Ijtimoiy ishga kirish fan majmuasi

Bizning yurtimizda ijtimoiy ishchi qayerda ishlashi mumkin?
- voyaga yetmaganlar bilan ishlash komissiyasida
- voyaga yetmaganlar orasida jinoyatchilikni oldini olish bo`yich guruhlarda
- vasiylik organlarida
- sotsial ta’minot muassasalarida
- mahalla komitetida
- oilaviy poliklinikalarda
- go`daklar uyida
- mehribonlik uyida
- Muruvvat -mehribonlik uyida
- voyaga yetmaganlarga ijtimoiy huquqiy yordam berish markazlarida
- uyushmalarda .
Ilmiy tadqiqot usullarini tasnif qilishning turli asoslari bor. Masalan, axborot to‘plash va uni qayta ishlash usullari; empirik tadqiqot usullari va nazariy modellashtirish usullari; umumilmiy usullar va aniq fanlarning o‘ziga xos usullari to‘g‘risida gap yuritish mumkin.
Ba'zi usullar ko‘pincha muayyan fanlarga tegishli bo‘ladi. Masalan, sotsiometriya, guruh bahsi, ichkaridan kuzatish asosan ijtimoiy-psixologik tadqiqot usuli hisoblanadi.
Ijtimoiy ishda ilmiy tadqiqot usullari va uslubiyatlari majmuidan foydalaniladi. Quyidagi kichik guruhlarni ko‘rsatish mumkin:

1. 
   Umummantiqiy usullar: analiz, sintez, umumlashtirish, qiyoslash, modellashtirish, loyihalash.
   
2. 
   Umumilmiy usullar: adabiy manbalarni tahlil qilish; nazariy tahlil va ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlar sintezi; kuzatish (tabiiy sharoitlarda kuzatish, murakkab vaziyatlarni modellashtirishda kuzatish, testdan o‘tkazish jarayonida kuzatish, qo‘shma tadbirlar jarayonida kuzatish va h.k.); tajribani o‘rganish va umumlashtirish; eksperiment; ekspert baholari usuli.
   
3. 
   Tarixiy usullar: qiyosiy-tarixiy usul (tarixiy jarayonlar qonuniyatlarini, takrorlanib turishini aniqlash uchun qo‘llanadigan), genetik usul (o‘rganilayotgan hodisaning kelib chiqishi, sabablari va bosqichlarini o‘rganish uchun qo‘llaniladi), tuzilmaviy usul (tizimning alohida tarkibiy qismlar bilan bog‘lanishini aniqlash uchun qo‘lllaniladi) va boshqalar.
   
4. 
   Sotsiologik usullar: anketa so‘rovi va intervyu; sotsiometriya; monitoring (o‘zgarishlar nuqtai nazaridan vujudga keladigan ijtimoiy vaziyatlarni muttasil kuzatish, bu o‘zgarishlar istiqbolini prognozlash).
   
5. 
   Psixologik usullar (blank va apparatura testlari) (individual va guruh) testlari.
   
6. 
   Matematik statistika usullari.
   

Shunday qilib, tadqiqot manbai bo‘lib hujjatlar, kitoblar, jurnallar, gazetalar; mijozlar, ijtimoiy, ilmiy xizmatchilar, o‘qituvchilar, oilalar va h.k.; texnik-axborot tizimlari ━ radio, televidenie, kompyuter tarmoqari; muassasa an'analari, ijtimoiy xizmatchi ish tajribasi va boshqlar bo‘lishi mumkin.
Mijozlar faoliyati natijalarini o‘rganish (“tarjimai hol usuli”) keng ma'noda hrakatlar natijasini, kiritilgan o‘zgarishlarni hyot mavqidagi, qdriyatlar tizimidagi real siljishlarni o‘rganishdan iboratdir. Tor ma'noda esa, mijozlar faoliyati natijasini o‘rganish muassasa raharlari rejalari va hsobotlarini, kundaliklarni, jurnallar va boshq hjjatlarni; faoliyat mahulotlarini (natijalarini): insholar, texnik ishlanmalar, qlbola o‘yinchoqar, ko‘rgazmali qrollar, kino- va videofilmlar, mikro- foto- kserokopiyalar (bosma, grafik, qlyozma materiallar); masalaning tarixi va nazariyasi bo‘yicha ma'lumot kataloglari; mavzuli kartotekalar; magnit tasmasiga yozib olingan suhatlar, ma'ruzalar, munozaralar (ular qyta tinglab tahil qlish uchun qlay); mashinka matniga ko‘chirilgan qg‘z yozuvlari; fotosuratlardan iborat. Bularning bari belgilangan vazifalarni bajarish, erishilgan natijalar to‘g‘isida fikr yuritish imkonini beradi.
Ijtimoiy terapiya (terapiya (yunoncha) - g‘mxo‘rlik, qrov, davolash) – shaxsga yoki shaxslar guruhga hssiyotlar, impulslar, fikrlar, munosabatlarni tartibga solish masalasida muntazam, maqadga yo‘naltirilgan yordam berish uchun bajariladigan tadbirlar (I. G. Zaynishev).
Terapiya qyidagi funksiyalarni bajaradi: davolash (mijozga uning muammolarini yechishda tibbiyot xizmatchilari bilan birgalikda yordam ko‘rsatish); ijtimoiy taraqqyot (mijozni faol guruhfaoliyatiga qshish, mijozning ijtimoiy salomatligiga ijobiy ta'sir ko‘rsatuvchi “birgalikdagi rivojlanish” jarayonini tashkil qlish); manfaatlarini hmoya qlish (hqqari cheklanayotganlar yoki jamiyatdagi ijtimoiy zaif mavqli odamlar ehiyojlarini tushuntirish). Shunday qlib, ijtimoiy terapiya “ijtimoiy muolaja” metodi sifatida; ta'lim va kasbiy yo‘naltirish bilan bog‘iqta'sir o‘tkazish metodi sifatida; ijtimoiy nazorat qroli sifatida; muloqt vositasi funksiyalari sifatida ko‘rilishi mumkin..
Ijtimoiy terapiyaning vazifalari: xulqatvorni tuzatish, korreksiya qlish; disfunksiyalarning oldini olish; me'yordagi taraqqqyotni ta'minlash; shaxsning o‘zini namoyon qlishiga ko‘maklashish.
Individual terapiya muammolari konfidensial tarzda hl qlinishi lozim bo‘lgan (zo‘rlashlar, oilaviy kelishmovchiliklar va hk.) mijozlarga, ya'ni guruhterapiyasida ishtirok etishni istamaydiganlarga nisbatan qllanadi. Odatda, bir necha individual mashg‘lotdan keyin mijoz jamoa terapiyasiga o‘tkaziladi, chunki bu usul ancha samaraliroqir.
Guruh terapiyasi odamlarning emotsional buzilishlar yoki ijtimoiy noqlayliklarni bartaraf etishida ko‘maklashish uchun (ijtimoiy xizmatchi yoki professional terapevt boshchiligida) guruhan foydalanishni anglatadi. Odatda, hr bir guruh6-8 kishidan iborat bo‘ladi, mashg‘lotlar davomiyligi esa hftasiga 90 minut. Qyidagi guruhar tashkil etiladi: o‘qv (bilim olish, o‘z fikrini ifodalash, shaxsiy muammolarini muhkama qlish); hmkorlikdagi faoliyat (umumiy bir ish: sport bilan, teatrga borib muhkamalar o‘tkazish va boshqlar) bilan shug‘llanish; ota-onalar; erkaklar va ayollar. Psixoterapevtik muolajaga qyidagilar kiradi: relaksatsiya, pantomimik sahalar, “konstruktiv munozara”, rolli vaziyatlarni o‘ynash, biografiyani so‘zlab berish, anonim kasallik tarixini muhkama qlish, ko‘rgan tushlari, xayollari va tasavvurlarini bayon qlish va boshqlar.
Oilaviy terapiya ijtimoiy xizmatchining bir butunlik hsoblanadigan oila a'zolari guruh bilan olib boradigan faoliyat. Mutaxassis oila a'zolarining rollari, o‘zaro majburiyatlarini yoritishga, ularni yumshoqoqxulqatvorga rag‘atlantirishga hrakat qladi. Bunda oila tarixi emas, balki guruha'zolarining verbal va noverbal htti-hrakatlaridan foydalaniladi.
Mehat terapiyasi insonning psixofiziologik sohsiga -mehatning tetiklashtiruvchi va faollashtiruvchi ta'siriga asoslanadi. U odamlar orasidagi munosabatlarni yengillashtirib, o‘rtadagi xavotir va taranglikni, og‘iqi tuyg‘larni yengillatib, birgalikdagi mehatni tashkil qlish imkonini beradi.
O‘zini-o‘zi tarbiyalash terapiyasi o‘zini o‘rganishni, o‘ziga baho berishni; o‘z shaxsiyatini qayta baholashni; o‘zini tahil qlish, o‘tmishni qayta baholash, individual “psixologik to‘siqlar”ni aniqashni; “MEN”ning yoqimli timsolini yaratish; o‘zini ishontirish, o‘zini rag‘batlantirish va o‘ziga uqdirish usullaridan foydalanish; faoliyat va muloqot vaziyatlari; kundalik hayot va faoliyatda erishilgan natijalardan foydalanishni qamrab oladi.
Munozarali terapiya guruh a'zolarining bir-birlari bilan tanishishi; mijozlar kutayotgan narsalar va ularning xavotirlarini muhokama qlish; guruhagi mijozlar kutayotgan narsalar va guruhagi voqlik o‘rtasida mavjud nomutanosiblik tufayli vujudga kelgan taranglikni muhkama qlish; guruh rahariga nisbatan qarshilikning kuchayib borishi; bu qarshilikning o‘tmishdagi hayot tajribasi bilan bog‘liqligi, guruh rahariga munosabat bilan bog‘liq mustaqillik, mas'uliyat va faollik bilan bog‘iq bo‘lgan muammolarni ochish; yechish lozim bo‘lgan muammoga mos munosabatni shakllantirish, guruh faoliyatida faol ishtirok etish motivatsiyasini, guruh an'analari va me'yorlariga moslikni shakllantirish; guruh ichidagi munosabatlar tadrijini tahil qlish, uni har bir qatnashchi muammolarini yechish bilan bog‘lash; munosabatlarni korreksiyalash, nuqtalarni mustahamlash; terapiya natijalarini muhkama qlish, yakun yasash; refleksiya.
Sotsiodrama jamoa, guruh terapiyasi usuli. Uning mohyati shundaki, ijtimoiy guruhar muammolari va guruhar o‘rtasidagi turlicha nizoli munosabatlar stixiyali tarzda tashkil etilgan sahalarda muhkama taqim etiladi. Buning natijasida, bir-birlarining muammolarini ochiqmuhkama qlish, surishtirish va mavjud ijtimoiy-madaniy tafovutlarni dramatik yo‘l bilan tasvirlash natijasida bir-birlarini tushunishga erishiladi.
Psixodrama - guruhterapiyasida qllanadigan texnika bo‘lib, unda odam turli rollarni, masalan, o‘zining turli stress vaziyatlardagi hlatini tasvirlashi yoki o‘ziga muqbil rollarni ijro etishi mumkin. Bu esa unga o‘z hs-tuyg‘lariga ta'sir etish, xavotirlik hlatini bartaraf qlish, turli vaziyatlarda o‘zini to‘laroqqlga olish, muammoga boshq kishi nuqai nazaridan qrashga imkon beradi.
Ishtirokchilar verballashtirish qyin yoki mumkin bo‘lmagan turli vaziyatlar va nizolarni tasvirlash uchun o‘yinchoqardan foydalanadilar. ¡yin terapiyasi ko‘pincha bolalarga nisbatan qllanadi, biroqba'zi sharoitlarda kattalar bilan ishlaganda hm u yaxshi natijalar beradi.
Tazarru metodi psixoterapiya shakli bo‘lib, u ijtimoiy muht bilan o‘zaro aloqlardagi qyinchiliklarni, ruhy stresslarni bartaraf qlish maqadida qllanadi. Bu usul ijtimoiy xizmatchining mijoz bilan “yakkama-yakka” muloqt qlishini taqzo etadi. Ko‘pchilik dinlarda ko‘p asrlardan buyon qllanib kelayotgan ijtimoiy ishning bu usuli o‘zining samaradorligini, jumladan, maxsus ilmiy tadqqtlar natijasi bilan hm tasdiqaydi. Ijtimoiy ish usullari tasnifi uchun ta'sir o‘tkazilayotgan odamlar miqorini asos qlib oladigan bo‘lsak, unda ijtimoiy ishning individual va guruhshakllarini ajratish mumkin.
Individual ijtimoiy ish ijtimoiy xizmatchilar tomonidan individlarga ularning psixologik, shaxslararo, sotsioiqisodiy muammolarini ular bilan shaxsan o‘zaro ta'sir orqli yechish yo‘li bilan yordam berishga qratilgan yo‘nalish, qdriyatlar tizimi, amaliyot turidir.
Guruhagi ijtimoiy ish ijtimoiy ishning shunday shakli va usulidirki, bir-birlariga manfaatlari yaqn bo‘lgan va umumiy muammolarga ega odamlarning kichik guruh muntazam tarzda to‘planib turadi va umumiy maqadga erishish uchun hrakat boshlaydi. Psixoterapevtik guruhardan farqi ravishda guruhagi ijtimoiy ishning maqadlari emotsional muammolarni yechishga qratilgan bo‘lishi shart emas.
Ijtimoiy ishda faqtgina shu kasb uchun xos bo‘lgan usullardan foydalaniladi. Ular jumlasiga ijtimoiy tashxis qyish, tanglik vaziyatlariga aralashish, jamoada ish olib borish, ko‘chalarda ish olib borish usullari kiritiladi.
“Ijtimoiy tashxislar” (1917) kitobida Meri Richmond o‘zining ish usuli ─mijoz shaxsiyatini hm, uning ijtimoiy hlatini hm bahlashni ko‘zda tutadigan ijtimoiy tashxis qyishni taqim qlgan edi. Ijtimoiy ko‘mak uning tomonidan natijasi mijozning o‘zini hm uning ijtimoiy tevarak-atrofini hm o‘zgartirib yuborish bo‘ladigan tadbirlar kombinatsiyasi sifatida ko‘riladi. Ijtimoiy tadbirlarni Meri Richmond bir-birini o‘zaro to‘ldiradigan usullarga bo‘lgan edi: davolashning bavosita usuli va davolashning bevosita usuli. Bavosita usul shaxsning tashq muhtiga ta'sir etishi, bevosita usul esa mijozning o‘ziga qror ishlab chiqsh uchun faol hrakatga undash maqadida ta'sir o‘tkazishidir.
Hzirgi kunda ijtimoiy tashxislarga (I. G. Zaynishevga ko‘ra) qyidagilar kiritiladi:
━ zondaj qlish - axborot tekshiruvi: infratuzilma, mahlliy ahli soni, tarkibi va tadriji to‘g‘isida ma'lumot to‘plash va boshqlar;
━ ijtimoiy-tarixiy tekshiruv: mazkur hdudning o‘zlashtirilishi va unda odamlar yashay boshlashi tarixini, mahlliy ahli tarkibi o‘zgarishini, uning mashg‘lotlari va an'analarini o‘rganish;
━ turli hjjatlar, mahlliy va markaziy matbuotdan olingan maqlalar, elektron axborot vositalaridan, fuqrolarning xatlari va shikoyatlaridan olingan materiallarning maqadli-axborot tahili;
━ ijtimoiy kartografiyalash: ahli orasida tug‘lish va o‘lim tadriji va ijtimoiy makondagi tarqlishi hyot sifatining turli tabiiy va ijtimoiy omillarga qnchalik bog‘iqigini tahil qlish.
Ijtimoiy taranglik vaziyatlariga aralashuv usuli (bu usuldan birinchi marta AQda 1874 yilda, Cherkov oilada shafqtsiz munosabatga uchragan qzchaning taqiriga aralashganda foydalanilgan bo‘lib, butun mamlakat bo‘yicha bolalarga shafqtsiz munosabatda bo‘lishning oldini olish jamiyatlari tuzila boshlagan edi.) ━ o‘tish davri tufayli yoki hyotdagi turli vaziyatlar sababli keskin tanglik hlatida bo‘lgan alohda odamlar oilalar va guruhar bilan ishlashda qllanadi.
Jamoada ish olib borish usuli an'anaviy metodlarni muvofiqashtirish vositasi bo‘lib, fuqrolarning manfaatlari, ehiyojlarini qndirishning ijtimoiy-siyosiy vositasi sifatida ko‘riladi. Jamoada ish olib borilganda mijoz shaxsiy va ijtimoiy muammolarning o‘zaro uzviy bog‘iqigini anglashiga erishish vazifasi qyiladi. U nizoli vaziyatlarni hl qlishga qratilgan birdamlik hrakatlarida faol ishtirok etishi lozim. Bunda qllaniladigan usullar muammoning mohyati va tipini aniqash, sababini tahil qlish, reja va strategiya ishlab chiqsh, zarur resurslarni jalb etish, liderlarni aniqash va ishga tortish, jamiyat a'zolari o‘rtasidagi munosabatlarni ularning qyinchiliklarini yengillashtirish maqadida rivojlantirishdan iborat.
Ko‘chada ish olib borish ijtimoiy ishning “ochiq usuli bo‘lib, u ko‘chadagi muammolarga yo‘naltirilgan va qyidagi preventiv tadbirlarni qmrab oladi:

1. 
   nazoratsiz (marginal) yoshlar paydo bo‘lishining oldini olish, ayniqa, bolalar va o‘smirlarning bo‘sh vaqlarini o‘tkazish davomida yig‘lishi paytida “tasodifan” ular bilan muloqt o‘rnatish yo‘li bilan profilaktika qlish;
   
2. 
   ko‘chadagi yoshlar guruharining ehiyojlari va alohda muammolarini aniqash va ularga tegishli individual yoki guruhyordami ko‘rsatish;
   
3. 
   guruharning miqoriy jihtdan o‘sishi oldini olish, ularning parchalanib ketishiga hrakat qlish va ular faolligini unchalik agressiv bo‘lmagan ishlarga yo‘naltirish;
   
4. 
   ko‘chalardagi guruhardan alohda qyin o‘smirlarni ijtimoiy xizmatchilarning pedagogik otalig‘ ostida bo‘lgan yoshlar guruhariga jalb etish uchun hrakat qlish;
   
5. 
   bolalarning ko‘chalardagi guruhari uchun binolar izlash, ular bilan hrdiqing turli shakllari va ekskursiyalarini ularning ijtimoiylashuvi yoki qyta ijtimoiylashuvini tezlashtirish maqadida o‘tkazish;
   
6. 
   giyohandlar bilan aloq o‘rnatib, ularni tegishli muassasalarga biriktirib qyish;
   
7. 
   o‘smirlarni o‘z tengdoshlariga hmkorlik yordami ko‘rsatishga tortish, ya'ni ular orasidan ijtimoiy pedagog va ijtimoiy xizmatchilar ko‘ngilli yordamchilarini shakllantirish.
   

So‘nggi paytlarda og‘r hyotiy vaziyatlarda bo‘lgan fuqrolarga yordam ko‘rsatish uchun yo‘naltirilgan odamlarni optimal tarzda o‘zgartirish, tartibga solish usullarini ijtimoiy ish texnologiyasi deb atalmoqa (texnologiya yunoncha techne – ko‘nikma, mahrat, logos – ta'limot so‘zlaridan olingan) ijtimoiy ish texnologiyalaridan sohsi bo‘yicha mutaxassislar ijtimoiy soh bo‘yicha professionallarni tayyorlashda ustuvor yo‘nalish sifatida faqtgina uning individual mahrati, san'ati, intuitsiyasi va shaxsiy jozibadorligini emas, nazariy va amaliy tayyorgarligini oldingi planga qyishadi, chunki ijtimoiy xizmatchi htti-hrakatlarining ko‘pchiligi - texnologik faoliyat bo‘lib, unda ma'lum elementli muayyan tizimlar, operatsiyalar, ko‘rsatkichlar mavjudki ular yangi sharoitda osongina namoyon qlinishi yoki takrorlanishi mumkin.
Ijtimoiy muammolarni yechish texnologiyasi (I.G. Zaynishevga ko‘ra) uch asosiy bosqchni bosib o‘tadi:
- nazariy bosqch maqadli ustanovkani shakllantirish, texnologizatsiyalash predmetini aniqash, tuzilma tarkibiy elementlarini, mijoz qshilgan sabab-oqbat aloqlari va munosabatlarini aniqashdan iborat;
- metodik bosqch mijozning hlati to‘g‘isidagi axborotni olish yo‘llari va usullari, manbalarini tanlash, shuningdek, uni qyta ishlash va tahil qlish vositalari va usullarini o‘zgartirish faoliyati uchun aniqtavsiyalar ishlab chiqsh maqadida tanlash;
- protsedura bosqchi amaliy faoliyatni tashkil etish, ishlab chiqlgan tavsiyalarni tekshirish, taklif qlingan tavsiyalardan foydalanishdagi kamchiliklarni aniqash va bartaraf etish va hrakatlar algoritmini o‘rnatish bilan bog‘iqvazifalarni hl etishni ko‘zda tutadi.
Ijtimoiy xizmatchi faoliyati maqad, muayyan algoritm (htti-hrakatlarning mantiqy ketma-ketligi)ga, hrakatlar andozasi va me'yorlariga, faoliyat natijalarini bahlashning ob'ektiv mezonlariga ega bo‘lsa, unda uning ishi texnologiyaga mos ekanligi xususida so‘z yuritish mumkin.
Ijtimoiy ish texnologiyalarini tasnif qlish masalasi ancha munozaralidir. Bunday tasniflardan bir nechtasi mavjud. Misol tariqsida biz V. V. Bogdan va V. N. Ivanovlar tasnifini keltiramiz, unda qyidagilar ajratib ko‘rsatiladi:

1. 
   boshqruv strategiyasini izlash texnologiyasi;
   
2. 
   ijtimoiy modellashtirish va prognozlash texnologiyalari;
   
3. 
   axborot texnologiyalari;
   
4. 
   tadbiqetish texnologiyalari;
   
5. 
   innovatsion ta'lim texnologiyalari;
   
6. 
   o‘tmish tajriba texnologiyalari.
   

Ijtimoiy ish texnologiyalari uning amaliy jihtini aks ettiradi, ijtimoiy xizmatlar va professional kadrlar faoliyati samaradorligini aniqaydi. Texnologik jarayonlarning mohyati, mazmuni va namoyon bo‘lishidagi o‘ziga xosliklarni o‘zlashtirib olish mutaxassisni kasbiy tayyorlashdagi zaruriy shart va asos hsoblanadi.