Ii bob. Solov modeli o‘quv maqsadi

---

1 
II BOB. SOLOV MODELI
O‘quv maqsadi: 
Robert Solovning iqtisodiy tushunchalar va ularniig 
mazmuni, Solov modeli yaratilishining nazariyalari, Solov modeliiing 
asoslari va formulalari, kapital va mehnat tushuncha-lari, Solov modelining 
qo‘llanilishi, Solov modeli va texnologiyalar o‘rtasidagi bog‘likliqlari 
to‘g‘risidagi tushunchalarning mazmunini aniqlashga doir nazariy bilimlarni 
shakllantirishdan iborat 
Tayanch iboralar: 
ishlab chiqarish, mehnat, kapital, iqtisodiy o‘sish, 
makroiqtisodiy muvozanat, investitsiya, innovatsiya
2.1 Solovning iqtisodiy o‘sish nazariyasi modeli
Iqtisodiy o‘sish modellari tahlilidan maqsad - bu muvozanatli va barqaror 
o‘sish uchun shart-sharoitlarni aniqlash hisoblanadi. Shu sababli iqtisodiy 
o‘sishning barcha modellarida “ishlab chiqarish funksiyasi” kabi mahsulot 
chiqarish hajmi va sarf qilingan iqtisodiy resurslar miqdori o‘rtasidagi 
bog‘liklik aks etadi. Ishlab chiqarish funksiyasi mahsulot chiqarish hajmi (Y), 
asosiy kapital (K), mehnat(L) va “yer” (tabiiy va moddiy resurslar) - N 
miqdoriga bog‘liqligini ko‘rsatadi. 
Y=F (K, L, N)
Iqtisodiy o‘sishning barcha hozirgi zamon modellari Keynsning 
makroiqtisodiy muvozanat nazariyasi va neoklassik ishlab chiqarish 
nazariyasi asosiga ko‘riladi. Bundan tashqari, iqtisodiy o‘sish modellari 
iqtisodiyotning real sektoridagi uchta asosiy bog‘liklikni aks ettiradi. Bular: 
Ø
ishlab chiqarish funksiyasi; 
Ø
mehnat taklifi funksiyasi; 
Ø
kapital taklifi funksiyasi. 
Makroiqtisodiy muvozanatlikning keynscha modelida funksional
bog‘liklikning uchta turi ajratilib ko‘rsatiladi: 
1.Foiz stavkasi(F)ning daromad(Y)ga bog‘likligi: R=F(Y). Aholi 
daromadlari qanchalik yuqori bo‘lsa, banklar tomonidan pulga talab va foiz 
stavkasi ham shunchalik yuqori bo‘ladi. 
2. Investitsiyalar hajmi (I) ning foiz stavkasi (R)ga bog‘liqligi: I=F(R). foiz 
stavkasi qanchalik yuqori bo‘lsa, investitsiyalar hajmi shunchalik kam 
bo‘ladi. 
3. Daromadlar miqdorining (Y) investitsiyalar (I) hajmiga bog‘liqligi:
Y= F(I). Milliy daromad hajmining investitsiyalar umumiy miqdoriga 
bog‘liqligi multiplikator (lot, — ko‘pay-tiruvchi) samarasi ko‘rsatkichida 

---

2 
ifodalanadi. 
Iqtisodiy o‘sishning nisbatan sodda Xarrod-Domar modeli ingliz 
iqtisodchisi R.F. Xarrod va amerikalik iqtisodchi E. Domar tomonidan 
yaratiladi. 
E. Domar mehnat bozorida uning ortiqcha taklifning mavjud-ligi va narx 
darajasining nisbatan doimiy bo‘lishi mahsulot ishlab chiqarish hajmi faqat 
yagona omil - kapital miqdoriga bog‘liq bo‘lishini ko‘rsatadi. Unga ko‘ra 
investitsiyalarning o‘sish sur’ati iqtisodiyotda talab va taklif ko‘payishining 
asosiy omili bo‘lib xizmat qiladi. 
R.F. Xarrod “tabiiy”o‘sish sur’ati tushunchasini kiritadi. Bu faol aholi 
soni ko‘payishi va texnika taraqqiyoti natijasida ke-lib chiqadigan o‘sish 
sur’ati bo‘lib, u mehnat va kapital omil-larining to‘liq bandligini 
ta’minlaydi. 
Ularning qarashlari bir-biriga juda yaqin bo‘lganligi(bir omilli) sababli 
bu model Xarrod-Domer modeli deyiladi. 
Mazkur modelni ishlab chiqishda abstrakцiya usulidan foydalaniladi: 
Ø
milliy daromadning o‘sishi faqat kapital jamg‘arishning oqibati deb 
hisoblanadi, boshqa omillarning o‘rni e’tiborga olinmaydi; 
Ø
mahsulotning kapital sig‘imi resurslarning narxiga bog‘liq emas, u faqat 
ishlab chiqarishning texnik sharoiti bilan belgilanadi, deb qaraladi. 
2.2.R.Solouning neoklassik modeli 
YAlpi talab-yalpi taklifi modeli yordamida makroikisodiy jarayonlarni 
taxlil kilar ekanmiz qiska davrda real YAIMni oshirish imkoniyatlari yalpi 
taklifning vertikal kesmasi bilan chegaralanganligi muammosiga duch keldik. 
To‘liq bandlilik darajasiga erishilgandan so‘ng real YAIM hajmini bundan 
keyingi ko‘paytirish uchun yalpi taklif egri chizigini o‘ngga siljishiga 
erishishimiz, ya’ni foydalanilayotgan resurslar miqdorini ko‘paytirishimiz 
zarur. 
“Agar Iqtisodiyotning qiska muddatli holati ko‘prok yalpi talab bilan 
belgilansa , uzoq davrga Iqtisodiyotning rivojlanishi ko‘prok ishlab chiqarish 
imkoniyatlari bilan belgilanadi. Shu sababli Iqtisodiy o‘sishni 
modellashtirishda diqqat markazida real sektor turadi”
*
Iqtisodiy o‘sish to‘liq bandlilik sharoitiga mos keluvchi potensial ishlab 
chiqarish darajasini uzoq muddatli ko‘payishi tendensiyasini anglatadi. 
Iqtisodiy o‘sish jami taklifning o‘sishini yoki boshqacha aytganimizda, 
haqiqiy va potensial YAIM hajmining oshishini bil-diradi. Iqtisodiy o‘sish 
nafakat mamlakat real daromadlarining o‘sishi, shuningdek, jon boshiga 
to‘g‘ri keladigan real daromadlar-ning o‘sishini ham anglatadi. Shu sababli 
ham Iqtisodiy o‘sish ikki hil usul bilan o‘lchanadi. 

---

3 
Birinchi usulda iqtisodiy o‘sish real YAIM ni o‘tgan davrga nisbatan 
o‘zgarishi sifatida aniqlanadi va mamlakatning umumiqti-sodiy imkoniyatlari 
dinamkasini aniqlash uchun ishlatiladi. 
Ikkinchi usulda iqtisodiy o‘sish axoli jon boshiga to‘g‘ri keladigan real 
YAIM ning o‘tgan davrga nisbatan o‘zgarishi sifatida aniqlanadi. 
Iqtisodiy o‘sish nazariyasi va modellarida YAIM o‘rniga SIM, YAMD, 
SMD ko‘rsatkichlaridan ham foydalanilishi mumkin. Iktiso-diy nazariyada 
Iqtisodiy o‘sish daromadlarni kanday nisbatlarda iste’mol va investitsiyalarga 
bo‘linishiga bog‘lik deb qaraladi. 
. Iste’mol hajmi dinamikasi iqtisodiyotning provard maqsadini va 
yashash darajasi oshishini bildirsa, investitsiyalar hajmining o‘zgarishi resurs 
imkoniyatlarining o‘sishi va texnik yangiliklarning moddiylashishini 
anglatadi. Iste’mol va investi-цiya o‘rtasida yetarlicha muqobillik mavjud, 
chunki, joriy iste’mol miqdorining oshishi investitsiyalarning daromaddagi 
ulushini pasaytirish iqtisodiy o‘sish imkoniyatlarini qiskartiradi. 
Iqtisodiy o‘sish real kattaliklarda, qiyosiy baholarda o‘lchanadi. 
Har bir mamlakat iqtisodiy o‘sishga intiladi, chunki iqtisodiy o‘sish, 
birinchidan, milliy maxsulot hajmi va daromadning ko‘pa-yishiga, 
ikkinchidan, resurslardan samarali foydalanishga, uchinchi-dan, yangi-yangi 
ehtiyojlar va imkoniyatlarning paydo bo‘lishiga, to‘rtinchidan, halkaro 
bozorlarda mamlakat obro‘sining oshishiga olib keladi.
2.3.Kapital va mehnat tushunchalari 
Iqtisodiy o‘sishning sifat omillari ham mavjud bo‘lib, ularga mehnat, 
kapital va er (tabiiy) resurslari unumdorligi kiradi. Sifat omillari hisobiga yuz 
beradigan iqtisodiy O‘sish intensiv o‘sish deb yuritiladi. 
Ishlab chiqarish omillarining cheklanganligi ekstensiv O‘sish.ning 
imkoniyatlarini chegaralaydi. Shu sababli resurslar cheklanganligi 
sharoitida intensiv o‘sish samarali hisoblanadi. Fantexnika taraqqiyoti ham 
intensiv iqtisodiy o‘sishni rag‘batlan-tiradi. Keyingi yillarda bir qator 
ijtimoiy qo‘rsatkichlar Iqtisodiy O‘sish sharti va natijasi tarzida qaralmoqda. 
Ishlab chiqarish sohasida — bandlikning yukobiy dinamikasi; taqsi-
mot sohasida — aholining real daromadlari va boshqalar bir qator 
ko‘rsatkichlar 
dinamikasi; ayirboshlash sohasida 
— savdo va umumiy 
ovqatlanish moddiy 
bazasining 
rivoji, chakana 
savdo aylanmasi 
dinamikasi; iste’mol sohasida — iste’molning va noishlab chiqa-rish 
jamg‘arishning o‘sishi shunday ko‘rsatkichlarga kiradi. Iqgiso-diy o‘sishning 
asosiy ijobiy tomoni — uning ishlab chiqarish va iste’mol tuzilmasi 
o‘zgarishlariga ta’sir ko‘rsatishidir. 
2.4. R.Solouning neoklassik iqtisodiy o‘sish modeli

---

4 
Neoklassiklar keynschilardan farqli o‘larok iqtisodiy o‘sish modellarini 
tuzishganda iqtisodiy o‘sish ishlab chiqarishning barcha omillari, shu 
jumladan texnik taraqqiyot tomonidan ta’minlanadi, kapital
va mehnat 
subsidiyalar
, ular bir-birini alishtirishi mumkin, bozor mexanizmi va barqaror 
pul tizimi muvozanatni avtomatik tiklashi mumkin degan nazariy asoslarga 
tayanadilar. Neoklassik modellar barcha iqtisodiy jarayonlarning aniq 
holatini qamirab olish hususiyatiga egadir. 
Birinchi neoklassik model R. Solou tomonidan 1956 yilda” Iqtisodiy 
o‘sish nazariyasiga xissa” asarida tasvirlab berildi va so‘ngra 1957 yilda 
“Texnik taraqqiyot va agregativ ishlab chiqarish funksiyasi” nomli asarida 
rivojlantirildi. 
R.Solou modeli mutanosib iqtisodiy o‘sishning zarur sharti yalpi talab 
va yalpi taklifning tengligi hisoblanadi. Modelda yalpi taklif Kobba-
Duglasning ishlab chiqarish funksiya bilan ifodalangan, ya’ni 
Y= f( L,K,N
), modelda yuqori texnik rivojlanish boskichida erning 
kichik ahamiyatga egaligi tufayli ishlab chiqarish faqat mehnat resurslari va 
kapitalga bog‘lik deb olingan. 
Y= f( L,K),
funksiyaning kengaytirilgan ko‘rinishi quyidagicha: 
Y= (ΔY/ Δ L) L + (ΔY/ ΔK)K
Modelda yalpi talab investitsion va iste’mol xarajatlari bilan belgilanadi 
deb olinadi. 
Y = C + I
Davlat xarajatlari va sof eksport ko‘rsatkichlari ham iste’mol va 
investitsiyalar tarkibiga kiritib yuboriladi. 
R.Solou bitta ishchiga to‘g‘ri keladigan mahsulot ishlabchiqarish xajmi 
kapital 
bilan 
qurollanish 
darajasining 
funksiyasi 
deb 
qaraydi. 
Kapital bilan qurollanganlik darajasining o‘sishi esa jamg‘arish normasiga 
bog‘lik. Jamg‘arish normasining o‘sishi, kapital bilan qurollanganlik 
darajasining oshishiga va ishlab chiqarishning yuksalishiga olib keladi. 
Ammo kapital jamg‘arish normasi yuqori bo‘lmasa kapitalning siqib 
ketishi, axoli sonining o‘sishi tufayli kapital bilan qurollanganlik darajasi 
o‘zgarmasdan qolishi yoki pasayib ketishi mumkin. 
R.Soluning fikriga ko‘ra , barqaror muvozanat sharoitida kapital, 
mehnat va milliy daromad darajasi bir xil, aholi soni o‘sishiga teng sur’atda 
o‘sib boradi. Aholi sonining tez o‘sishi Iqtisodiyotning o‘sish sur’atlari 
jadallashishiga ta’sir etadi, ammo barqaror muvozanat holatida aholi jon 
boshiga mahsulot ishlab chiqarish kamayadi. O‘z navbatida, jamg‘arish 
normasining oshirilishi aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan daromad 
miqdorini oshiradi va kapital bilan qurollanganlik koeffisientini 
ko‘tarilishiga 
olib keladi
, lekin barqaror holatdagi o‘sish sur’atiga ta’sir 

---

5 
ko‘rsatmaydi. Shu sababli barqaror xolatdagi Iqtisodiy o‘sishning yagona 
sharti texnik taraqqiyotning o‘sish sur’ati hisoblanadi. 
Model asosida jamg‘arishning ”oltin qoidasi” yotadi. E. Felpsning 
“oltin koidasi” mohiyati shundaki 
jamg‘arishning shunday optimal normasi 
mavjudki u iste’molning maksimal darajasida muvozanatli iqtisodiy o‘sishni 
ta’minlaydi.
R.Solou modeli iqtisodiy o‘sishning uch manbai- investitsiyalar, ishchi 
kuchi soni va texnik taraqqiyotning o‘zaro aloqadorliklarini ochib berish 
imkonini beradi. Davlat iqtisodiy o‘sishga jamg‘arish normasi hamda texnik 
taraqqiyotning tezligiga ta’sir etish bilan jadallashtirishi mumkin. 
Hozirgi zamon iqtisodiyotini tahlil qilishda yangi paydo bo‘lgan 
iqtisodiy o‘sish modellaridan kam foydalanilmoqda. Jumladan, J. Mid va A. 
L’yuis modellari iqtisodiy o‘sish masalasini o‘ziga xos tarzda tushuntiradilar. 
Bu modellarning amaliy ahamiyati ayrim mamlakatning rivojlanish darajasi 
va iqtisodiyotining tuzilishidan kelib chiqadi. 
Iqtisodiy o‘sish to‘liq bandlilik sharoitiga mos keluvchi potensial ishlab 
chiqarish potensial YAIM hajmini ng uzoq muddatli ko‘payishi 
tendensiyasini anglatadi. U o‘sish ishlab chiqarish natijalari va omillarida 
ro‘y beradigan miqdor va sifat o‘zgarishlarini xarakterlaydi. 
Iqtisodiy o‘sish real YAIM ning, yoki aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan 
real YAIM ni o‘sish sur’ati bilan o‘lchanadi. 
Iqtisodiy o‘sish taklif, talab va taqsimot omillari bilan belgilanadi. 
Iqtisodiy o‘sishni belgilovchi talab omillariga tabiiy resurslar soni va 
sifati, mehnat
resurslari soni va sifati
, kapital, texnologiya va boshqalar 
kiradi. 
Bulardan foydalanish usuliga ko‘ra iqtisodiy o‘sish ekstensiv va intensiv 
turlarga bo‘linadi. Ishlab chiqarish resurslar miqdorini o‘zgartirmagan holda 
esa, intensiv omillar hisobiga amalga oshgan hisoblanadi. 
Iqtisodiy o‘sish modellari deganda iqtisodiy o‘sishni taxlil qilishda 
foydalaniladigan, ularning manbalarini aniqlash va qonuniyatlarini ochib 
berishga xizmat qiluvchi modellar tushuniladi. 
Keynschilar ( Xarrod, Domar) modellarida iqtisodiy o‘sishning asosiy 
omil investitsiyalar deb qaraladi. Jamg‘arish normasini ko‘tarish orqali 
investitsiyalarni ko‘paytirish va ularning samaradorligini oshirish ixtisodiy 
o‘sish shartlari deb qaraladi. 
Klassik modellarda iqtisodiy o‘sish ishlab chiqarishning barcha 
omillariga bog‘lik, mehnat va kapital o‘zaro almashiniladi deb qaraladi. 
Shunga ko‘ra kapitalning ma’lum darajasida mehnatning kapital bilan 
qurollanganlik darajasi, o‘z navbatida ishlab chiqarish hajmi ham turlicha 
bo‘ladi

---

6 
Nazorat va muhokama uchun savollar
1.