Iii-bob. Ishlab chiqarish omillari va ishlab chiqarish jarayoni

 
3.3. Korxonaning ishlab chiqarish quvvati va uni hisoblash usuli 
 
Asosiy ishlab chiqarish fondlari hajmi va ulardan foydalanish darajasi 
korxonaning ishlab chiqarish quvvati kattaligini belgilaydi. U ishlab chiqarish 
dasturini asoslashda katta rol o‘ynaydi hamda korxonaning belgilangan 

---

nomenklatura va sifatli mahsulot ishlab chiqarish bo‘yicha potensial 
imkoniyatlarini tavsiflaydi. 
Bundan kelib chiqadiki, ishlab chiqarish quvvati – bu, ma’lum bir vaqt 
davomida ilg‘or texnologiyalardan foydalanish, ishlab chiqarish va mehnatni 
tashkil qilishning ilg‘or sharoitlarida ishlab chiqarish mumkin bo‘lgan 
mahsulotlarning maksimal darajasidir. U qoidaga ko‘ra, ishlab chiqarilgan 
mahsulotlar hajmining natural ko‘rinishda, ushbu korxonaning ixtisoslashganligi 
va mahsulotning alohida turlari o‘rtasidagi o‘zaro nisbatiga ko‘ra aniqlanadi. 
Korxonaning ishlab chiqarish quvvati ilg‘or (asosiy) sexlar quvvati bilan, 
sexlar quvvati bosh uchastkalar quvvati bilan, uchastkalar quvvati esa bosh 
uskunalar quvvatiga asosan aniqlanadi. Korxona ishlab chiqarish quvvati 
kattaligini belgilab beruvchi ko‘rsatkichlar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: 
 uskunalar tarkibi va turlar bo‘yicha soni; 
 uskuna, agregat va dastgohlardan foydalanishning texnik-iqtisodiy norma 
(normativ) lari; 
 uskunalarning ishlash vaqti fondi; 
 ishchilar soni; 
 ishlab chiqarilayotgan mahsulot nomenklaturasi va assortimenti (turlari va 
xilma-xilligi). 
Korxona ishlab chiqarish quvvatining boshlang‘ich (yil boshida), yakuniy 
(yil oxirida), o‘rtacha yillik hamda loyiha quvvati turlari mavjud. Loyiha quvvati 
qurilish loyihasida ko‘zda tutilgan bo‘ladi. Qayta tiklash, kengaytirish va texnik 
jihatdan qayta qurollantirish davomida loyiha quvvati kattalashtirilishi mumkin. 
Shu sababli amaliyotda loyiha quvvati ko‘pincha korxonaning amaldagi quvvati 
bilan solishtiriladi. Korxonaning amaldagi quvvati korxona ishlab chiqarish 
dasturini tayyorlash uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. 
Korxona ishlab chiqarish quvvatini aniqlashda zahiradagi uskunalardan 
tashqari, barcha o‘rnatilgan uskunalar hisobga olinadi. Ba’zi bir sexlarda (yig‘uv, 
quyuv va boshqa sexlarda) ishlab chiqarish quvvati ishlab chiqarish maydonlariga 
asosan hisoblanadi. 
Ishlab chiqarish quvvatini aniqlashda mahsulot birligiga sarflanuvchi vaqt 
normasi yoki har bir uskunaning unumdorlik normalari muhim ahamiyatga ega 
bo‘lib, ular ilg‘or hamda progressiv bo‘lishi talab qilinadi. 
Amaliyotda ishlab chiqarish quvvati va uskunalarning yuklanishini 
hisoblashda ba’zida xatolar, ular o‘rtasidagi farqni sezmaslik hollari ham uchrab 
turadi. Korxona quvvati asosiy ishlab chiqarish fondlari, yangi texnika va 
aniqlangan zahiralardan foydalangan holda mahsulot ishlab chiqarish mumkin 
bo‘lgan maksimal darajani tavsiflaydi, uskunalarning yuklanishni hisoblash 
natijalari esa, ushbu quvvatlardan rejadagi davrda foydalanishning darajasini 
aniqlaydi. 
Demak, ular o‘rtasidagi prinsipial farq shundaki, birinchi holatda korxona 
ishlab chiqarishi mumkin bo‘lgan mahsulotlarning maksimal darajasi aniqlansa, 
ikkinchi holda mazkur davr mobaynida uskunalardan qanchalik foydalanilishi 
aniqlanadi. 

---

Ishlab chiqarish dasturining korxonada mavjud bo‘lgan quvvatlarga mos 
kelishini aniqlash uchun, o‘rtacha yillik ishlab chiqarish quvvati hisoblab topiladi. 
Uni hisoblash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi: 
 
 
Bu yerda: 
M
o‘r.yil
– korxonaning o‘rtacha yillik quvvati; 
M
n
– korxonaning yil boshidagi quvvati; 
M
b
– yil mobaynida kiritiluvchi quvvati; 
M
l
– yil davomida ishlab chiqarishdan chiqariluvchi (yo‘q qilinuvchi) quvvat; 
n
1
, n
2
– ishlab chiqarish quvvatlarini ishga tushirishdan yoki tugatilgan ishlab 
chiqarish quvvatlari yo‘q qilingandan to yil oxirigacha o‘tgan to‘liq oylar soni. 
Asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishni yaxshilash bilan bog‘liq 
bo‘lgan mazkur chora-tadbirlar, ko‘pincha ishlab chiqarish quvvatlari balansini 
tuzish yo‘li bilan amalga oshirilib, korxonaning ishlab chiqarish quvvatlari va 
ularni ta’minlash manbalariga bo‘lgan ehtiyoji aniqlanadi. 
Korxonaning ishlab chiqarish hajmi deganda, rejalashtirilgan chora-
tadbirlarni hisobga olgan holda ishlab chiqarish asbob-uskunalaridan to‘liq 
foydalanish, ilg‘or ishlab chiqarish texnologiyasini joriy etish va mehnatni ilmiy 
tashkil etish rejalashtirilgan barcha nomenklaturasidagi va turli assortimentidagi 
mahsulotlarni maksimal darajada ishlab chiqarish tushuniladi.
Ishlab chiqarish quvvatining o‘sishi quyidagilarga bog‘liq: 
- yangi sexlarni ishga tushirish va mavjud ustaxonalarni kengaytirish; 
- qayta qurish; 
- ishlab chiqarishni texnik qayta jihozlash; 
- tashkiliy va texnik tadbirlarni o‘tkazish; 
- uskunaning ishlash vaqtini ko‘paytirish; 
- mahsulotlar turini o‘zgartirish yoki mehnat zichligini kamaytirish; 
- lizing shartnomasida belgilangan muddatlarda qaytarib berish bilan lizing 
asosida texnologik uskunalardan foydalanish. 
Ishlab chiqarish hajmi bir qator omillarga bog‘liq . Ulardan eng muhimi 
quyidagilar: 
1) O’rnatilgan jihozlarning soni; 
2) Yetakchi jihozlarning ishlashi uchun texnik standart; 
3) Jihozlarning sifatli tarkibi, jismoniy va ma’naviy buzilish darajasi; 
4) Texnologiya va ishlab chiqarish texnologiyasining darajasi va 
repressivligi; 
5) Xom ashyo, materiallar sifati, ularni o‘z vaqtida yetkazib berish; 
6) Ishlab chiqarilgan mahsulotlarning nomenklaturasi, assortimenti va sifati; 
7) Ishlab chiqarish siklining davomiyligi va ishlab chiqarilgan mahsulotning 
(bajarilgan xizmatlarning) mehnat zichligi darajasi; 

---

8) Korxonaning ixtisoslashish darajasi; 
9) Ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etish darajasi; 
10) Uskunalarning ishlash muddati va yil davomida ishlab chiqarish 
quvvatidan foydalanish. 
Korxonaning ishlab chiqarish hajmi yetakchi ishlab chiqarish ustaxonalari, 
bo‘limalarining quvvati bilan belgilanadi.Eng ko‘p mehnat talab qiladigan 
texnologik jarayonlar va mahsulotlar yoki yarim tayyor mahsulotlarni ishlab 
chiqarish bo‘yicha operatsiyalar bajariladigan ustaxonalar va bo‘limlarni o‘z ichiga 
oladi. Asosiy ishlab chiqarishdagi yetakchi ustaxonalar va bo‘limlar ro‘yxati, 
shuningdek ulardan foydalanishning maqbul darajasi ishlab chiqarish quvvatini 
hisoblash bo‘yicha tarmoq ko‘rsatmalarida e’lon qilingan. 
Ishlab chiqarish quvvatini hisoblash uchun siz quyidagi dastlabki 
ma’lumotlarga ega bo‘lishingiz kerak: 
- bitta mashinaning ish vaqtining rejalashtirilgan jamg‘armasi; 
- avtomobillar soni; 
- jihozlarning ishlashi; 
- ishlab chiqarish dasturining mehnat zichligi; 
- erishilgan samaradorlik me’yorlari foizi. 
Ishlab chiqarish quvvatini hisoblashning bir necha usullari mavjud. 
1. Xuddi shu turdagi uskunalar bilan jihozlangan ustaxonaning ishlab 
chiqarish quvvatini hisoblash. Ushbu usul bir xil mahsulot ishlab chiqaradigan 
yoki bir xil xom ashyoni mashina tipidagi agregatlarda qayta ishlaydigan ustaxona 
hajmini hisoblash uchun ishlatiladi. 
2. Uskuna ishlab chiqarish uchun ishlab chiqarish hajmini hisoblash. U 
kimyoviy, tog‘-kon va ma’dan sanoatida qo‘llaniladi (ommaviy mashinalar 
ishlatiladi): 
3. Ishlab chiqarish maydonlarining o‘tkazuvchanligi bo‘yicha hisoblash. U 
quyish, qoliplash, mebel ishlab chiqarishda qo‘llaniladi. 
Korxonaning ishlab chiqarish quvvatini hisoblashda asosiy ishlab chiqarish 
sexlariga biriktirilgan barcha jihozlar, zaxira, eksperimental bo‘limlar va 
ishchilarni o‘qitish uchun maxsus bo‘limlar, xodimlarning madaniy va texnik 
darajasi va ularning mehnatga munosabati, vaqt me’yorlarini bajarish darajasi bilan 
belgilanadi.