Iii kurs “G” guruh talabasi Usmonova Nafisa Xudoyorovna

3. Amaldagi Konstitutsiyaning sobiq Ittifoq
davridagi Konstitutsiyalardan farqi
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining sobiq Ittifoq
davridagi Konstitutsiyalardan mazmun-mohiyati, vazifasiga ko‘ra
farqi lo‘nda qilib birinchi Prezident I.A. Karimovning quyidagi
so‘zlarida ko‘rsatilgan: «Avvalambor, bu Konstitutsiya o‘zining
tub mohiyati, falsafasi, g‘oyasiga ko‘ra yangi hujjatdir. Unda
kommunistik mafkura, sinfiylik, partiyaviylikdan asar ham yo‘q.
Jamiki dunyoviy ne’matlar orasida eng ulug‘i — inson, degan
fikrni ilgari surdik va shu asosda «fuqaro — jamiyat — davlat»
o‘rtasidagi o‘zaro munosabatning oqilona huquqiy yechimini
topishga intildik»¹.
Konstitutsiya davlatning asosiy qonuni bo‘lgani uchun hamma
mamlakatlarning Konstitutsiyalarida umumiylik, o‘xshashlik
mavjud bo‘lishi tabiiy holdir. Shu bilan birgalikda, har bir mamlakat
Konstitutsiyasida farqlar, o‘ziga xos xususiyatlar, albatta, bo‘ladi.
Bundan tashqari, bir mamlakatning o‘zida turli davrlarda qabul
qilingan Konstitutsiyalarda ham katta farqlar mavjud.
Amaldagi Konstitutsiyamizning mazmun-mohiyati, ahamiyatini
yaxshi anglashimiz uchun, albatta, O‘zbekiston hududida
avval amal qilgan Konstitutsiyalardan bu Konstitutsiyamizning
farqini bilish zarur. Bu farqni, eng avvalo, O‘zbekiston avval
qanday davlat edi, hozir qanday davlat ekanligidan qidirish zarur.
Qisqa qilib aytadigan bo‘lsak, O‘zbekiston 1991-yil 1-sentabrga
qadar ham davlat bo‘lgan. Shu davrda ham o‘z Konstitutsiyasiga
ega bo‘lsa-da, u markaz manfaatlari aks etgan, shu davrdagi zo‘ravon
tizimga mos, yuzaki demokratik munosabatlarni mustahkamlagan
hujjat edi.
Farqlarni aniqlashtiradigan bo‘lsak, amaldagi Konstitutsiyamiz,
avvalo, inson manfaatlari ustunligini o‘rnatdi. Davlat va uning
organlarining fuqarolar oldida mas’ulligini (Konstitutsiyaning
2-moddasi), inson, uning hayoti, erkinligi, sha’ni, qadr-qimmati
va boshqa huquqlari oliy qadriyat hisoblanishini belgiladi (13-modda).
Amaldagi Konstitutsiya yakka siyosiy partiyaning yagona
mafkuraviy hukmronligiga barham berdi va ijtimoiy hayot siyosiy
institutlar, mafkuralar va fikrlarning xilma-xilligi asosida rivojlanishini,
hech qaysi mafkura davlat mafkurasi sifatida o‘rnatilishi
mumkin emasligini o‘rnatdi (12-modda).
Amaldagi Konstitutsiya davlat hokimiyatini tashkil etishni
demokratik talablar asosida hal qilgan bo‘lib, unga asosan O‘zbekistonda
davlat hokimiyatining tizimi hokimiyatning qonun chiqaruvchi,
ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bo‘linishi prinsiðiga
asoslangan (11-modda). Bu bilan hokimiyat bo‘linishi prinsiði
amal qildi va u hokimiyatning bir kishi yoki bir organ qo‘lida
to‘planib qolishiga yo‘l qo‘ymaydi.
Amaldagi Konstitutsiya inson huquqlarini belgilar ekan, avvalgi
Konstitutsiyamizdan farq qilib, yashash huquqini huquq sifatida
belgiladi va shaxsiy huquq va erkinliklarining ustuvorligini o‘rnatdi
va huquq, erkinliklarining kafolatlarini kuchaytirdi. Kafolatlar
haqida Konstitutsiyada maxsus bobning mavjudligi (X bob)
Konstitutsiyamizning farqini yaqqol ko‘rsatdi.
Mamlakatimizda bozor iqtisodiyotini shakllantirish yo‘lining
belgilanganligi o‘z-o‘zidan bozor munosabatlari tamoyillarini
Konstitutsiyada mustahkamlash zaruratini tug‘dirdi, bu esa ko‘plab
farqlarni keltirib chiqaradi. Bular Konstitutsiyada mulkchilikning
xilma-xil shakllari mavjudligi, xususiy mulk daxlsiz bo‘lib, davlat
tomonidan muhofaza qilinishi, tadbirkorlik va mehnat qilish
erkinligi, iste’molchi huquqi ustuvorligidir (XII bob).
Bozor munosabatidan kelib chiqib, shaxsning mulkdor
bo‘lish huquqining belgilanishi (36-modda), fuqarolarning qonun
bilan belgilangan soliqlar va mahalliy yig‘imlarni to‘lash burchining
o‘rnatilishi (51-modda) Konstitutsiyamizda avval uchramagan
holatlar, farqlardir.
Milliy xususiyatlardan kelib chiqib, alohida bobda oilaning
Konstitutsiyaviy asosining belgilanishi ham farqlarga kiradi.
Qonun chiqaruvchi hokimiyat Oliy Majlisning ikki palatali
tizimda tashkil qilinishining belgilanishi, Davlat va ijroiya hokimiyat
boshlig‘i sifatida Prezidentning belgilanishi ham avvalgi Konstitutsiyalarda
uchramaydi.
Sudning mustaqil hokimiyat sifatida belgilanishi, Konstitutsiyaviy
sudning mavjudligi, sudlar jinoyat ishlari, fuqarolik
ishlari, xo‘jalik sudlariga bo‘linishini ham farqlar qatoriga qo‘shish
mumkin. Bular eng asosiy farqlardir. Barcha farqlar davlatimizning
mustaqilligidan, har qanday ishlarni o‘zi mustaqil hal qilish huquqiga
ega ekanligidan kelib chiqqan.