Ijtimoiy-gumanitar fanlar fakulteti

---

O„ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
OLIY VA O„RTA MAXSUS TA‟LIM VAZIRLIGI 
“MA‟MUN-UNIVERSITETI” NTM 
IJTIMOIY-GUMANITAR FANLAR FAKULTETI 
TARIX YO‟NALISHI 
 
28.13 GURUH TALABASI 
Shamuratova Adolatning
 
“ETNOLOGIYA” FANIDAN 
 
MUSTAQIL ISHI №_______ 
MAVZU: 
G‟arbiy Osiyo xalqlarining moddiy va ma‟naviy 
madaniyatlari.
 
Topshirdi: Shamuratova Adolat
Qabul qildi:_________________ 
XIVA - 2023
 

---

 
G‟arbiy Osiyo xalqlarining moddiy va ma‟naviy 
madaniyatlari. 
 
Reja: 
 
1.Etnogenezi va etnik tarixi. 
2.Tili va irki. 
3.Xujaligi va ijtimoiy tuzumi. 
4.Moddiy va ma'naviy madaniyati. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 Garbiy yoki Old Osiyo xalklari katta tarixiy-etnografik viloyatni tashkil kiladi. 
Unda joylashgan 20 ga yakin katta-kichik mamalkatlar 6 mln. kv.km. xududga, 
ya'ni butun kit'aning taxminan 15 foizidan ortik yerni egallaydi. Axolisi 140 
mln.dan ortik kishidan iborat yoki butun Osiyo axolisining 6 foizini tashkil 
kiladi. Ayrim mamlakatlarda axoli ruyxati mutlako utkazilmaganligi tufayli 
kishi soni xam taxminiy olinadi. 1977 yilgima'lumotlarga kaoraganda 
Turkiyada 42 mln. kishi Eronda 34 mln., Afgonistonda 20 mln. ga yakin, 
Irokda 12 mln., SuadiyaArabistonida 8,8 mln., Suriyada 8,8 mln. Yaman Arab 
Respublikasida 7 mln., Isroilda 3,5 mln., Iordaniyada 2,9 mln., Livanda 2,4 
mln., Yaman Xalk Demokratik Respublikasida 1,8 mln., Kuvaytda 1,1 mln. 
kishi, Omon, Kipr, Birlashgan Arab amirliklari, Baxreyn va Ktarda axoli soni 
bir mln. ga xam yetmaydi. Regionning taxminan 80 foiz axolisi Turkiya, Eron, 
Afgoniston, Irok va Saudiya Arabistonida joylashgan. 
Antropolgik jixatidan Garbiy Osiyo xalklari asosan yevropoid irkiga oid. 
Ularga xos bulgan belgilar: sochi va kuzi kora, badani bugdoy rangli, burni 
urtacha, labi kichkina yoki bir oz kalinrok. Ayrim oldosiyolik yoki armanoid 
tipidagilar bosh suyagi va burnining kattaligi, yuzi va badanining sermuyligi 
bilan ajralib turadi. Aksincha urta dengiz tipi yoki xind-pamir tipi kam muyli, 
mayin yuzliligi va nozik labi, burnining kichikligi kabi belgilari bilan fark 
kiladi. Birinchi, ya'ni old Osiyo tipiga asosan turklar, utrok arablar, kurdlar, 
armanlar va yaxudiylar, ikkinchisiga, ya'ni xind-pamir tipiga Afgoniston 
xalklarining kupchiligi, kisman eron axolisi, uchinchi – urta dengiz tipiga 
garbiy turklar va kuchmanchi arablar kiradi. Ba'zi etnoslarda kisman 
mongoloid, ayrim guruxlarda negroid, Afgoniston va Eron bargunlarida 
avstroloid belgilari seziladi. 
Mazkur regionda joylashgan 12 ta arab mamlakatlarida yashovchi xalklar 
kushni Isroil, Turkiya va Erondagi arablar semit tillarida suzlashadilar. Ammo 
adabiy va rasmiy davlat tilida suzlashadigan tiplar orasida fark bulib, xalk 
ichida asosan uch sheva fanda aniklangan semit tilidagi Garbiy Osiyo 
axolisining 30 foizini tashkil kiladi. Eroniy tillarida forslar, pushtunlar, 

---

afgonlar, tojiklar, kurdlar, balujiylar, lurlar, baxtiyorlar, xazoriylar va boshka 
ayrim etnik guruxlar suzlashadilar.Ular butun axolining 40 foiziga yakin 
kismini tashkil kiladi va 20 foizidan ortik axoli turkiy til oilasiga mansub. 
Boshka tillarda gapiradigan xalklardan Kiprdagi greklar, lazlar, xindlar va 
boshka elatlar xar xil til oilasigamansub vakillaridir. Ammo Garbiy Osiyodagi 
xozirgi til turkumlarining bittasi xam maxalliy tub tillarga kirmaydi, Semit-
xomit, xindevropa va turk tillari kirib kelgunga kadarbu xududda kadimgi 
davlatlarda uzok utmishda yukolib ketgan tillar tarkalgan edi. Shulardan 
tarixdda ma'lumkishumer, eamit, kassit, lulibey, kaspiy, kavkaz tillariga yakin 
bulgan xatti, xurrit va urartu tillaridir. Semit-xomit tillari eramizdan avvalgi 1U 
ming yilliklarda Garbiy Osiyoga Shimoliy Afrikadan kirib kelib maxalliy tillar 
bilan aralashib ketgan. Ular 111-11 ming yilliklarda akkad tili va uning asosiy 
shevasi – bobil, ossuriya va oromey tillarida namoyon buladi. Usha davrlarda 
Bolkon yarim oroli va Kavkaz tomonidan xindevropa tillari uta boshlaydi. 
Oromey tili esa eramizning boshlarida butun Garbiy Osiyoga umumiy til 
sifatida tarkalgan va xatto Urta Osiyogacha yetib borgan. Keyinchalik uning 
urniga arab tili xukmronlik kilgan. Urta asrlarda GarbiyOsiyo xalklarining 
etnik tarixida sharkdan kelgan turk kabilalari muxim rol uynagan. 
Mazkur tillarning paydo bulishi, tarkalishi va joylanishi bilan maxalliy 
xalklarning etnogenezi va etnik tarixi bevosita boglanib ketgan. Yukorida kayd 
kilganimizdek, Garbiy Osiyo jaxonning eng kadimiy madaniyat uchoklaridan 
biri bulgan. Falastinda eramizdan avvalgi 1X-VII1 ming yilliklardayok 
dexkonchilik va chorvachilik rivojlana boshlagan. Mesopotamiya va Garbiy 
Eronda eramizdan avval 4-5 ming yillar mukaddam irrigasiya dexkonchiligi 
paydo bulgan.Finikiyaliklar yaratgan alfavit xozirgi yozuv sistemalarining 
negizidir. Bu yerda eng kadimiy monoteistik dinlar: xristian, iudaizm va islom 
shakllangan. Urta asrlarda xam yuksak madaniyat yaratgan arab, saljukiy va 
gaznaviy kabi yirik davlatlar xukmronlik kilgan. 
Mazkur davlatlar turli elat va xalklar yashagan, xilma-xil etnoslarning 
almashinib aralashishi jarayoni doimo davom etib turgan. Eramizdan avvalgi 1 

---

ming yilliklarda paydo bulgan xind-yevropa tillaridagi xalklar Garbiy 
osiyoning ancha kismini bosib olib Midiya, Persiya, keyinrok Parfiya va 
Boktriya kabi kudratli despotik davlatlarni yaratganlar. Bu davlatlarda 
yashagan maxalliy elatlar bilan kelgindi etnoslarning aralashib ketishi 
okibatida kupchilik eroniy tillardagi xozirgi utrok xalklar (forslar, gilyonlar, 
mazandaronlar, kisman pushtunlar va tojiklar) va kuchmanchi elatlar 
(pushtunlarning bir kismi, kurdlar, lurdar, baxtiyorlar va xokazo) shakllangan. 
Maxalliy axoli bilan VII1-VII1 asrlarda kirib kelgan arablarning aralashuvidan 
xozirgi arab millati paydo bulgan. X1-XII asrlarda Kichik Osiyoga bostirib 
kelgan saljukiylar maxalliy elatlarni turkiylashtirib xozirgi turklar, 
ozarbayjonlar 
va 
boshka 
turkiy 
xalklarning 
shakllanishiga 
asos 
solganlar.Ba'zan bu tabiiy jarayon sun'iy ravishda zurma-zurakilik yuli bilan 
amalga oshirilgan. Masalan, XU1 asrlarda Eronga zurlik bilan armanlar va 
gruzinlar kuchirilgan. XVII1 asrlarda kurdlarni Xurosonga va bir kismini 
Markaziy Anatoliyga kuchishga majbur kilganlar. Usha davrda genosid 
siyosatini amalga oshirgan Turkiya davlati sistematik ravishda arman va 
aysorlarni kirginda bir yarim million armani vaxshiyona uldirilgan, kolgan bir 
millionga yakini kuvgin kilinib, xamma yokka tarkalib ketishga majbur bulgan. 
1948 yili Isroil davlati paydo bulgandan keyin bir millionga yakin arablar 
zurlik bilan uz xududidan xaydalib kushni yurtlarga kuchib ketgan , ularning 
urniga taxminan shuncha yaxudiylar turli mamlakatlardan kuchib kelgan. 
Xozirgi Garbiy Osiyo xalklarining kupchiligi ijtimoiy-iktisodiy jixatdan 
turli darajada tursa xam va irkiy jixatdan fark kilsa xam uzok tarixiy davr 
ichida uzaro yakin munosabatda bulib, bir-birlariga utkazgan ta'siri natijasida 
madaniy-maishiy jixatdan umumiy xususiyatlarga xam ega bulib kolishgan. 
Regionda eng kup millatli mamlakatlar Eron va Afgoniston xisoblanadi. 
Maxalliy statistik ma'lumotlarga karaganda asli Eronda 40 dan ortik turli 
xalklar yashaydi. Tub axoli xisoblangan forslarbutun axolining yarmidan 
kamini tashkil kiladi. Afgonistonda 30 ga yakin xalk yashaydi. Butun janubiy 
va shimoli-garbida turkiy tillarda suzlashuvchi xalklar yashaydi. Mamlakatda 

---

birinchi marta utkazilgan 1979 yilgi axoli ruyzatiga binoan Afgonistonda 15.5 
mln.dan ortik kishi istikomat kiladi. Shulardan taxminan 55 foizi asli afgon 
(pushtun) lar, 19 foizi tojiklar, 9 foizi uzbeklar (asosan shimoliy kismida), 8 
foizi xazariylar, 4 foizi choraymoklar, 3 foizi turkmanlar, kolgan 2 foizi boka 
elatlar va etnik guruxlardan. Ayrim etnoslarda kabilaviy tuzum tartiblari 
saklangan. Masalan, afgonlar kavm yoki kabilalarga bulinadi. Ularning eng 
yirik kabila va kabilaviy birikmalaridan duroni, gilzoi, momand, shinvori, 
xugani, vardagi, dzadzi, mangal, xostval, kakar va xokazo. Taximnan 20 foiz 
axolisi xozirgacha kuchmanchi va yarim kuchmanchi xolda yashaydi. 
Arab mamlakatlarining kup millatli xisoblangan Livan, Suriya va Irok 
davlatlarida arablar butun axolining 2280-90 foizini tashkil kiladi. Livanda 
arablardan tashkari armanlar, kurdlar, greklar, turklar, forslar va cherkeslar, 
Suriyada xam kurdlar , armanlar, assiriyaliklar, turkmanlar, turklar va 
cherkeslar yashaydi. 80 foiz arab xalkiga ega bulgan Irokda 18 foiz kurdlar, 
kolgani forslar, assiriyaliklar, turklar, armanlar, turkmanlar va boshka 
elatlardir. 
Arab mamlakatlarida asosan bugdoy, arpa, paxta, zigir, yasmik, poliz va 
sitrus ekinlari va bogdorchilik muxim urinni egallaydi. Turkiyada asosiy urinni 
kishlok xujaligining soxasi xisoblangan gallachilik egallaydi. Bu yerda baxori 
ekinlar keng tarkalgan, chunki sun'iy sugorish butun xaydaladigan yerlarning 
undan bir kismini tashkil kiladi. Butun ekin maydonining 15foizida texnik 
ekinlar – paxta, tamaki, kand lavlagi yetishtiriladi. Eronda ekiladigan 
maydonning 70 foiziga don ekinlari ekiladi, kolgani paxta, kand lavlagi, choy, 
tamaki va bogdorchilik bilan band. Afgoniston sugorma dexkonchilik 
mamlakati bulib, axolisining 70 foizi kishlok xujaligi bilan shugullanadi. Bu 
yerda texnika ekinlaridan yaxshi xosil olinadi, bogdorchilik yaxshi rivojlangan 
bulib, bundan tashkari bugdoy, kand lavlagi, paxta, sholi, arpa sabzavot va 
poliz ekinlari ekiladi. Arab mamlakatlarida sitrus ekinlari keng tarkalgan. 
Masalan, Irok jaxon xurmo eksportining 80 foizini tashkil kiladi. Bu soxada 
jaxonda 4-urinda turgan Saudiya Arabistonida 70 ga yakin xurmo turi mavjud 

---

bulib, ulardan xar yili 25o ming tnna xosil olinadi. Ekiladigan maydonning 75 
foizi xurmo daraxtlari bilan band. Soxil buyida yashovchi axoli balikchilik 
bilan xam shugullanadi. 
Garbiy Osiyo xalklarining xujaligida yaorvachilik muxim urinni egallaydi 
va bu xujalik turli xarakterga ega: kuchmanchi, yarim kuchmanchi, yarim 
utrok va utrok. Chorvachilik bilan asosan arab xalklari, kisman pushtunlar, 
yarim kuchmanchi turkiy elatlar, kurdlar va Erondagi va Afgonistondagi ayrim 
kabilalar shugullanadilar. Eronda yashovchi 3-4 mln. Afgonistondagi 4 mln. 
kuchmanchi va yarim kuchmanchi elatlar asosan chorvachilik bilan kun 
kechiradilar. Kuchmanchi kabilalar, ayniksa arab badaviylari tuya, kuy, echki 
va ot bokadilar. Masalan, Saud Arabistoni badaviylar asosan tuyakashlik va 
otlarning maxsus arab turini parvarish kilish bilan shugullanadilar. 
Kuchmanchi kabilalar yilda bir necha marta faslga karab kuchib yurganlar: 
jazirama isik oylari daryo buylarida kishda saxroda, baxorga kelib voxaga 
joylashadilar. Yarim kuchmanchi arab, turk, eron, afgon kabilalari asosan 
mayda mol-echki, kuy va kisman tuya,ot, eshak bokadilar. Utrok axoli yirik 
shoxli molni sut-yogi va gushti uchun bokadilar, kisman parranda xam 
saklanadi. 
An'anaviy xujalik soxasi xisoblangan xunarmandchilik barcha Garbiy 
Osiyo xalklarida rivojlangan.Xozirda ularning xayotida temirchilik, zargarlik, 
misgarlik, kulolchilik, ipakchilik, ip yigiruv va tukimachilik, kigiz bosish, 
buyrachilik va gilam tukish muxim urinni egallaydi. Shaxar axolisining 
kupchiligi xunarmandlar, savdogarlar, ishchi va ziyolilar. 
Garbiy Osiyo xalklari moddiy madaniyatining uziga xos xususiyati 
maxalliy tabiat va iklim sharoiti bilan belgilanadi. Ammo barcha elatlarga xos 
umumiy belgilari xam mavjud. Old osiyoliklarning asosiy kismi kishloklarda 
istikomat kiladi. Ba'zi kishloklar kal'a kurinishida bulib, devor bilan uralgan. 
Kishlok markazida bozor, machit, kofexona yoki choyxona joylashgan. 
Afgoniston va Eronda katta patriarxal oilalarga muljallangan kup xonalik 
kurgonlar mavjud. Uylari asosan loydan, paxsa yoki somon guvaladan, xom 

---

yoki ba'zan pishgan gishtdan kurilgan. Ayrim togli rayonlarda kurgon shaklida 
toshdan tiklangan uylar uchraydi. Tomlari tekis,kamish va tuprok bilan 
yopilgan va somon aralash bir xonali bulib, oynasiz tuynukli, uy urtasida 
uchok, ba'zan eshik urniga latta osib kuyiladi. Kadimgi madaniyat markazi 
xisoblangan yirik shaxarlarda gisht va toshdan kurilgan boylarning dabdabali 
kushk-ayvonlari, xokmilarning xashamatli saroylari, ajoyib arxitektura 
inshootlari kad kutargan. 
Eronda vodiylarda sinch kilib guvaladan kurilgan tekis tomli, bir xonali, 
oynasiz tuynukli forsiy xalk uylari keng tarkalgan. Paxsadan yoki xom 
gishtdan gumbaz shaklida kurilgan bir necha xonali uylar xam kup uchraydi. 
Janubda dexkon uylari toshdan yoki kamishdan kurilgan bulsa, shimolda 
gilyonlar va mazandaranliklar uyining tomi chukkaygan, somon yoki cherepisa 
bilan yopilgan, baland fundamentli yoki ustunlarga urnatilgan yogoch uylar 
xam kuradilar. 
Turkiyada kishlok uylari geografik zonalarga karab farklanadi. Shimoliy 
soxillarda urmonli rayonlarda yogochdan, togli urmonsiz rayonlarda toshdan 
uy-joy kuriladi. Janubdagi kuchmanchi va yarim kuchmanchi axoli yengil 
butalardan yoki kamishdan chayla tiklaydilar. 
Uy jixozlari ijtimoiy sharoitida karab xar xil: boylarning uylarida, uziga 
tuk oilalarda turli idish-tovob, kigiz-gilamlar, zamonaviy uy-ruzgor buyumlari 
va mebellar,kambagallar xonadonida esa supa yoki takir yerga tushalgan 
chipta, buyra, ba'zan kigiz yoki palos, sopol yoki mis idishlar, tunuka va 
kumgonlar, kovokdan yasalgan buyumlar va savatlar buladi. 
Kuchmanchi yoki yarim kuchmanchi axoli (badaviylar, ayrim afgon va 
turkman kabilalari, kurdlar, balujiylar, yuryuklar va xokazo) asosan jun 
matodan tikilgan turli xildagi chodra va palatkalarda yoki kora uy (utov)ga 
uxshash chaylalarda yashaydilar. Uy jixozlari kuchishga kulay temir, yogoch 
yoki teridan yasalgan idish-tovoklar, xurjun va sandiklar, kigiz va gilamlardan 
iboratdir. 

---

Garbiy Osiyo axolisining kupchiligi kishloklarda joylashgan bulsada, 
urbanizasiya darajasi kit'aning boshka kismiga nisbatan ancha baland. 
Garbiy osiyoda yashovchi xalklarning kiyimlarida juda kup umumiylik 
mavjud. Erkaklari kuylak va keng ishton,ustidan yengsiz nimcha yoki chakman 
kamzul, chopon, kishda pustin, boshlariga duppi, teri telpak yoki salla, arablar 
kufiya kiyadilar. Oyok kiyimlari etik, maxsi-kavush yoki sandaldan iborat 
bulib, ba'zan kuprok yook yalang yuraverishadi. Ayollari keng kuylak va 
sharavar shaklidagi tupikkacha lozim, boshlariga rumol yoki shol urashar, 
ayrimlari esa (Eron va Afgonistonda) tashkariga chikkaknda yuzlariga paranji 
va chodir yopinib yurishadi. Ularning kiymlari va kuylaklarida turli 
takinchoklar, kul va kuloklariga bilaguzuk, sirgalar osishadi. Ayollarning 
poyabzali erkaklarnikiga uxshash, ammo, kupchiligi oyok yalang yuradi. 
Shaxarlarda yevropa tipidagi kiyim va bezaklar, serxasham yubka va koftalar, 
yoshlar esa xatto shim xam kiyishadi. Garbiy Osiyo mamlakatlarida an'anaviy 
milliy kiyimlar shaxar axolisida juda kam saklangan,asosan zamonaviy 
yevropa kiyimlari kiyiladi. 
Garbiy Osiyo xalklarining taomlari xam ularning tabiiy geografik 
sharoiti, tarixiy xususiyati va xujalik faoliyatiga karab farklanadi. Tarixiy-
ijtimoiy jixatdan bir-biriga yakin bulgan Eron, Trukiya va Afgoniston utrok 
axolisining etnik va diniy munosabatlarida xam anchaginaumumiyliklar 
mavjud. Bu xolat ularning taomlarida xam uz ifodasini topgan. Ammo utrok 
dexkonchilik axoli bilan kuchmanchi yoki yarim kuchmanchi axolining 
taomlari bir-biridan fark kiladi. Barcha etnoslar taomlari nixoyat rang-barang 
bulsada, dexkonlarning xar kungi ovkati asosan non, sabzavot va sut 
maxsulotlaridan iborat. 
Non yopilishi (utrok axoli asosan tandirda, kuchmanchi elatlar utga 
kuyilgan tunuka sajda) shakliga karab fark kiladi. Eng keng tarkalgan xamir 
taomlar uchun turli yarim tayyor maxsulotlar tayyorlanadi, ayniksa an'anaviy 
ugra kesilib, oftobda kuritilib, maxsus xaltalarda yoki kuzada saklangan. Don 
yormasi yoki undan xar xil butka yoki kurdlarda bugdoy butkasi keng 

---

tarkalgan. Butkani yog, gusht, piyoz va sarimsok bilan pishiradilar.Umuman 
yorma an'anaviy taomlarning asosini tashkil kiladi.Mukaddas don xisoblangan 
guruchdan ikki xil palov pishiriladi: kaynatilgan suvga tuz bilan guruch solib, 
pishgandan keyin eritilgan sariyog kumib damlanadi yoki sovuk suvga guruch 
tuz va yog kushib birga kaynatiladi. An'anaviy gushtli taomlardan eng 
kadimiylari kullama, tandirkabob yoki kuyikabob, chevirma kabob, shish 
kabob,kiyma kabob, burbel, xar turli kovurmalar. 
Isroilda, Turkiya va arab mamalkatlarida, ayniksa, Saudiya Arabistonida 
butun oilaviy xayot diniy akidalarga tulik buysindirilgan. Afgonistonda kalin 
olish juda yukori bulganligidan buydok erkaklarning soni kup, kupchilik 
oilalarda almashuv nikox,ya'ni karindoshlar kalin tulamaslik uchun kelin berib 
kelin olish keng tarkalgan, levirat nikox xam saklangan. Oilada ugil tugilishi 
nogora yoki miltik ovozi bilan e'lon kilinadi, katta tuylar utkaziladi. Ugil bola 
4-7 yoshida sunnat kilinadi va tantana bilan nishonlanadi. 
Turklarning 
oilaviy 
turmushida 
an'anaviy 
patriarxal-feodal 
munosabatlarning koldiklari bilan bir katorda yangi ma'naviy turmush 
kurtaklari xam paydo bulib kelmokda. Konunga binoan nikox ugil bolalar 
uchun 18 yosh, kizlarda 17 yosh bulsada xali xam bulogatga yetmagan 
yoshlarni bir-biriga kushish xollari kup uchraydi. Turklarda bir makol bor: 
“Kiz bola 15 yoshga kirganda erga chikishi, yo gurga kirishi shart”. Kuyov 
yoki kelin tanlash ota-ona ixtiyorida, nikox fakat ota-ona rozilig bilan 
utkaziladi. Barcha oilaviy masalalarni oila boshligi- ota xal kiladi.Ugil tugilishi 
katta bayram (ugil xolvasi), unda karindosh va kushnilarni chakirib xolva va 
sharbat tayyorlab mexmon kiladilar. Dexkon bolalari yoshlikdan mexnatga 
tortiladi: kizlar 5-6 yoshligidan uy ishlari va bola bokish bilan band, 6-8 
yoshidan tukishga urgatiladi, 13 yoshdan suv tashish va dala ishlariga 
jalbetiladi, ugil bolalar 8 yoshidan mol bokadi, 12 yoshdan yer xaydashni 
urganadi. Kishloklarda barcha muxim masalalarni oksokollar kengashi, kishlok 
oksokoli – muxtor va imom xal kiladi. 

---

Nikox, oila, meros masalalari kuchmanchi kabilalarda shariat bilan birga 
ibtidoiy odat tartiblariga xam rioya kilinadi. Kabilalar xun olish, kalin xajmi, 
mexmondustlik va boshka urf-odat va dasturlari bilan xam bir-birlaridan fark 
kiladilar. Diniy bayramlarda rasmiy ravishda xokimlar xalkka osh berib poyga 
tashkil kilganlar. Ammo islomgacha bulgan kadimiy dexkonchilik va chorva 
bayramlarini nishonlash, maxalliy avliyolar ibodati va ularga siginish, teatr va 
kino namoyishi, kushik aytish, raks tushish va muzika chalish butunlay man 
kilingan. 
Ugil tugilishi va sunnat kilish oila bayrami sifatida tantanali nishonlanadi. 
Sunnat butun musulmonlarning umumiy odati xisoblanadi. Garbiy Arabiston 
badaviylari utgan asrgacha ibtidoiy inisiasiya belgilari saklanib kolgan. Nikox 
marosimida xam ibtidoiy dasturlar saklangan. Masalan kalin tulab bulgach, 
nikox ukilgandan keyin bir xafta kelinning ota-onasi uyida yashaydi, sung 
korongi kechada kelin bilan kuyov uz uyiga kuchib utadi. Dafn kilish marosimi 
umumiy musulmoncha bulsa xam, uxdoyi kabi marosimlar utkazish tavxid 
bayicha man kilingan. Ilgari islomgacha va dastlabki islom davrida 
butunkuchmanchi arablarda oxirat tugrisida deyarli anik tasavvur bulmaganligi 
tufayli ulikni dafn kilib (yerga kumib) kabri ustiga xech kanday belgi 
kuymaganlar va ma'raka, xudoyi degan odatlar mutloka bulmagan. Islom va 
shariat murda bilan yiglab vidolashishini xam ma'kullamaydi. Yigi urniga 
janoza ukish, ulim musibatini matonat va sabr-tokat bilan utkazish xayrixoxlik, 
yaxshi fazilat xisoblanadi. 
Garbiy Osiyo xalklarining ijtimoiy turmushiga xos jamoachilik an'analari 
ancha mustaxkam saklangan. Ularning butun ijtimoiy xayoti jamoa 
tuplanadigan maxsus maydonlarda yokixovlilarda, kuchalarda va bozorlarda 
utadi. Eron va Turkiyada xammom, arab mamlakatlarida kofexona uziga xos 
ijtimoiy klub vazifasini bajaradi. 
Ma'naviy madaniyatida barcha elatlar urta asrlar davomida shakllanib 
kelgan arablar va maxalliy xalklarning uzaro ta'siri ostida umumiy madaniy 
an'analarini xozirgacha saklab kelmokda. Garbiy osiyoliklarning kupchiligi 

---

arab alfavitini kabul kilgan, tillarida arab suzlarining ta'siri juda kuchli, ukuv 
sistemasi, adabiyot, tasviriy san'at islom goyalari talabiga moslashgan. Ammo 
xar bir etnos uziga xos boy madaniy an'anaga ega, kadimiy ajoyib adabiyot va 
san'atning turli janrlari, arxitektura va badiiy xunarmandchilikning guzal noyob 
namunalarining ijodkoridir. Jaxonga tarkalganarablarning “Ming bir kecha” 
ertaklari, Xuja Nasriddin latifalari, Gur ugli nomi bilan boglik tarixiy 
dostonlar, mashxur “Uguznoma” va nasixatguy donishmand Kurkud 
rivoyatlari, xalk baxshilarning ajoyib san'ati, shux laparlar, satirik va lirik 
ashulalar eronliklarning misli yuk klassik poeziyasi, afgonlarning xarbiy 
rakslari va eronlarning boy repertuarli xalk teatri, kadimiy an'anaga ega shark 
musikasi va tomoshalari umuminsoniyat madaniy xazinasining durdonalariga 
aylangan. Xalk ijodida rang-barang jozibador kuy va uyinlar aloxida urinni 
egallaydi. Bu buyuk san'at namunalariga aylangan kadimiy an'analarning uziga 
mujassamlashtirgan urta asrlarda yaratilgan osmonupar dabdabalik kushk va 
saroylar, guzal machit va makbaralar, bogi eramlar xozirgacha kishini xayratga 
koldiradi. Badiiy xunarmandchilik yaratgan turli nakshli uyma va kuyma 
zargar va misgarlarning bezaklari va uy-ruzgor buyumlari xam ajoyib san'at 
namunalaridir. 
Butun Garbiy Osiyoda kadimiy davrlardan barcha xalk bayramlarining 
ijtimoiy, sosial, oilaviy va shaxsiy xayotida din ta'siri juda kuchli bulib, u xalk 
turmushining xamma xujayralariga singib ketgan. Regiondagi deyarli barcha 
mamlakatlarda islom xukmronlik kiladi va xatto kupchiligida davlat dini 
xisoblanadi. Masalan, Saud Arabistoni, Yaman Arab Respublikasi va Maldiv 
Respublikasida islom 100 %, Turkiya, Uman, Katar, Eron va Afgonistonda 99 
% Yaman Xalk Demokratik Respublikasida 98 %, Birlashgan Arab 
amirliklarida, Irok va Baxreynda 96 %, Suriyada 85 % ni tashkil kiladi. Islom 
mazxabalaridan sunna tarafdorlari arab, turkiya,afgonlar, uzbeklar, turkmanlar, 
kisman kurd va balujiylar, shia mazxabida butun Eron axolisining 90 
% jumadan, forslar,ozarbayjonlar, kurd va balujiylarning bir kismi. Sunniylar 

---

ichida xam ayrim mazxablar mavjud.Isroil axolisining kupchiligi yaxudiylar, 
kisman musulmonlar, xristianlar va karaimlar.