Ijtimoiy fanlar va texnika fakulteti iqtisodiyot nazaryasi fanidan

2017-2019-yillarda YaIMning iqtisodiy faoliyat turlari bo’yicha o’sish sur’atlari (o’tgan yilga nisbatan % da)¹⁵

	2017-yil	2018-yil	2019-yil
1. YalM, jami	104,5	105,4	105,6
shu jumladan
Tarmoqlarning yalpi qo’shilgan qiymati	104,3	105,4	105,6
Mahsulotlarga sof soliqlar	105,7	105,9	105,6
II. Tarmoqlarning yalpi qo’shilgan qiymati	104,3	105,4	105,6
Qishloq, o’rmon va baliq xo’jaligi	101,2	100,3	102,5
Sanoat (qurilishni qo’shgan holda)	105,4	111,5	108,9
sanoat	105,2	110,8	106,6
qurilish	106,0	114,3	119,0
Xizmatlar	106,4	105,5	105,1
savdo, yashash va ovqatlanish bo’yicha xizmatlar	102,1	105,4	105,0
tashish va saqlash, axborot va aloqa	111,3	106,9	105,6
boshqa xizmat tarmoqlari	105,9	104,8	105,0

“Jadal va mutanosib iqtisodiy o’sish, chuqur tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish va iqtisodiyotni diversifikatsiya qilishda faol va aniq yo’naltirilgan investitsiya siyosatiyuritish eng muhim omil hisoblanadi.

2019-yil yanvar-dekabr oylarida 189924,3 mlrd. so’m asosiy kapitalga investitsiyalar o’zlashtirilib, ularning 70,7 % yoki 134329,5 mlrd. so’m jalb etilgan mablag’lar hisobidan moliyalashtirilgan bo’lsa, korxona, tashkilot va aholining o’z mablag’lari hisobidan 29,3 % yoki 55594,8 mlrd. so’m moliyalashtirildi.
Faol investitsiyalar va ijtimoiy rivojlanish yilida amalga oshirilgan keng ko’lamli islohotlar natijasida asosiy kapitalga investitsiyalar hajmi keskin oshib, o’tgan yilga nisbatan 133,9 % ni tashkil etdi.

8-rasm. Asosiy kapitalga investitsiyalarning moliyalashtirish manbalari
bo’yicha tarkibi, mlrd. so’m¹⁶
Investitsiyalarni moliyalashtirish manbalari bo’yicha, 2019-yilning yanvar-dekabr oylarida markazlashgan moliyalashtirish manbalari hisobidan moliyalashtirilgan asosiy kapitalga investitsiyalarning ulushi o’tgan yilning mos davridagi ulushiga nibatan 3,1 % punktga kamayib, 26,6 % ni yoki 50686,8 mlrd. so’mni tashkil etdi.
2019-yil yanvar-dekabr oylarida o’zlashtirilgan to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar hajmi jadal o’sib, 37171,3 mlrd. so’mni tashkil etdi va 2018- yilning mos davridagi jami asosiy kapitaldagi ulushiga nisbatan 12,2 % punktiga ko’payib, 19,6 % ni tashkil etdi (8-rasm).
Shuningdek, tijorat banklar kreditlari va boshqa qarz mablag’lari hisobidan 24856,0 mlrd. so’m (jami asosiy kapitalga investitsiyalarning 13,1 % ini tashkil etib, o’tgan yilga nisbatan 4,7 % punktga kamaydi), O’zbekiston Respublikasi kafolati ostidagi xorijiy kreditlar 27866,4 mlrd. so’m (14,7 % va 0,9 % punktiga ko’payish), kafolatlanmagan va boshqa xorijiy investitsiya va kreditlar 21615,4 mlrd. so’m (11,4 % va 8,3 % punktga ko’payish), Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasi 6511,9 (3,4 % va 3,0 % punktga kamayish), Respublika byudjeti 14518,0 mlrd. so’m (7,6 % va 1,1 % puktiga kamayish), Suv ta’minoti va kanalizatsiya tizimlarini rivojlantirish jamg’armasi 1759,2 mlrd. so’m (0,9 % va 0,3 % punktga ko’payish) va Jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish jamg’armasi hisobidan esa 31,3 mlrd. so’m asosiy kapitalga investitsiyalar o’zlashtirildi.

2.2 Davlatning milliy iqtisodiyotni tartibga solishdagi roli haqidagi nazariya va qarashlar.
Asosiy kapitalga investitsiyalar o’sish sur’atlarini moliyalastirish manbalari bo’yicha eng yuqori ko’rsatkich kafolatlanmagan hamda boshqa xorijiy investitsiya va kreditlarda kuzatildi – o’tgan yilga nisbatan 4,1 marta o’sish. Shuningdek, to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar hisobidan moliyalashtirilgan ivestitsiyalarda ham yuqori o’sish sur’atlari – 3,6 martaga o’sish kuzatilib, bu mahsulot taqsimoti kelishuvi shartlari asosida gaz-kimyo majmuasi qurilishi bilan “Mustaqillikning 25 yilligi” konlarida qidiruv ishlarini yakunlash va ishlar olib borish, O’zbekiston Respublikasi investitsiya bloklarida (Kultak-Qamashi, Muborak, Surxon, Ashibuloq va Koskud, g’arbiy Farg’ona investitsiya bloklari) neft-gaz konlariga ishlov berish va geologik qidiruv ishlarini amalga oshirish, hududlarda sement ishlab chiqarishini tashkil etish, to’qimachilik mahsulotlarini ishlab chiqarishni tashkil etish kabi yirik investitsiya loyihalarining jadal olib borilayotgani bilan bog’liq.
Respublika milliy iqtisodiyotida erishilgan bu ijobiy natijalar tarkibiy qayta qurishlar asosida butunlay yangi iqtisodiyot majmuasining bunyod etilganligi, birinchi navbatda eng muhim makroiqtisodiy va takror ishlab chiqarish nisbatlarini davlat tomonidan samarali tartibga solishning natijasi hisoblanadi. Bunda asosiy e'tibor iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi, hududlarning tarkibiy tuzilishini takomillashtirishga qaratiladi.
Rivojlangan mamlakatlarda samarali tarkibiy tuzilmaning shakllanishida xususiy sektor sezilarli ta'sir ko’rsatadi. Biroq, o’tish davri iqtisodiyotida xususiy sektorning rivojlanmaganligi bu tadbirlarning barchasini davlatning zimmasiga yuklaydi. Natijada investitsiya va xo’jalik yuritishga oid vazifalarning xususiy korxona va tadbirkorlarga berilishi jarayonlari sekinlashadi. Shu bilan birga, moliyaviy resurslarning davlat ixtiyorida to’planishi xususiy sektorning kuchsizlanishiga olib keladi.
Iqtisodiyot rivojlanishi, real sektorda ishlab chiqarish samaradorligi oshib borishi bilan sanoat va ayniqsa xizmat ko’rsatish sohalarining YaIMdagi ulushi ortib borilishi jahon iqtisodiy tarixida kuzatilgan hodisadir. O’zbekiston Respublikasida keyingi yillarda sanoat tarmoqlarining YaIM dagi ulushi ortib borayotganligi progressiv tarkibiy siljishdan dalolat beradi.
O’zbekistonda bozor islohotlarini amalga oshirishning barcha bosqichlarida ichki va tashqi raqobatbardoshlikni oshirish tarkibiy o’zgartirishlarning ustuvor vazifasi edi. Jaxon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida ushbu masalani hal etishning dolzarbligi yanada ortdi va u iqtisodiyotni erkinlashtirish hamda modernizatsiyalashning davomiy strategik yo’nalishi sifatida qaralmoqda.
Mamlakat raqobatbardoshligining muhim ko’rsatkichlaridan biri – barqaror iqtisodiy o’sish va makroiqtisodiy balanslashuvning ta'minlanishidir. Bizning mamlakatimizni global inqirozning to’g’ridan-to’g’ri ta'siridan himoya qilgan makroiqtisodiy muvozanatlashuvining asosiy omillari qatoriga 2005 yildan boshlab kuzatilayotgan byudjet profitsitining ta'minlanishi, oltin-valyuta rasmiy zaxiralarining yuqoriligi va davlatning tashqi qarzlarining past darajasi, barqaror bank tizimi va xalqaro moliya bozorlaridagi ehtiyotkorona aloqalar kabilarni kiritishimiz mumkin.
Inqirozga qarshi choralar dasturi doirasida milliy iqtisodiyotni raqobatbardoshligini oshirish bo’yicha tizimli tadbirlar belgilangan bo’lib, unda dastlab real sektordagi tovar va mahsulotlarni eksport qiluvchi korxonalarni qo’llab-quvvatlash, ularni tashqi bozorlardagi raqobatbardoshligini ta'minlash, qat'iy tejamkorlikni qo’llash, mahsulot tonnarxi va xarajatlarini pasaytirishni rag’batlantirish, shu jumladan, energiya tejamkorligini samarali tizimini qo’llash va energiya sig’imini qisqartirish bo’yicha choralar, ichki bozorda yalpi talabni rag’batlantirish va boshqalar belgilangan edi.
Real sektorda yuqori qo’shilgan qiymatga ega bo’lgan tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarish, raqobatbardosh tarmoqlarni rivojlantirish maqsadida xom ashyoni chuqur qayta ishlovchi tarmoqlar ulushini oshirishga qaratilgan iqtisodiyotdagi tarkibiy o’zgarishlar O’zbekiston korxonalarining tashqi bozordagi barqaror holatini ta'minlaydi.
O’zbekiston iqtisodiyotini uzoq muddatli rivojlantirishning maqsadi va ustuvor yo’nalishlari jaxonning o’rtacha rivojlangan mamlakatlari qatoriga kirish masalasi bilan bog’liqdir.
Mamlakat miqyosida iqtisodiyotning strategik tarmoqlarini modernizatsiyalashda, raqobatbardoshlikni aniqlashda asosiy e'tibor yaratilgan makroiqtisodiy muhitga (inflyasiyaning belgilangan me'yori, soliq og’irligi, kredit resurslarini olish imkoniyati, milliy valyuta kursining dinamikasini bilish va uning eksportga mo’ljallangan mahsulotlarni ishlab chiqaruvchilar manfaatlariga mos kelishi), davlat institutlarining sifati, infratuzilmaning rivojlanish darajasi, inson kapitali va ta'lim tizimining sifati, tadbirkorlik muhiti, tovar, moliya va mexnat bozorlarining rivojlanishiga qaratiladi.

Xulosa
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish deganda davlatning jamiyat a’zolari ehtiyojlarini qondirish darajasini oshirish uchun cheklangan iqtisodiy resurslaridan yanada samarali foydalanishni ta’minlovchi, umumiy iqtisodiy muvozanatga erishishga yo’naltirilgan, ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish bo’yicha faoliyati tushuniladi.
Bozor qanchalik mukammal vosita bo’lmasin, barcha muammolarni hal etishga qodir emas. U davlat aralashuvisiz iqtisodiy muvozanatni ta’minlay olmaydi. 2007-2008 yillarda boshlangan global moliyaviy iqtisodiy inqiroz saboqlari buni yaqqol ko’rsatdi. Bozor o’zicha barchaga barobar foiz stavkasi, baho va daromadlar mexanizmini yarata olmaydi. Iste’mol va jamg’arish o’rtasidagi nisbatni saqlash mikrodarajada davlat ishtiroki va nazorati bilangina ta’minlanishi mumkin. Xuddi mana shu ikki narsada ishlab chiqarish va aholi daromadlarini o’stirishning beqiyos imkoniyati mujassam.
Davlat tomonidan tartibga solish juda muhim vazifa hisoblanadi. Jumladan, bozor munosabatlariga asoslangan mamlakatlarda iqtisodiyotni tartibga solish borasida davlat muhim vazifalarni bajaradi. Chunki, davlat iqtisodiyotga faol aralashib, bozor mexanizmining amal qilishiga ko’maklashadi.
Bozor munosabatlarini tartibga solishdan ko’zlangan asosiy maqsad bozor munosabatlarni muayyan va ma’lum yo’nalishlar asosida rivojlantirib, aholining turmush darajasini oshirish choralarini ko’rishdan iboratdir. Shunday ekan, iqtisodiyot qancha rivojlansa, kamol topsa aholi turmush darajasi ham shuncha rivojlanadi va yaxshilanadi.
O’ylaymanki, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish davlat uchun hozirgi kunda asosiy vazifalardan biriga aylangan.
Iqtisodiyotni tartibga solishning davlat mexanizmi taqozo etuvchi sabablardan biri ahilini inson salomatligiga va tabiatga ziyon yetkazuvchi omillardan himoya qilish zaruratidir. Shunday ekan bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday xo’jalik yurituvchi tadbirkor avvalo, o’zini o’ylaydi, o’z manfaati yo’lida faoliyat ko’rsatadi. Bu faoliyat ayrim hollarda tabiatga yoki inson salomatligiga ziyon etkazishi, davlat manfaatlariga zid kelishi mumkin.
Shu bilan birgalikda davlat ixtiyorida bir qator moliyaviy, ya`ni iqtisodiy vositalar ham mavjudki, ular yordamida davlat xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning manfaatlariga bevosita ta`sir ko`rsata oladi. Soliqlar, sanatsiya va subsidiyalar ana shunday vositalarga kiradi.
Soliqlar davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solishning eng kuchli va ta`sirchan vositasi hisoblanadi. Ular har qanday ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga kiritiladi.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish nazariyalari tahlili shuni ko’rsatdiki, bozorning o’zini-o’zi tartibga solish mexanizmlari va davlat mexanizmlarini qo’shib amalga oshirish bozor iqtisodiyoti samarali amal qilishi uchun yetarli sharoit yaratadi va iqtisodiyot rivojlanib boradi.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning hozirgi zamon usullari - bevosita, bilvosita va tashqi iqtisodiy usullar hamda davlatning maxsus iqtisodiy dasturlari orqali amalga oshiriladi.
Iqtisodiyotni bilvosita tartibga solishda iqtisodiy dastak va vositalarga ustunlik beriladi. U davlatning pul-kredit va byudjet siyosatida o’z ifodasini topadi. Pul-kredit siyosatining asosiy vositalari quyidagilardan iborat bo’ladi: hisob stavkasini tartibga solish; moliya- kredit muassasalalarining Markaziy bankdagi zaxiralari minimal hajmini o’rnatish va o’zgartirish; davlat muassasalarining qimmatli qog’ozlar bozoridagi operatsiyalari (davlat obligatsiyalarini chiqarish, ularni sotish va to’lash). Davlat byudjet siyosati uning daromadlar va harajatlar qismini o’zgartirishga qaratilib, bu usulning eng asosiy dastagi soliqlar hisoblanadi.