Ijtimoiy pedagogika fani haqida tushuncha
Download 297.29 Kb.
|
1-Mavzu
|
Savollar Xorijda ijtimoiy pedagogika rivojining birinchi davri nimalar bilan bog`liq?
Xorijda ijtimoiy pedagogika rivojining ikkinchi va uchinchi davri haqida nimalarni bilasiz? O’zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning rivojlanishi tarixida «Avesto» ning o`rni qanday? Islomdagi ma’naviy-axloqiy o’gitlarining ijtimoiy mazmuni haqida nimalarni ayta olasiz? Al-Buxoriy va at-Termiziy asarlarining jamiyat va shaxs tarbiyasiga oid g`oyalaridan misollar keltiring. XI-XIX asr ma’rifatparvar shoirlari va olimlarining ijtimoiy pedagogik qarashlari haqida gapirib bering. 1917-1990 yillardagi ijtimoiy pedagogik faoliyatning asosiy yo’nalishlari qaysilar? O’zbek xalq pedagogikasining zamonaviy ijtimoiy g’oyalari nimalardan iborat? O’zbekistonda zamonaviy bosqichda ijtimoiy pedagogika rivojlanishining ijtimoiy- siyosiy va huquqiy asoslarini nimalar tashkil etadi? 5-MAVZU IJTIMOIYLASHUV OMILLARI VA VOSITALARI. IJTIMOIYLASHUV TUSHUNCHASI VA IJTIMOIYLASHUV JARAYONI. Tayanch tushunchalar: Ijtimoiylashuv, omil, mikro, mezjo, makro, siyosiy, iqtisodiy, ekologik, Ijtimoiylashuv jarayoni, Ijtimoiylashuv vositalari, Ijtimoiylashuv agentlari, Megaomillar, Makroomillar Mezoomillar, Ijtimoiy omillar, biologic omillar. “Ijtimoiylashuv” so’zi dastlab siyosiy-iqtisodiyotdan kelib chiqqan. U siyosiy-iqtisodiyotda yer, ishlab chiqarish vositalarining umumiylashuvi ma’nosini anglatgan. “Ijtimoiylashuv” atamasining muammoli deb bu atamani “Ijt__ nazariyasi” (1987) kitobida hozirgiga yaqin ma’noda qo’llagan amerikalik sotsiolog F.G.Keddings hisoblanadi. Uning zamonaviy ma’nosi-“ ijtimoiy tabiat yoki individ xarakterini rivojlantirish, insonni ijtimoiy hayotga tayyorlashdir. XX asr o’rtalarida ijtimoiylashuv inson rivojlanishini uning butun umri mobaynida o’rganuvchi mustaqil ilmiy sohaga aylandi. Ijtimoiylashuvning turli konsepsiyalarining tahlili uni shartli raivshda ikki asosiy yondoshuvga ajratish imkonini beradi: -sub’ektiv-ob’ektiv. Unda insonga jamiyat ta’sirining passiv iste’molchisi sifatida qaraladi (E.Dyurkgeym, T.Parsons) -sub’ektiv-sub’ektiv. Bunda ijtimoiylashuv jarayonida insonning faol o’rni, uning hayotiy holatlarga ta’sir etish qobiliyati nazarda tutiladi. Jamiyat va ijtimoiy moslashuv jarayonlarini tushunishning hozirgi talablariga ikkinchi yondashuv ko’proq mos tushadi, chunki zamonaviy fanda ijtimoiylashuv insonning madaniyatni o’zlashtirish jarayonidagi rivojlanish va o’zgarishi bilan aniqlanadi. Ijtimoiylashuv jarayoni Bolaning ijtimoiylashuvi xususan insonning ijtimoiy moslashuvi uning hamma narsani egallashga bo’lgan ob’ektiv ehtiyoji jarayonidapaydo bo’ladi. Biroq bu bilan uzviy ravishda bola boshqa bir ob’ektiv ehtiyoj -o’ziga xosligini namoyon qilish hissi ham shakllanadi. Bola uni yuzaga chiqarish uchun turli usul va vositalarni qidira boshlaydi va buning natijasida uning individuallashuvi ro’y beradi. Bu hodisa shunda namoyon bo’ladiki, shaxsning ijtimoiy ahamiyatga ega hislatlari individual, faqat shu shaxsga tegishli tarzda namoyon bo’ladi, uning ijtimoiy yurish-turishi takrorlanmas jihatlarga ega bo’ladi. SHunday qilib bolaning ijtimoiy rivojlanishi ikki o’zaro bog’liq yo’nalishda olib boriladi: ijtimoiylashuv ( ijtimoiy madaniy tajriba madaniyatni o’zlashtirish) va individuallashuv (mustaqillik, nisbiy o’ziga xoslikni qo’lga kiritish). SHu tarzda ijtimoiylashuv tushunchasi zamonaviy fanda moslashuv (birlashish) va individuallashuv jarayonlari bilan bog’liq ijtimoiylashuv jarayonining mazmuni inson(bola)ning aniq bir jamiyat sharoitlariga moslashuvidir. moslashuv sub’ekt va ijtimoiy muhit faolliklarining yaqinlashuv jarayoni va natijasidir. (J.Pia Je, R.Mertoj). Ijtimoiy moslashuv esa ijtimoiy muhit talablariga insonning munosabat bildirishidir. SHunday qilib, ijtimoiylashuv (moslashuv) individning ijtimoiy mavjudodga aylanish jarayoni va natijasidir. Indivuallashuv insonning xali yoshligidayoq paydo bo’ladigan ob’ektiv ehtiyojlari bilan bog’liq jamiyatdagi o’z-o’zini egallashdir. Bu ehtiyoj: a) o’z qarashlariga ega bo’lish; b) o’ziga xosliklariga ega bo’lish; v) unga tegishli bo’lgan masalalarni hal qilish, uning o’z darajasini aniqlab olishiga xalaqit beradigan hayotiy holatlarga qarshi turish xohishi sifatida namoyon bo’ladi. Agar shaxsning jamiyatga kirishida ijtimoiylashuv va individuaalashuv jarayonlari o’rtasida tenglik yuzaga kelsa, insonning jamiyatga yaqinlashuvi ro’y beradi. SHu bilan birga bu yerda shaxs va muhitning o’zaro ta’sir etish ham sodir bo’ladi. SHunday qilib, muvaffaqqiyatli ijtimoiylashuv moslashuv va individuallashuv o’rtasida muvozanat saqlangandagina amalga oshishi mumkin. Bu jarayon 3 asosiy sohada amalga oshadi: - faoliyat-turlarning kengayishi, uning shakl va vositalarini qo’lga kiritish, erkin mo’ljal olish. - muomala-muomala doirasini kengaytirish, uning mazmunini chuqurlashtirish, xulq-atvor me’yorlarini o’zlashtirish. - anglash-shaxsiy men obrazini faoliyatning faol ishtirokchisi sifatida shakllantirish, o’z ijtimoiy mansubligi va o’rnini anglash, o’ziga baho berishni shakllantirish. Ijtimoiylashuv vositalari Inson ijtimoiylashuvi u yoki bu jamiyat ijtimoiy qatlamlariga xos bo’lgan universal vositalar orqali amalga oshiriladi, ularga: go’dakni emizish va g’amxo’rlik qilish usullari, maishiy va gigiyenik yurish-turish qoidalari, insonni o’rab turuvchi moddiy madaniyat mahsulotlari, ma’naviy madaniyat unsurlari(alladan boshlab ertaklargacha), muomala usuli va mazmuni, shuningdek oilada jazolash va mukofotlash uslublari, insonning hayotiy faoliyatidagi ko’p sonli munosabatlari-muloqot, o’yinlar, ma’naviy-amaliy faoliyat, sport bilan shug’ullanish kiradi. Har bir jamiyat, davlat, ijtimoiy guruh ijobiy va salbiy ta’qiqlar-man etish, ruxsat berish, majburlash chora-tadbirlarini ishlab chiqshadi. Bu choralar yordamida inson xulq-atvori shu jamiyatda qabul qilingan me’yoriy qadriyatlarga moslashtiriladi. Bola ijtimoiylashuvining yetakchi vositalari muomala (ota-onalar, tengdoshlar va boshqalar bilan) hamda faoliyat (o’yin, o’qish, ijod, sport)dir. Psixologik-pedagogik tadqiqotlar jarayonida turli yosh davrlariga turli faoliyat turlari mos kelishi aniqlangan. Bolaning me’yorida rivojlanishining eng muhim shartlaridan biri bu muomala. Muomala va faoliyatning yetakchi turlariga nisbatan quyidagi yosh davrlari qo’llaniladi:: -go’daklik davri-bevosita hissiy-ruhiy; -go’daklikdan keyingi davr-predmetli faoliyat; -maktabgacha davr-rolli o’yinlar; -ilk maktab davri-o’quv faoliyati; - o’smirlik davri-kasb ta’limi faoliyati; -o’spirinlik davri-shaxsiy muloqot faoliyati. Ijtimoiylashuv agentlariInsonning voyaga yetishida, uning shakllanishi jarayonida, u bevosita munosabatda bo’lgan kishilar muhim o’rin tutishadi. Ularni ijtimoiy pedagogikaga oid adabiyotlarda ijtimoiylashuv agentlari deb ham nomlanadi. Turli yosh davrlarida agentlarning tarkibi turli bo’ladi. Bolalar va o’smirlar uchun ota-ona, aka-uka, opa-singillar, qarindoshlari, tengdoshlari, qo’shnilar agent bo’lishlari mumkin. YOshlik davrig kelib agentlar qatoriga turmush o’rtog’i, hamkasblari ham qo’shilishlari mumkin. Ijtimoiylashuvdagi tutgan o’rinlariga, inson uchun qanchalik ahamiyatli ekanligiga qarab agentlar ham farqlanadi: faol ta’sir etuvchi va faol ta’sir ko’rsatmaydigan. Ijtimoiylashuv omillari. Ijtimoiylashuv bolalar, o’smirlar, yoshlarlarning rivojlanishiga ta’sir qiluvchi ko’p sonli shart-sharoitlar bilan o’zaro munosabatida yuzaga keladi. Insonga ta’sir qiluvchi bu sharoitlar omil deyiladi. Aslida ularning hammasi ham aniqlanmagan. O’rganilgan omillar haqida bilimlar yetarli emas. Ijtimoiylashuvning omillari 4 guruhga bo’linadi; 1.Megaomillar (mega-eng katta)-kosmos, planeta, dunyo, shuningdek bularga demografik, ijtimoiy siyosiy, ekologik, planetar jarayonlarni ham kiritsa bo’ladi. Ular boshqa omil guruhlari orqali yerning barcha aholisining ijtimoiylashuviga ta’sir ko’rsatadi. 2.Makroomillar (makro-katta)-davlat, xalq, jamiyat. Bu omillar muayyan hududda yashovchi aholi ijtimoiylashuviga ta’sir qiladi. 3.Mezoomillar (mezo-o’rta)-hudud va yashash joyi ommaviy aloqa tarmoqlari, auditoriya, u yoki bu submadaniyatga tegishliligiga ko’ra ajratilgan guruhlarning ijtimoiylashuvi shart-sharoitlari. Mezoomillar etnik qurilmalarni shakllantirish jarayoniga, mintaqaviy sharoitlarga, shu hududning OAVlariga ta’sir qiladi. 4.Ijtimoiylashuvga mezoomillar mikroomillar orqali ta’sir qiladi. Mikro omillarga muayyan shaxslarga ta’sir qiluvchi omillar-oila, qo’shnilar, tengdoshlar guruhlari, tarbiya muassasalari, turli ijtimoiy, diniy, davlat, xususiy tashkilotlar kiradi. SHaxs tug’ilganidan boshlab rivojlanadigan muhit sotsium yoki mikrosotsium deyiladi. Tashqi ijtimoiy omillardan tashqari ichki biologik omillar ham mavjud. Ularni bir-biridan mustaqil o’rganishning iloji yo’q. Zamonaviy ilmiy nazariyalarda shaxs rivojlanishining asosiy omillari sifatida biologik va ijtimoiy omillarajratib ko’rsatiladi. Biologik omillar .Biologik irsiyat insonni inson qiluvchi umumiy jihatlarini aniqlaydi. Irsiyat deganda ota-onalardan bolalarga turli belgi, o’xshashlik, xususiyatlarning o’tishi tushuniladi. Irsiyatga ko’ra bolaga ota-onasidan inson organizmi, asab tizimi, miya va xis tuyg’u organlari, shuningdek, qomat tuzilishi, soch, teri rangi o’tadi. Bular insonni boshqa insonlardan ajratib turuvchi tashqi omillar hisoblanadi. SHuningdek irsiyat bo’yicha nerv faoliyatini rivojlantiradigan nerv xusuiyatlari ham o’tishi mumkin. Irsiyat bolaning tabiiy xususiyatlari asosida biror bir faoliyat sohasida muayyan qobiliyatlarining shakllanishini ko’zda tutadi. Psixologik ma’lumotlarga ko’ra qobiliyat insonning tabiiy xususiyati bo’la olmaydi. Bola qobiliyatlarining namoyon bo’lishi uning hayot, talim-tarbiya jarayonlariga bog’liq. Ota-onadan bolaga o’tuvchi bir qator kasalliklar mavjud-qon kasalligi, shizofreniya, epilepsiya, daun kasalligi va boshqalar. Bu kasalliklarni ginetika o’rganadi. Hozirgi paytda bola rivojlanishiga ekologik muhit, atmosferaning buzilishi kabi tashqi omillar ham salbiy ta’sir ko’rsatadi. Buning natijasida jismoniy nuqsonli bo’lib tug’ilayogan bolalar soni ko’paymoqda. Bunday bolalarning muomalaga kirishishi va faoliyat yuritishi nihoyatda og’ir kechadi. SHuning uchun ularga o’qitishning yangi metodlari joriy qilinmoqda va bu metodlar ularning aqliy rivojlanishga erishishlariga yordam beradi. Jismoniy nuqsonli bolalar bilan maxsus pedagoglar shug’ullanishadi. Bu bolalar o’z tengqurlari bilan muomalaga kirishganlarida jiddiy muammolarga duch kelishadi. Bu esa ularning jamiyatga integratsiyalashuvlarini qiyinlashtiradi. SHuning uchun bunday bolalar bilan ijtimoiy pedagogik ish olib borishning asosiy maqsadi bolaga tashqi olam bilan aloqa qilish kanallarini ochishdir. Ijtimoiy omillar. Insonning biologik mavjudotdan ijtimoiy sub’ektga aylanishi, uning ijtimoiylashuvi, jamiyatga integratsiyasi natijasida sodir bo’ladi. Bu jarayon shaxsning ijtimoiy ahamiyatga ega xislatlari asosida shakllanadigan qadriyat, ijtimoiy norma, xulq-atvor namunasi orqali amalga oshadi. Ijtimoiylashuv insonning butun hayoti davomida kechadigan ko’p qirrali jarayondir. U ayniqsa bolalik va yoshlik davrida nihoyatda jadallik bilan kechadi. CHunki aynan bolalikda asosiy ijtimoiy me’yorlar o’zlashtiriladi. Bola ijtimoiylashuvida sotsium muhim ahamiyatga ega. Bu ijtimoiy muhitni bola asta-sekinlik bilan o’zlashtiradi. Agar bola tug’ilgandan keyin asosan oilada rivojlansa, uning keyingi rivojlanishi yangi va yangi muhitlar-maktabgacha ta’lim muassasalari, maktab, maktabdan tashqari tarbiya muassasalari, turli ko’ngilochar maskanlarda kechadi. YOsh ulg’aygan sari ijtimoiy muhit “hududi” kengayib boradi. Bola qanchalik ko’p muhitlarni o’zlashtirsa, u shunchalik keng doira hududini egallashga harakat qiladi. Bola doimo o’zi uchun qulay bo’lgan uni yaxshi tushunadigan, unga hurmat bilan munosabatda bo’ladigan muhitni izlashga urinadi. SHuning uchun u bir muhitdan boshqa muhitga ko’chib yuradi. Muhit bolaning shakllantirishida, uning ijtimoiy tajriba to’plashida ijtimoiylashuv jarayoni uchun muhim ahamiyatga ega. Muhit tushunchasi turli fan vakillari-sotsiologlar, psixologlar, pedagoglarning o’rganish ob’ekti hisoblanadi. Ular muhitning bunyodkorlik salohiyati va bola shakllanishi, rivojlanishidagi ta’sirini o’rgandilar. Ijtimoiylashuv jarayonida muhitning o’rni Ijtimoiy pedagogikada jamiyat, ijtimoiy muhit avvalambor bolaning yangi muhitlarga integratsiyalashuvi nuqtai nazaridan o’rganiladi. SHu nuqtai nazardan inson va unga ta’sir qiluvchi tashqi omillarning jamiyatdagi o’zaro munosabati hamkorlik xarakteriga ega ekanligi muhimdir. Muhit-inson kirishishi, o’zini qulay sezishi uchun joylashuvinigina yetarli bilishi lozim bo’lgan ko’cha, uy va boshqa narsalar emas. Balki, muhit bu alohida o’zaro munosabatlar tizimi va qoidalari bilan xarakterlanadigan inson jamoalari hamdir. SHuning uchun inson muhitga yangilik kiritadi, muayyan darajada ta’sir qiladi hamda o’zgartiradi va o’z o’rnida muhit ham inson oldiga o’z talablarini qo’yadi. U insonni, uning xatti-harakatlarini qabul qilishi ham, inkor qilishi ham mumkin. Muhitning insonga munosabatini insonning yurish-turishi, uning talablariga qanchalik javob berishiga qarab aniqlasa bo’ladi. Insonning xulq-atvori uning jamiyatda tutgan o’rni bilan belgilanadi. Inson jamiyatda bir vaqtning o’zida bir qancha mavqe’larni egallashi mumkin. Masalan, ayol ham rafiqa, ham ona, ham ustoz mavqe’larini egallashi mumkin. Har bir mavqe’ insonga muayyan talablarni qo’yadi va shu bilan birga unga bir qancha huquqlarni beradi. Insonning jamiyatdagi muayyan huquq va majburiyatlar bilan xarakterlanadigan mavqe’i ijtimoiy maqom deyiladi. Insonda tug’ma maqomlar bo’lishi mumkin. Insonning ijtimoiy maqomiga millati, tug’ilgan joyi, familiyasi va boshqa omillar ta’sir ko’rsatishi mumkin. Bunday maqomlarga odatda tug’ma maqom deyiladi. Boshqalari esa inson jamiyatda nimalarga mustaqil erishganligiga qarab belgilanadi. Masalan, ijtimoiy pedagog maqomiga shu sohadagi kasb tayyorlovchi o’quv muassasasida ta’lim olgan va bu soha bo’yicha diplomga ega bo’lgan shaxs erishishi mumkin. YUqoridagi maqomni qo’lga kiritilgan maqom desak adashmagan bo’lamiz. Maqom insonning jamiyatdagi xulq-atvorini muayyan vaziyatlarda o’zini shu maqomdagilar holatiga ko’ra belgilaydi. Atrofdagilar u shaxsdan nima kutishlari xam muximdir. Shuning uchun inson maqomi bilan belgilanadigan xulq-atvor ijtimoiy rol deyiladi. Turli ijtimoiy rollarni o’zlashtirish shaxs ijtimoiylashuvi jarayonining ajralmas qismi hisoblanadi. Uning murakkabligi jihati shundaki, jamiyatda faqat jamiyat tomonidan ma’qullanadigan maqomlar bo’lmasdan ijtimoiy norma va qadriyatlarga mos kelmaydigan maqomlar ham mavjud. SHuning uchun bola shakllanishi va rivojlanishi jarayonida ham ijobiy ham salbiy rollarni o’zlashtirishi mumkin. Pozitiv rollarga avvalo oila a’zosining rolini kiritsak bo’ladi. Oilada bola bunday rollarning bir nechtasini o’zlashtiradi: o’g’il yoki qiz, aka yoki opa, jiyan, nabira, shuningdek bobokalonlari bilan ham tanishishi mumkin. Bola o’z rivojlanishi davomida o’zlashtiradigan yana bir muhim roli bu jamoa a’zosi rolidir. Bolalar bog’chasi va maktabda sport to’garagida tengqurlari bilan muomala qilganda bola jamoa a’zosi, o’rtoq, do’st, o’quvchi, yetakchi kabi rollarni o’zlashtiradi. Har bir inson iste’molchi rolini bajaradi. CHunki u hayoti mobaynida zarur bo’lgan narsalarga doim ehtiyoj sezadi. Bular: ovqat, kiyim-kechak, kitob va boshqalar. Jamiyat insonga taqdim etgan xizmatlardan oqilona foydalana olishni bola yoshligidayoq o’zlashtirishi lozim. YAna bir muhim ijtimoiy rol-o’z vatani fuqarosi bo’lish, uni sevish, u bilan fahrlanish, vatanparvar bo’lish bilan bog’liqdir. SHu bilan birga bola o’zlashtirishi mumkin bo’lgan boshqa rollar ham bor. Masalan, mutaxassis roli. Uni bola maktab, litsey yoki boshlang’ich kasbiy bilim yurtlarida o’zlashtiradi. Salbiy rollarga daydi rolini misol qilsak bo’ladi. Katta shaharlar ko’chalarida, magazin, bozor, jamoa transportlarida tilanchi bolalarni ham uchratishimiz mumkin. Ular bu rollarga ko’nikishgan. O’tgan-qaytganlardan mohirlik bilan pul undirib olishadi. Ular orasida o’g’irlik bilan shug’ullanadiganlari ham uchraydi. Ba’zi hollarda bo’lsa, ularni bu ishga kattalar undashadi. Bolaning xulq-atvor mexanizmlarini o’zlashtirishi unga ijtimoiy munosabatlarga muvaffaqqiyatli moslashuvini ta’minlaydi. ijtimoiy moslashuv deganda shaxsning ijtimoiy muhit sharoitlariga ko’nikishi tushuniladi. Ijtimoiy moslashuv bolaning muvaffaqiyatli ijtimoiylashuvining sharti va natijasi hisoblanadi. Bu asosan uch yo’nalishda olib boriladi: faoliyat, muomala va anglash. Faoliyat sohasida bolada faoliyat turlarining kengayishi, faoliyatning zaruriy shakl va vositalarini qo’lga kiritishi, muomala sohasida muomala doirasining kengayishi, uning mazmunining chuqurlashishi, jamiyatda qabul qilingan xulq-atvor me’yorlarini o’zlashtirish sodir bo’ladi. Anglash sohasida o’z “men”i obrazini shakllantirish, o’zining ijtimoiy mansublik va ijtimoiy o’rnini anglash ro’y beradi. Bu jarayonlarning barchasini tarbiya tartibga soladi. Ijtimoiylashuv mexanizmlari. Insonning ijtimoiylashuvi turli omillar, agentlar bilan hamkorlikda va bir qator mexanizmlar asosida amalga oshadi. Fransuz olimi Gabriel Tard Amerikalik Uri Bronfenbrener, rus olimlari V.S.Muxina va A.V.Petrovskiylarning tadqiqotlari ijtimoiylashuv mexanizmlariga turli yondoshuvlarni keltirib chiqaradi. Mavjud ma’lumotlarning umumlashtirilishi quyidagi mexanizmlarni alohida ajratib ko’rsatish imkonini beradi: 1. I.P.Podlasiy tasnifi bo’yicha: Bostirish mexanizmi, uning mazmuni muayyan g’oya, fikr, xohish, istaklarni ongdan chiqarib tashlashdan iborat. Bu mexanizmning tashqi va ichki turlari mavjud. Ichki mexanizm ham o’z o’rnida ixtiyoriy va g’ayri ixtiyoriyga bo’linadi. G’ayri ixtiyoriy mexanizm - unutishdir. Ixtiyoriy bostirish mexanizmi esa iroda kuchi bilan amalga oshiriladi. Tashqi bostirish mexanizmi tarbiyaning keng tarqalgan usulidir; ajratish mexanizmi, bu mexanizm ijtimoiylashuv mexanizmi sifatida inson o’zi uchun yomon taassurotlardan voz kechishi bilan bog’liq. Ajratish mexanizmi odatda nizolarni hal qilishda kuzatiladi. O’z-o’zini cheklash mexanizmi, bu mexanizm ijtimoiylashuv jarayonida muhim o’rin tutadi. Agar tarbiyalanuvchiga uning yutuqlari do’stlarinikidan ko’ra ahamiyatsizroq tuyulsa, uning o’z-o’ziga hurmati pasayadi, yomon o’qiy boshlaydi. Bu o’z menini cheklab qo’yish, qiyinchiliklar oldida ojiz qolishdir. Ba’zi hollarda o’z-o’zini cheklash mexanizmini qo’llashni oqlasa bo’ladi. CHunki bu holatda moslashuv sodir bo’lishi mumkin. Biroq uzoq muddatli o’z-o’zini cheklash, o’z-o’ziga baho berishning pasayishiga olib keladi. Buning natijasida o’z salohiyatini bilmay turib tarbiyalanuvchi ilk muvaffaqiyatsizlikdan so’ng boshlagan ishini tashlab qo’yadi, oqimda suza boshlaydi. O’z kamchiliklarini boshqalarga tegishli deb hisoblash loyihalash mexanizmining mohiyatini tashkil qiladi. O’ziga, boshqalarga qarshi qaratilga qaratilgan salbiy hissiyotlar bilan inson o’ziga bo’lgan hurmatni saqlab qoladi. Shubhali inson hammadan gumonsiraydi, xudbin hammani xudbin hisoblaydi. Ijtimoiylashuvning yana bir asosiy mexanizmlaridan biri bu - identifikatsiyadir. Identifikatsiya jarayonida tarbiyalanuvchi hayolan o’zini o’rtoqlari bilan qiyoslaydi. Identifikatsiya ob’ekti nafaqat real insonlar, balki tasavvurlardagi insonlar ham bo’lishi mumkin. Identifikatsiyaning to’liq, qisman, ongli, ongsiz turlari mavjud. Identifikatsiya mexanizimi introyeksiya mexanizimi bilan juda bog’liq. Bunda boshqalarning xislatlari o’zgarmagan holda o’zlashtirib olinadi. Garchi bu mexanizm xayolan amalga oshirilsa ham uning natijalarini anglab olish qiyin emas. Empatiya mexanizmi, ya’ni boshqa odamning hissiy holatiga hamdard bo’lish. Shaxsning muammo, qiyinchiliklarini yengishga yordam berish hisiyotga boy shaxslarning ijtimoiylashuvida muhim ahamiyatga ega. Qiyin holatlarda intellektuallashuv mexanizmi ishga tushadi. Katta yoshdagi tarbiyalanuvchi abstrakt fikrlay boshlaydi va vaziyatdan chiqib ketish yo’lini o’zi uchun emas, go’yoki boshqa odam uchun qidiriyotgandek tuyuladi. Bu mexanizm tarbiyalanuvchi hayotiy muhim muammolarga (kasallik, boshqa maktabga o’tish, institutga kirish) duchor bo’lganda namoyon bo’ladi. Ratsianallashuv mexanizmida tarbiyalanuvchi o’z xatti-harakatlarining mantiqiy xulosasini chiqaradi. Yosh ratsianalizatorlar odatda maqsadning diskreditatsiyasini qo’llashadi. Fikr, hissiyot, harakatlarni susaytirish uchun harakatlarni bekor qilish mexanizmi qo’llaniladi. Tarbiyalanuvchi kechirim so’raganida, uning harakatlari kechirilishi va sof vijdon bilan harakat qila boshlashiga ishonadi. Ko’p shaxslar shu tarzda komillikka erishishadi. 2. I.V.Mudrikning fikricha psixologik va ijtimoiy pedagogik-psixologik mexanizmlarga quyidagilarni kiritsa bo’ladi: Imprinting (xotirada saqlab qolish) - insonga ta’sir qiladigan hayotiy muhim ob’ektlarni eslab qolishi. Bu mexanizm odatda go’daklik davrida ko’p qo’llaniladi. Biroq keyingi yosh davrlarida ham imprintingni kuzatishimiz mumkin. Eksiztensial bosim mexanizmi - tilni o’zlashtirish va munosabatga kirishganda kerak bo’ladigan ijtimoiy xulq-atvor normalariga anglamagan holda ega bo’lish. Taqlid - biror bir namunaga o’xshashga harakat qilish. Bu holat insonning ijtimoiy tajriba to’plashining ixtiyoriy va asosan ixtiyorsiz yo’llaridan biridir. Refleksiya mexanizmi - ichki suhbat. Unda inson jamiyatning turli institutlari, oila, tengdoshlar jamoasi, obro’ e’tiborli shaxslarga xos xususiyatlarga baho beradi, ularni ko’rib chiqadi yoki inkor etadi. Refleksiya insonning turli “men” obrazlari orasidagi real va hayoliy shaxslarning ichki suhbatidir. Bu mexanizm yordamida insonning shakllanishi ro’y beradi. Bundan tashqari ijtimoiylashuvning ijtimoiy pedagogik mexanizmlariga quyidagilarni ham kiritsa bo’ladi: 1) ijtimoiylashuvning an’anaviy mexanizmi inson tomonidan oila, atrof-muhit, qo’shnilar, o’rtoqlariga xos norma, qarash steriotiplarini o’zlashtirishni ko’zda tutadi. Bu o’zlashtirish ongsiz holatda amalga oshib taasurotlar yordamida sodir bo’ladi. 2)institutsional mexanizm insonning jamiyat institutlari va turli tashkilotlari bilan o’zaro munosabati jarayonida kuzatiladi. Bu jarayonda inson turli bilim va tajribalarni to’plashi mumkin. 6-Mavzu
Tayanch iboralar: Bola, bolaning ilk ijtimoiylashuv davri, faoliyat, muloqot va anglash, “Sotsium (yaqin muhit)” tushunchasi, ijtimoiy maqom, ijtimoiy moslashuv tushunchalari. 1. Bolaning ilk ijtimoiylashuv davri. Bolaning xulq – atvor mexanizmlarini o’zlashtirishi uning ijtimoiy munosabatlarga muvaffaqiyatli moslashuvini ta’minlaydi. “Ijtimoiy moslashuv” deganda shaxsning ijtimoiy muhit sharoitlariga ko’nikishi tushuniladi. Ijtimoiy moslashuv bolaning muvaffaqiyatli ijtimoiylashuvining sharti va natijasi hisoblanib, asosan, uch yo’nalishda olib boriladi: faoliyat, muloqot va anglash. Faoliyat sohasida bolada faoliyat turlrining kengayishi, faoliyatning zaruriy shakl va vositalarini qo’lga kiritishi, muomala doirasiing kengayishi, uning mazmunini chuqurlashishi, jamiyatda qabul qilingan xulq – atvor me’yorlarni o’zlashtirishi sodir bo’ladi. Anglash sohasida o’z “Men”i obrazini shakllantirish, o’zining ijtimoiy mansublik va ijtimoiy o’rnini anglash ro’y beradi. Bu jarayonlarning barchasini tarbiya tartibga soladi. Ijtimoiy pedagogika o’z nomiga ko’ra sotsium, ya’ni jamiyat bilan shug’ullanadi. Shu bois uni jamiyat tarbiyasi ham deyish mumkin. Jamiyat tarbiyasi deganda «Inson - inson» tizimi ichida olib boriladigan tarbiya tushuniladi. Ya’ni, bevosita insonlararo munosabatlar jarayonidagi tarbiyaviy ta’sir, shuningdek, ijtimoiy institutlar faoliyatining (xayriya jamg’armalari, tashkilotlar, jamiyatlar va assotsiatsiyalar) tarbiyaviy ta’siri nazarda tutiladi. Bolaning ilk ijtimoiylashuv davrini oladigan bo’lsak, yoki bolani shaxs deb oladigan bo’lsak, ijtimoiy tarbiya insonparvaligi shaxsni majburlashga emas, unga yordam berishga qaratilganligi, har bir shaxsning o’zligini anglashi, inson sifatida betakrorligi, yagonaligiga ishonish, o’z hayotiga mas’ul bo’lish, boshqalar xatti-harakatini muhokamasiz qabul qilish, tang vaziyatda qolganlarni qo’llab- quvvatlash va yordam berishga qaratilganligi bilan tavsiflanadi. Ijtimoiy pedagogikaning jamoatchilik mohiyati xavf ostida qolgan odamga madad qo’lini cho’zish, oila va bolaga o’z hayot yo’lini topishda ko’maklashish, o’z qobiliyati va istagidan kelib chiqib rivojlanishiga imkon berishdan iborat. Shuningdek, har bir insonga axloqiy munosabatlar o’rnatishdagi intilishlariga yordam berish ham ijtimoiy pedagogika vazifalaridan biridir. Ijtimoiy pedagogika funktsiyalarini o’rganar ekanmiz, bunda bir qator talablar mavjudligini ko’rish mumkin. Ularning ayrimlari ustida to’xtalamiz. Bola (o’smir)ni, uning ahvoli, oila, maktab, hovlidagi guruhlar bilan munosabati, ziddiyatli vaziyatda o’zini tutishi kabilarni o’rganish tang ahvolda qolgan bolaga ko’maklashish, inqirozdan chiqish variantlari, yo’llarini topish, qiyin vaziyatda qo’llab-quvvatlash bolani o’rab turgan va unga ta’sir o’tkazuvchi turli ijtimoiy muhit ijtimoiy tarbiyasi holatini tahlil qilish. Bola (o’smir) faoliyatini (o’zini) tarbiyalash, bilim olish, o’z hayoti va xatti-harakatlarini mustaqil shakllantirish layoqatiga yo’naltirish bola (o’smir) huquqlari muhofazalanishiga taalluqli va uning muammolarini hal etish maqsadida faoliyat yurituvchi tashkilot va turli mutaxassislar birlashuvi, muvo- fiqlashuvi bilan shug’ullanish, ijtimoiy tarbiyaning turli muammolarini tadqiq etishni tashkil qilish; ijtimoiy pedagoglar, jamoalar, turli pedagogik markazlar faoliyatini tahlil qilishdan iborat. Ijtimoiy pedagogika fanining asosiy vazifasi ijtimoiy tarbiya muammolarini o’rganish hisoblanadi. Ijtimoiy pedagogika fanining amaliy vazifalarini ko’rib chiqamiz. Bunda ijtimoiy pedagog har bir bolaning yosh va o’ziga xos xususiyatlarni e’tiborga olishi talab etiladi. 1. Bola (o’smir) ongida yaxshilik va adolat tushunchasiga sobitlikni tarbiyalash, borliqni, ijodni sevishga o’rgatib, o’zaro tushunish hissini uyg’otish; 2. Inqirozli vaziyatdan mustaqil chiqib keta olish maqsadini qo’yish, odamlar bilan muloqot qilishni o’rganish va hayotda o’z maqsad va mazmunini aniqlash yo’llarini ko’rsatish; 3. Tevarak-olam, inson va uning mukammalligi, jismoniy va ma’naviy xususiyatlarini, jamiyatdagi huquq va burchlarini anglashga intilishni rivojlantirish; 4. O’z sha’ni, mustaqilligi va o’ziga ishonch kabi tuyg’ularni rivojlantirish; 5. Bola (o’smir) da maktab, ish, oila va tengdoshlari jamoasida, katta-kichik guruhlarda odamlar bilan muloqot o’rnatish istagi va qobiliyatini kuchaytirish. Shu o’rinda ijtimoiy pedagogdan o’z tarbiyalanuvchilarining yosh xususiyatlariga oid yuksak bilim talab etiladi. Shuningdek, bolaga uni o’rab turgan muhit, ijtimoiy munosabatlarning ma’naviy huquqiy me’yorlariga tayanib, jamiyat, odamlar va shaxslararo ziddiyatlarni bahamjihat hal etishni o’rgatish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Jamiyat o’zining qurilishiga ko’ra turli xildagi o’zaro bog’langan va o’zaro ta’sir etuvchi ijtimoiy institutlarga ega. Ijtimoiy institut — insonlar jamiyatdagi hayotining tarixan murakkab shaklda tashkil etilganligi va artibga solinganligini o’rganadi. Xuddi ana shular orqali bola jamiyat me’yorlari va ahloq qoidalarini o’zlashtiradi. Shunday ijgimoiy institutlarni ijgimoiylashgan institut deb nomlash mumkin va bularga oila, ta’lim – tarbiya muassasalari, madaniyat va din, mahalla kabilar kiradi. 2. “Sotsium (yaqin muhit) tushunchasi, ijtimoiy maqom, ijtimoiy moslashuv tushunchalari. Sotsium (yaqin muhit) – bola sotsiolizatsiyasi uchun muhim ahamiyatga ega. Bu yaqin ijtimoiy muhitni bola asta-sekin o’zlashtiradi. Boshida u (bola), asosan, oilada rivojlanadi, so’ng yangi muhiglarni o’zlashtiradi maktabgacha muassasalar, maktab, maktabdan tashqari muassasalar, o’rtoqlar davrasi, diskotekalar va h.k. Yosh o’tgan sari bola tomonidan o’zlashtirilgan ijtimoiy muhit «hududi» tobora kengayib boradi. Bolaning sotsiumda rivojlanishiga ijtimoiy maqom shaxsining ta’siri juda katta bo’ladi. Ijtimoiy maqom tug’ma, orttirilgan bo’ladi. Tarbiya tarixan vujudga kelgan ijtimoiy hodisa bo’lib, keyin xulqni boshqarish va belgilash bir-birini talab etadigan va belgilaydigan tarkibiy qismlar — axlotsiy ong, axlotsiy faoliyat va axlotsiy munosabatlarning murakkab yig’indisidir. Inson jamiyatda bir vaqtda bir qancha o’rinlarni egallashi mumkin. Masalan, ayol kishi o’qituvchi, rafiqa, ona, qiz bo’lishi mumkin. Har bir tutgan o’rin insonga muayyan bir talablarni qo’yadi va shu bilan birga unga qandaydir huquqlarni beradi. Jamiyatda insonning o’zini tutishi muayyan bir huquq va majburiyatlar bilan tavsiflanadi, sotsiologiyada bu ijtimoiy maqom deb ataladi. Ba’zi bir maqomlar bizga tutilishimizdan beriladi. Inson maqomi jinsi, millati, tutilgan joyi, ism-sharifi va boshqa omillardan kelib chiqadi. Bunday maqomlar tutma yoki berilgan deb ataladi. Boshqalari esa insonning o’zi mustaqil ravishda jamiyatda shaxsiy harakatlariga ko’ra erishgani bilan aniqlanadi. Masalan, pedagog, vrach, muhandis maqomini inson kerakli kasbiy ta’lim yurtida o’qigani va diplom olgani uchun oladi. Bu holda erishilgan yoki olingan maqom haqida gap yuritiladi. Maqom insonning jamiyatda o’zini tutishini aniqlaydi. Ma’lum bir vaziyatlarda shaxs o’zini istaganicha emas, balki o’z maqomiga ko’ra tutadi. Atrofidagi insonlar undan bu vaziyatlarda muayyan intizomni kutadi, ya’ni inson muayyan bir rolni o’ynashga majbur. Shuning uchun, inson maqomidan kelib chiqqan kutilayotgan intizom ijtimoiy rol deb ataladi. Jamiyatda nafaqat u (jamiyat) bilan kutilayotgan maqomlar, balki ijtimoiy me’yor va qadriyatlarga to’tri kelmaydigan maqomlar ham mavjud. Shuning uchun rivojlanish jarayonida bola pozitiv ijtimoiy rolni va shu bilan birga negativ rolni ham o’zlashtirishi mumkin. Pozitiv rolli: oila a’zosi (ota va ona, buva va buvi, o’g’il yoki qiz, aka va singil, nevara va b.), jamoa a’zosi (o’quvchi, o’rtoq, do’st, etakchi va b.), iste’molchi (insonga ovqat, kiyim, oyoq kiyim va b.), fuqaro (Vatanni sevadi, u bilan faxrlanadi, vatanparvar bo’lish), mutaxassis (o’qituvchi, vrach, iqtisodchi, muhandis va b.). Bola bilan ma’lum rolda o’zini tutish mexanizmi unga ijtimoiy munosabatlarga muvaffaqiyashi kirishib ketishni ta’minlaydi, xdr bir u uchun yangi bo’lgan vaziyatga moslashib ketish imkoniyatini beradi. Bu individni ijtimoiy muhit shart-sharoitiga moslashib ketishi jarayoni ijtimoiy moslashuv deb ataladi. Bolaning xulq – atvor mexanizmlarini o’zlashtirishi uning ijtimoiy munosabatlarga muvaffaqiyatli moslashuvini ta’minlaydi. “Ijtimoiy moslashuv” deganda shaxsning ijtimoiy muhit sharoitlariga ko’nikishi tushuniladi. Ijtimoiy moslashuv bolaning muvaffaqiyatli ijtimoiylashuvining sharti va natijasi hisoblanib, asosan, uch yo’nalishda olib boriladi: faoliyat, muloqot va anglash. Faoliyat sohasida bolada faoliyat turlrining kengayishi, faoliyatning zaruriy shakl va vositalarini qo’lga kiritishi, muomala doirasiing kengayishi, uning mazmunini chuqurlashishi, jamiyatda qabul qilingan xulq – atvor me’yorlarni o’zlashtirishi sodir bo’ladi. Anglash sohasida o’z “Men”i obrazini shakllantirish, o’zining ijtimoiy mansublik va ijtimoiy o’rnini anglash ro’y beradi. Bu jarayonlarning barchasini tarbiya tartibga soladi. Ijtimoiy pedagogika o’z nomiga ko’ra sotsium, ya’ni jamiyat bilan shug’ullanadi. Shu bois uni jamiyat tarbiyasi ham deyish mumkin. Jamiyat tarbiyasi deganda «Inson - inson» tizimi ichida olib boriladigan tarbiya tushuniladi. Ya’ni, bevosita insonlararo munosabatlar jarayonidagi tarbiyaviy ta’sir, shuningdek, ijtimoiy institutlar faoliyatining (xayriya jamg’armalari, tashkilotlar, jamiyatlar va assotsiatsiyalar) tarbiyaviy ta’siri nazarda tutiladi. 3. Bolaning ijtimoiylashuvida oila, ta’lim – tarbiya muassasalari, madaniyat, din, mahallaning o’rni. Oila — ijtimoiylashishning etakchi instituti, bu orqali bola asosiy ijtimoiy bilimni egallaydi, ahloqiy mohirlik va ko’nikmani oladi, ma’lum baho va eng yuksak maqsad qilishni o’z- lashtiradi, hayotida nima kerak bo’lsa shu jamiyatdan oladi. Ta’lim — ta’lim orqali bola bu jamiyatga hukmronlik qi- layotganlarni baholay oladi. Ta’limda bilim olish jarayonida, u nafaqat rivojlanadi, balki jamiyatdagi hayotga moslashadi. Madaniyat — bu shunday ijtimoiy institutki, insoniyat o’zi uchun yaratilgan moddiy va ma’naviy boyliklarni tanlaydigan maskan. Bolaga uning shakllanish jarayonida adabiyot, musiqa, rasm, ommaviy axborot vositalari va boshqalarning ta’siri tegadi. Din — ijtimoiy institut sifatida murakkab ijtimoiy ko’rinishga ega. Bir butunicha tizimda alohida tasavvur, sezgi, ibodat harakatlari, tashkilotlar va sitinuvchilarning turli xil birlashmalari mavjud. Doimiy axloqiy qadriyatlar, islom, xristian (yaqinlarga sevgi va g’amxo’rlik, halollik, chidamlilik, yaxshilik, mehr-muruvvatlilik va b), diniy bayram va an’analar, diniy musiqa va boshqalar bolaning jamiyatdagi axloqiy me’yorlari ta’sir etishi mumkin. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2012 yil 19 iyundagi “Barkamol avlodni tarbiyalashda Oila instituti va fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlarining ta’lim muassasalari bilan o’zaro hamkorligini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 175-sonli qarori qabul qilindi. Ushbu qarorga asosan “Barkamol avlodni tarbiyalashda oila, mahalla, ta’lim muassasalari hamkorligi kontseptsiyasi” ishlab chiqildi. “Barkamol avlodni tarbiyalashda oila, mahalla, ta’lim muassasalari hamkorligi” kontseptsiyasini amalga oshirish jarayonida oilaning vazifalari: oilada sog’lom muhitni yaratish, milliy ruh va turmush tarzini hisobga olish, farzandlarning ota-onaga, Vatanga muhabbat tuyg’usini shakllantirish, o’zaro g’amxo’r bo’lishni ta’minlash; oilada huquqiy tarbiyani yaxshilash, oila a’zolarining o’z huquq va burchlarini anglab etishlarini va ularga rioya qilishlarini ta’minlash; farzandlarga chuqur dunyoviy bilim asoslarini berish, ma’rifatli va ma’naviyati yuksak kishilar bo’lib etishishlarini ta’minlash; bozor munosabatlariga mos bo’lgan kasb-hunar o’rgatish, iqtisodiy tushunchalarni ular ongiga singdirish; bolalarning ma’naviy barkamol va jismoniy sog’lom bo’lishlari uchun ma’naviy va ijtimoiy muhitni yaratish; ularni mustaqil fikrlashga o’rgatish, istiqlol g’oyalari va milliy mafkuraga sadoqat ruhida tarbiyalash; Ushbu yo’nalishdagi ishlarni amalga oshirishda mahallaning vazifalari: ___ mahalla faollari tomonidan ta’lim muassasalari bilan birgalikda ta’lim-tarbiya jarayonida amalga oshirilishi kerak bo’lgan masalalarni muhokama qilishda qatnashib, oqilona echimlar topishda faollik ko’rsatishi; ___ mahalla o’z hududidagi ijtimoiy va iqtisodiy yordamga muhtoj oilalarni aniqlab, ularni qo’llab-quvvatlab, bilim hamda tarbiya olishlariga bosh-qosh bo’lish; ___ farzandlari tarbiyasiga salbiy ta’sir ko’rsatuvchi ota-onalarni aniqlab, mahalla yig’inlarida muhokama qilish, jamoatchilik ta’sirini o’tkazish, lozim hollarda bunday ota-onalar bilan tegishli profilaktik tadbirlarni o’tkazish maqsadida mahalla faollaridan birini biriktirish yoki qonun doirasida choralar ko’rish; O’zbek mentalitetining muhim xususiyatlaridan biri maxsus ijtimoiy tuzilma mahallaning mavjudligidir. Toshkent shahrida XIX asrdan boshlab mahallalar mavjud. Ularning tashkil topishi va faoliyat yuritishi, bir tomondan, milliy- psixologik xususiyatlarga, boshqa tomondan esa aholiga yoshligidanoq ijtimoiy munosabatlarga jalb bo’lishlariga imkon yaratish bilan bog’liqtsir. Boshqacha aytganda, mahalla mikrotsizm bo’lib, unda axloqiy tamoyil va qoidalarga amal qilish, marosim va jamoat faoliyatining boshqa turlarida ishtirok etish orqali shaxsning yanada kattaroqhamjamiyatda ijtimoiylashuvi usullari shakllanadi. Mahallaning demokratiyalashuv, ijtimoiylashuv. insoniylashuv va mukammallashuv jarayonlariga faol ta’sir qila olishini Prezident I. A. Karimov quyidagicha ta’kidlab o’tgan: “Mahalla — bizning jamiyat hayotida insoniy tarbiya va kelishuvning o’zgarmas manbasi. Tarixning guvohlik berishicha, bizning davlat daryolar bo’yida paydo bo’lgan. Tabiat kataklizmalari, tashqi hayvonlarni birgalikda engish, qiyin kunlarda qo’llab-quvvatlash bizning ajdodlarimizni jamoa bo’lib yashashga o’rgatgan. Mehribonlik, rahmdillik kabi insoniy hislatlar aynan mahallada shakllanadi. Bu ma’noda mahallani o’z-o’zini boshqarish maktabi, kerak bo’lsa, demokratiya maktabi desa bo’ladi” Ijtimoiylashuv nafaqat shaxsning jamiyatda qulayliklarga ega bo’lishini, balki shaxsning muayyan axloqiy va etnik qoidalarni egallashini ham nazarda tutadi. Shu borada mahalla ijtimoiylashuvining muhim mexanizmi hisoblanadi. Chunki unda: — har bir inson amal qilishi kerak bo’lgan muayyan axloqiy qonunlar ishlab turadi; — muomala bir qator axloqiy tamoyillarga asoslanadi; — hokimiyatga ishonch va xizmat, shaxsiy namuna kuchi, kattalarga hurmat, bolalarga g’amxo’rlik; — axloq va jamoatchilik tarbiyasi amaliy faoliyatga kiritish orqali amalga oshiriladi; — ommaviy ong qadriyatlari mahalladan oilaga va shaxsga uzatiladi; — alohida shaxs hayotining asosiy bosqichlari jamoaning barcha a’zolari tomonidan kuzatuvda bo’ladi. Alohida tarixiy davrlarda an’anaviy hayotiy me’yorlarning buzilishiga urinishlar amalga oshirilganligiga qaramay, mahalla bunga qarshilik ko’rsatdi va an’ana, odatlarning saqlanib qolishiga yordam berdi. Mahallaning ijtimoiy o’rni uni doimo jiddiy ijtimoiy o’zgarishlarga o’z munosabatini bildirganida va oliy insoniy hamda axloqiy tamoyillarga tayanishida namoyon bo’ladi. Masalan, XX asrning 20 — 30 yillarida mahallada ayollarning ijtimoiy ishlab chiqarishga qo’shilishi, savodsizlikni bartaraf etish, aholining madaniy dunyoqarashini kengaytirish qo’llab- quvvatlangan. II Jahon urushi yillari (1941 — 1945 yillar) mahalla aholisining Rossiya, Ukraina, Belorusiyadan evakuatsiya qilinganlarni qabul qilganliklari hdmmaga ma’lum. Mahalliy aholi vakillari ko’chib kelganlarga o’z uylarining bir qismini berishgan, moddiy yordam ko’rsatishgan. Mahalla jamoalari nihoyatda yuqori axloqiy va ijtimoiy salohiyatga ega bo’lib, ular odamlarda yaxshi niyatlilik, o’zaro hurmat, o’zaro tushunish kabi hislatlarni tarbiyalashadi. Mahalla an’analarni saqlab qolish va ularni yoshlarga etkazish, jamiyatni demokratiyalashtirishning ilk davrlarida milliy qadriyatlarningtiklanishiga katta yordam bergan. Yangi sharoitlarda mahalla o’z-o’zini boshqarish organi sifatida yangi mazmun va ahamiyatga ega bo’ldi. Bu O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimov tomonidan ham alohida ta’kidlangan. Mahalla maktablarida tahsil olayotgan yuqori sinf o’quvchilarining ijtimoiy va ma’naviy qiyofalari ham ancha o’zgarib qoldi. Ularning aksariyati muassasa, maktablarda tashkiliy ish tajribasiga egalar. Oqsoqollarning aksariyat qismi savodxon, ularningba’zilari ilmiy darajaga egadirlar. Mahalla insonlarning axloqiy birlashuvi markazi bo’lishni davom ettirmoqda. Bu, avvalambor, mahalla qo’mitalari faoliyatlarining asosiy yo’nalishlaridan biri — ijtimoiy mehnatni, shu jumladan, obodonlashtirish bo’yicha ishlarni tashkil qilishda namoyon bo’ladi. Bunday ishlarning asosiy turlari: ariqlarni tozalash, daraxtlarni kesish, axlatni chiqarish kabi hasharlardir. Bunday tadbirlar, asosan, Navro’z, Ramazon, Qurbon hayitlari, Mustaqillik kunlari oldidan o’tkaziladi. Hashar yo’li bilan uylar, klublar, oshxona, masjidlar bunyod etilmoqda. Eng muhim an’analardan biri mehr-muruvvat ko’rsatish bo’lib, u quyidagi ko’rinishi namoyon bo’ladi: — jamoaning g’amxo’rligi, qo’shnilarning kasal, keksa va kam ta’minlanganlarga yordam ko’rsatishi; — o’ziga to’q kishilarlarning kam ta’minlangan qarindoshlariga va qo’shnilariga moddiy yordam berishi; — oqsoqol va mahalla qo’mitasi tomonidan boquvchisini yo’qotgan va qariyalarga yordam ko’rsatishi va boshqalar. Jamoada yordam ko’rsatish an’anasi hozir yangi shakllariga ega bo’ldi va hokimiyatlar hamda mahalla qo’mitalarining asosiy vazifasiga aylandi. Respublika Prezidentining (1994 yil 23 avgust) '‘Aholining kam ta’minlangan qatlamlarini ijtimoiy himoyasini kuchaytirish chora-tadbirlari” haqidagi farmoni bilan aholini ijtimoiy himoya qilishning yangi turi joriy qilindi: kam ta’minlangan oilalarga har oy ko’rsatiladigan moddiy yordam. Bu yordamning yangiligi shundaki, oilalar taqsimotini mahallaning o’zi hal qiladi. Ana shu maqsadtsa 1999 yilning yanvar oyida O’zbekiston Prezidentining hamda Vazirlar Mahkamasining ‘‘Fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlarining aholining ijtimoiy qo’llab-quvvatlanishini ta’minlash” to’g’risidagi farmoni e’lon qilindi hamda 2002 yilning yanvarida esa “Aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlarini aniq yo’naltirilgan tarzda qo’llab- quvvatlashining 2002 — 2003 yillarda mo’ljallangan dasturini amalga oshirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Qarori talablari amaliyotga keng joriy etildi. Hozirgi kunda mahalla jamiyatda etnomadaniy qadriyatlarni tiklash jarayonida muhim rssh o’ynamoqda. Nikoh, janoza, aqiqa to’yi, sunnatto’yi kabi marosimlar o’tkazilmoqda. Bozor munosabatlarini shakllantirishning murakkab holatida mahallaning ijtimoiylashtirish roli oshib ketdi. Bu, avvalambor, oila qadriyatlarini saqlab qolishda namoyon bo’ldi. Nizoli holatlar paydo bo’lganda mahalla oqsoqollari oila vakillari bilan suhbat o’tkazadi va, odatda, vaziyatga oydinlik kiritadi. Bundantashqari. mahalla ishsizlarni ishga joylashishlariga, militsiya xodimlariga esa jamoat tartibini saqlashda yordam beradi, xizmatga chaqirilganlar bilan tushuntirish ishlari olib boradi. Avvalgiday, jamoa o’sib kelayotgan avlodni tarbiyalashda muhim o’rin tutmoqda. Hozirda mahalla maktabgacha ta’lim muassasalari va maktablar bilan yaqin hamkorlik olib borib, ularga binolarni ta’mirlashda, tarbiyaviy tadbirlarni uyushtirish ishlarida yordam ko’rsatadi. Mahalla qo’mitasi majlislarida maktab intizomining jiddiy buzilishlari ham ko’rib chiqiladi. Yoshlarga ta’sir ko’rsatishning bu rasmiy tarmoqparidan tashqari, jamoani nazorat qilishning an’anaviy usuli ham saqlanib qolgan. Har qanday mahallada boy hayotiy tajribaga ega odamlar mavjud. Ularning asosiy vazifasi aholining an’anaviy ahloq-odob qoidalariga rioya qilishlarini, bolalarning ko’chadagi yurish-turishini nazorat qilishdir. Ular har qanday odamga tanbehberishlari mumkin, biroqbu ishni doimo ularning hurmatini saqlagan holda amalga oshiradilar. Ota-onalarning bunday munosabatni qadrlashi tahsinga sazovor. Shuning uchun “mahalla — sening ham otang, ham onang” degan maqol mavjud. Boshqa sohalarda namoyon bo’ladigan milliy tiklanish, xalqning milliy o’zligini anglash jarayonini faollashtirish orqali amalga oshiriladi. Sobiq Sovet ittifoqi davrida bu kabi an’analar to’liq yo’qolib ketmagan, balki ayrim oilalarda o’ziga xos tarzda saqlanib qolgan va yoshlarga berilgan. Bu. ayniqsa, hayotning an’anaviy turmush tarzini saqlab kelayotgan eski shahar mahallalarida yashovchilar orasida yaqqol namoyon bo’lgan. Mahalla fuqarolarining yuqori savodxonlik va madaniy darajasi (yosh va o’rta avlod, o’rta yoki oliy ma’lumotga ega) badiiy ijodning keng rivojlanishi, marosimlar o’tkazishda ma’naviy o’z-o’zini ifodalashning keng imkoniyatlarini ko’zda tutadi. Shuni ta’kidlash joizki, etnik an’analar va marosimlarning tiklanishida, avvalo, oiladagi katta avlod, shuningdek, ommaviy axborot vositalari, ayniqsa, televidenie katta o’rin tutadi. Hozirgi kunda mahallaning ahamiyati oshib bormoqda. Biroq yoshlar tarbiyasida muammolar kam emas. Bozor iqtisodiyoti sharoitida yoshlarning axloqiy tarbiyasiga to’sqinlik qiladigan bir qancha holatlar ham yuzaga kelmoqtsa. Yoshlarning savdo-sotiq qilishga va boshqa tijorat ishlariga sho’ng’ib ketishi ularning o’qishga va bilim olishga bo’lgan intilishlariga, ijtimoiy munosabatlarga kirishishlariga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. Ba’zi hollarda muallimlar o’quvchilarni to’liq tarbiyalash imkoniyatidan mahrumdirlar Buning sababi, ularning boshqa faoliyat bilan ham shug’ullanishlaridadir. Jamiyatni demokratiyalashtirishning mazkur bosqichida yoshlar faoliyat turini tanlashda keng imkoniyatlarga ega bo’lishdi. Biroq ular bu imkoniyatlardan to’liq foydalana olmayaptilar. So’nggi ynllarda yoshlar orasida siyosiy-tarbiyaviy ishlarni olib borish susayib bormoqda. Dinning ta’siri kuchaydi, natijada yoshlar mafkuraviy sohada noto’g’ri, ekstremistik yo’nalishlarga kirib qoldilar. Mahalla tarbiyasining an’anaviy usullaridan foydalanib yosh avlod bilan yanada faol ish olib borish, ularda hozirgi jamiyattalablariga muvofiq keladigan dunyoqarash va axloqiy tamoyillarni hosil qilish kerak. Mahalla azaldan nafaqat o’sib kelayotgan avlodning tarbiyachisi vazifasini bajargan, balki ularda ijtimoiy fikrni shakllantirgan ham. Qo’shnilar o’rtasidagi barcha nizoli holatlar, shuningdek, oilaviy janjallar mahalla qo’mitalari faollari tomonidan muhokama qilinadi. Bular orasida ko’pincha qaynona-kelin, yosh kelin-kuyovlar orasidagi janjallar ko’n uchraydi. Bunaqa holatlarda xotin-qizlar qo’mitasi suhbat o’tkazadi. Agar ikki tomonni yarashtirib bo’lmasa, bu holat bilan mahalla qo’mitasi shug’ullanadi. Odatda, o’sha joyning o’zida muammo hal qilinadi. Shuning uchun ajralishlar soni ko’p emas. So’nggi paytlarda uy ishlari bilan band ayollar va yosh oilalar bilan ishlash faollashdi, ularni kasb-hunarlarga o’rgatish ishlari olib borilmoqda. Harbiy qo’mitalar muddatli xarbiy xizmatga yigitlarni tanlab olish jarayonida ham mahallalarning faol yordamiga tayanishadi. Ta’lim muassasalari vazifalari bolalarni ma’naviy barkamol va jismonan sog’lom bo’lishlari uchun iqtisodiy va ijtimoiy muhitni yaratish; ___ yoshlarimizni ma’naviy yangilanish va islohotlar jarayonining faol ishtirokchisiga aylantirish, ularning kuch va salohiyatlarini ijtimoiy hamkorlik va millatlararo totuvlik, diniy bag’rikenglik kabi ezgu maqsadlarga hizmat qildirish; ___ ta’lim muassasalarda yosh avlodning yoshiga mos ravishda milliy mafkuraviy g’oyalarni deferentsion singdirishning dasturi asosida uzluksiz tarzda olib borish; ___ o’quvchi-yoshlar ongiga qayta ishlab chiqilgan, moderinizatsiya qilingan o’quv dastur, darsliklar, qo’llanmadagi badiiy adabiyotladagi g’oyalarni zamon talablari asosida singdirish; ___ bolalarni kasb-hunarga yo’naltirish ishlariga tizimli yondashishni tashkil etish (maktabgacha ta’lim umumiy o’rta ta’lim o’rta maxsus kasb-hunar ta’limi oliy ta’lim); yoshlarni mustaqil fikrlashga o’rgatish, istiqlol g’oyalari va milliy mafkuraga sadoqat ruhida tarbiyalash; ___ o’quvchi-yoshlarning sport turlari bilan shug’ullanishlariga yordam berish, ularning bo’sh vaqtlarini to’g’ri tashkil etish; ___ bolalarga ta’lim berishni ilg’or pedagogik texnologiyalar, zamonaviy o’quv-uslubiy dasturlar asosida tashkil etish, ta’lim-tarbiya jarayonlarini jahon andozalariga mos ravishda boshqarish; ___ o’quvchilarning imkoniyatlari va qiziqishlari tahlilidan, iqtisodiy va ijtimoiy muhitdan kelib chiqib, ularni turli sohalar bo’yicha kasb-hunarga yo’naltirish va ta’limda tabaqalashtirilgan yondashuvni joriy etish; ___ tarbiyasi og’ir, qarovchisiz qolgan bolalarning ota-onalari bilan ishlash, oilalarga pedagogik yordam berish; Mazkur kurs bevosita pedagogika va psixologiya fakultet- larining o’quv rejalariga kiritilgan. Sotsiologiya fani pedagogika uchun qimmatli baza yoki material tayyorlab bera oladi. Ammo pedagoglar uchun o’sha jamiyatdagi hodisa, jarayonlar va munosabatlarning inson ongiga, insonlarning ma’naviy hayotiga, odob- axloq me’yorlariga bo’lgan ta’siri muhimroqdir. Shuning uchun ham uni ijtimoiy hayot pedagogikasi, jamiyat va jamoa tarbiyasi, kun- dalik hayot tarbiyasi desak mubolag’a bo’lmaydi. Fan faoliyatning bir sohasi sifatida yangi ob’ektiv bilim va ko’nikmalarni yaratadi. Insonning rivojlanishi juda qiyin va murakkab jarayon hisoblanadi. Rivojlanish har qanday tirik organizmga, shu jumladan insonga ham xosdir. Rivojlanish tashqi va ichki faktorlar ta’siri ostida bo’ladi. Tashtsi faktorlarga: Insonni o’rab turgan tabiiy va ijtimoiy muhit, bolalarda ma’lum shaxsiy jihatlarni shakllashtirishga qaratilgan maqsadli yo’naltirilgan faoliyat kiradi. Ichki faktorlarga: biologik faktorlar kiradi. Insonning rivojlanishiga ta’sir qiladigan faktorlar boshqariladigan va bosh qarilmaydigan bo’ladi. Bolaning rivojlanishi jarayonida turli faoliyatlarga duch keladi: o’yin, o’qish, mehnat, sport va boshqalar, turli kishilar bilan muloqotda bo’ladi: ota-onasi, aka-ukasi, qarindoshlari, do’stlari va boshqalar bilan. Turli faoliyatlarda turli insonlar bilan muloqotga kirishish natijasida bolada ijtimoiy ko’nikmalar hosil bo’la boshlaydi. Bolaning normal rivojlanishi uchun muloqotning ahamiyati juda kattadir. 4.Milliy mentalitet va uning ijtimoiylashuvda tutgan o’rni. O’zbek xalqi o’ziga xos etnik muhitga egadir. Bunday muhitda bolalar yoshligidan o’z ona (milliy) tillarining va unda o’z aksini topgan ertaklar, afsonalar, rivoyatlar, maqollar, ashulalarning ta’sirida bo’ladilar. Bolalar asta-sekin milliy an’analar, urf-odatlarning aniq me’yorlariga ko’nikishadi. O’quvchilar milliy tarixni, adabiyotni o’rganish va ona tillarida turli ma’lumotlarni olish orqali o’smirlik yoshidayoqo’z etnik vaumummilliy mansubliklarini anglay boshlaydilar. Etnomadaniy sharoitlarning ijtimoiylashuviga ta’siri mentalitet darajasida nisbatan yorqin namoyon bo’ladi. “Mentalitet” tushunchasi XX asr boshida frantsuz olimi L. Levi-Bryul tomonidan fanga kiritilgan. Mentalitet “etnos” (xalq, elat) tushunchasi bilan chambarchas bog’liqdir. Etnos — bu tarixan bir hududda shakllangan, til, madaniyat, ruhiyatning umumiy, nisbatan barqaror xususiyatlariga ega bo’lgan, shuningdek, boshqa shunday tuzilmalardan o’z o’zini anglashi bilan ajralib turuvchi insonlar majmuasidir. Biron bir etnosga mansublik tug’ilishdanoqbo’lmay, ijtimoiylashuv, shaxsning muayyan madaniy sohadagi shakllanishi, bolaning axloqiy steriotiplarni o’zlashtirishi davomida namoyon bo’ladi. Mentallik insonning olam, o’zining bu olamda tutgan o’rni haqidagi tasavvurlari asosida yotgan obrazlar tizimi bo’lib, biron-bir davrdagi u yoki bu etnik guruhga xos bo’lgan dunyoqarashdir. “Mentalitet” kategoriyasi hozirgi vaqtda gumanitar fanlarda an’analar va madaniyat orqali aniqlab beriluvchi ommaviy dunyoqarashning tarkibini ifodalash uchun ishlatilmokda. Mentalitetningturli ta’riflari mavjudbo’lib, anglanmagan darajada jamoa tasavvurlari majmuasidir. Mentalitet muayyan tabiiy-iqlimiy va tarixiy-madaniy sharoitlarda shakllanadi. (A. V. Mudrik). Mentalitet — bu shaxs yoki ijtimoiy guruhning dunyoni muayyan obrazda qabul qilish, his qilish va unda tafakkur yuritishini o’z ichiga oluvchi individuap va jamoa ong darajasi. Mentalitet shu xalqning uzoq tarixiy riyujlanishi natijasida shakllanadi va milliy xarakter, iqtisodiy va ijtimoiy xulq- atvorning milliy modelini belgilab beradi. Mentalitet hatto bir mafkura boshqasiga o’zgarganda ham o’zining asosiy xususiyatlarini saqlab qolishi mumkin. Zamonaviy ilmiy adabiyotlarda mentalitet bir xil madaniyatga tegishli odamlarning u yoki boshqa masalani anglash va tushunishda umumiylik mavjudligi bilan aniqlanadi. Turli xalqlarning mentalitlari quyidagi ijtimoiy hodisalar bilan farqlanadi: ijtimoiy tuzilmaga baho berish, huquq va odat haqidagi qarashlari, ozodlikka munosabati, ozodlikni tushunishlari, mehnat, mulkchilik, boylikka munosabatlari, zamon va makonni tushunishlarini qanday qabul qilishlari. Mentalitet bu xalq madaniyatining keng maydondagi kvintessektsiyasidir. “Mentalitet” kategoriyasi, odatda, ijtimoiy — psixologik kategoriya sifatida tushuniladi. Mentalitet tushunchasi tarkibining psixologik tahlili mentalitet tushunchasini muayyan madaniyatda yashovchi odamlarning integral tasviri sifatida tushunish imkonini beradi. Bu tahlil I. G. Dubrov, V. I. Kukushkin, A. S. Pamarin, V. S. Barulinlar tomonidan o’gkazilgan. Boshqacha qilib aytganda, mentalitet jamiyatning ma’naviy-ruhiy qiyofasi, jamiyat dunyoqarashining asosiy o’lchovi sifatida tushuniladi. Mentalitet ijtimoiylashuv jarayonida muhim o’rin tutadi, chunki u ijtimoiy axborot tashuvchisi hisoblanadi. Ijtimoiy axborot bu holatda 3 asosiy guruhga bo’linadi: — ishlab chiqarish qurollari va mehnatning jamoaviy natijalari; — ob’ekgiv ijtimoiy munosabatlar; — til va muloqot. Mentalitet ijtimoiy axborotning o’ziga xos qismi sifatida o’zining uzatish kanallariga ega. Ular orasida eng asosiylari tabiiy muhit, mumtoz va boshqa keng tarqalgan matnlar, til tarkibi va kundalik yumushlar hisoblanadi. Hozirgi kunda “mentalitet” tushunchasi fanda tor va keng ma’noda tushuniladi. Keng ma’noda mentalitet jamiyat, jamiyat ongini qabul qilishning o’ziga xosligini, tushunishning umumiy aqliy faoliyat vositasi (instrumentariyasi) sifatida, o’zining tabiiy va ijtimoiy muhitini hamda o’zligini muayyan tarzda anglash, olamga o’ziga xos munosabatda bo’lish imkonini beradi. Tor ma’noda esa mentaditet ijtimoiy ma’lumotning nisbatan chuqur va kam o’zgaradigan qismi bo’lib, milliy xarakter va dunyoni tushunishga asoslangan ajdodlar tajribasi sifatida qaraladi. Ijtimoiy pedagogika, xuddi pedagogika kabi, tarbiyalanuvchilarning etnopsixologik xususiyatlarini inobatga olishi kerak. Milliy psixologiyani bilish tarbiya ishining sifatini oshirishning samarali yo’llarini topishga imkon beradi. Etnopsixologiya pedagogika faniga muayyan milliy guruhlar vakillari tomonidan tarbiyaviy ta’sir choralarini qabul qilishning o’ziga xosliklarini, turli xalqlarning tarixiy tajribasini inobatga olib tarbiyaviy tadbirlar mazmunini, u yoki bu millat vakillarining tarbiyaviy choralarga ko’nikish xususiyatlarini, aniq etnik guruh vakillarida milliy psixologiyaning ifodalanishini, turli xalqlarda tarbiyaviy ta’sir paytida intizomiy munosabatlarning ifodalanish xususiyatlarini, milliy mintaqalarda odamlarga nisbatan qo’llanilayotgan psixologik ta’sirga bog’liq ravishda tarbiya ishining mahsuldorligini, turli millat vakillarining muomalasi jarayonida shaxslararo munosabatlarning shakllanishi kabilarni o’rganishga yordam beradi. Insonlarning milliy psixologik xususiyatlari ularning faoliyatiga quyidagi shakllarda ta’sir ko’rsatadi: — faoliyatning milliy o’ziga xosligi; — inson xislatlarining milliy xususiyati; — milliy axloqiy muhitning o’ziga xosligi. Milliy psixologik xususiyatlar nafaqat inson ruhiyatiga ta’sir ko’rsatadi, balki bu jarayonga muayyan tuzilish va mazmun ham beradi. Psixologiyada ijtimoiy ong hodisasi sifatida to’rtga sohani ajratish mumkin: Motivatsion soha milliy umumiylikning sabablari va g’oyalarining o’ziga xosligini tavsiflaydi. Intellektual bilish sohasi esa millat tafakkuri bilan bog’liq dunyokdrashning o’ziga xosligini xarakterlaydi. Bu jihat ulardagi aqliy hislatlar bilan ifodalanadi. Kommunikativ xulq - atvor sohasi esa har bir xalqning o’rnatilib bo’lingan o’zaro munosabatlarining me’yorlari, o’z axloq stereotiplari, o’z rahbarlik shakllari mavjudligidan dalolat beradi. Xalqda shunday gipoteza mavjudki, unga asosan har bir xalq nerv tizimi va aqlining tug’ma xususiyatlarining faoliyat yuritishidagi o’z xususiyatlariga ega. Bu esa milliy xarakterning emotsional-iroddviy sohalarining o’ziga xosligini keltirib chiqaradi. Milliy psixologik xususiyatlar ko’nikma va stereotiplar mexanizmlari orqali namoyon bo’ladi. Ko’rsatmalar insonning muayyan shaklda u yoki bu hodisani qabul qilishidir, ya’ni ko’rsatma muayyan faoliyat yuritishga tayyorlik, biror-bir milliy jamoa vakili o’z etnik sharoitlaridan kelib chiqib milliy mentaliteti, shaxsning ijtimoiylashuvi jarayonida milliy axloqiy me’yorlar va qadriyatlar, shaxsiy va ijtimoiy rivojlanish yo’nalishlarini aniqlash va mustahkamlash, atrof- muhitdagi odamlarga baho berish, o’z millati nuqtai nazariga mos kelmaydigan g’oyalarni qoralash vazifasini bajaradi. 7—MAVZU
REJA: 1 Shaxsning ijtimoiylashuvi 2 Shaxsni sotsializatsiya qilish turlari 3 Ijtimoiylashtirish funktsiyalari Shaxsning ijtimoiylashuvi- ijtimoiy fazilatlar, xususiyatlar, qadriyatlar, ideallar, me'yorlar va tamoyillarning shakllanishi jarayoni ijtimoiy xulq-atvor bilim, ko'nikma va ko'nikmalarni egallash, buning natijasida inson ijtimoiy aloqalar, institutlar va jamoalarning qobiliyatli ishtirokchisiga aylanadi, o'z qobiliyatlari va moyilliklarini ro'yobga chiqaradi va jamiyat keksa avlodning yangi avlodini almashtirish orqali o'z hayotining o'zini-o'zi yangilanishini ta'minlaydi. avlodlar. Ijtimoiylashuv jarayoni shaxsni rivojlantirish jarayonining ikki komponentining uzluksiz va qizg'in o'zaro ta'sirida sodir bo'ladi: bir tomondan, bular individuallashtirilmagan ijtimoiy guruh, sinf, etnik, kasbiy va boshqalar. Shaxsga muayyan turdagi xulq-atvorni belgilaydigan va ijtimoiy nazoratning turli shakllari bilan qo'llab-quvvatlanadigan standartlar, rol o'ynash xatti-harakatlari namunalari, boshqa tomondan, bu o'z pozitsiyasining potentsial imkoniyatlarini o'z ichiga olgan avtonom, mustaqil shaxs. , ijtimoiy rollarni izlash, tanlash va amalga oshirish jarayonida o'zini namoyon qiladigan o'ziga xoslik. Jamiyat uchun sotsializatsiya jarayonining muvaffaqiyati yangi avlod vakillarining ijtimoiy munosabatlar tizimida keksa avlodlar o'rnini egallashi, ularning tajribasi, ko'nikmalari, qadriyatlarini o'zlashtira olishining o'ziga xos kafolati hisoblanadi. Ijtimoiylashtirish, boshqacha qilib aytganda, ijtimoiy hayotning o'zini-o'zi yangilanishini ta'minlaydi. Ijtimoiylashuv tizimidagi nosozliklar nafaqat avlodlar o‘rtasidagi ziddiyatlarni keltirib chiqaradi, balki ijtimoiy hayotning tartibsizlanishiga, jamiyatning parchalanishiga, uning madaniyati va yaxlitligini yo‘qotishiga olib keladi. Shuni ta'kidlash kerakki, sotsializatsiya jarayonining turi, modeli jamiyat qanday qadriyatlarga sodiq ekanligi, ijtimoiy o'zaro ta'sirlarning qaysi turini takrorlash kerakligi bilan belgilanadi. Shaxs erkinligini, uning individualligini hurmat qiladigan, yangilikka, ijodiy tashabbusga ochiq jamiyatda ijtimoiylashuv ijtimoiy tizimning ushbu xususiyatlarini takror ishlab chiqarishni ta'minlaydigan tarzda tashkil etiladi. Shaxsning o'zi shakllanish jarayonida katta erkinlikka ega bo'ladi, u mustaqillik va mas'uliyatni, o'zini va boshqalarni hurmat qilishni o'rganadi. Bu haqiqatda bo'lgani kabi hamma joyda o'zini namoyon qiladi hayotiy vaziyatlar, va oilada tarbiya jarayonida, maktabda, universitetda o'qishni tashkil etish va hokazo. Bundan tashqari, sotsializatsiyaning bunday gumanistik-liberal modeli erkinlikning organik birligini va shaxsning bu erkinlikdan qanday foydalanganligi uchun qat'iy javobgarligini nazarda tutadi. Shaxsning sotsializatsiya jarayonini tasavvur qilish uchun, keling, boshlang'ich nuqtadan boshlaylik. Yangi tug'ilgan chaqaloq ijtimoiy munosabatlar va o'zaro munosabatlarning qobiliyatli ishtirokchisi bo'lish uchun barcha biologik shartlarga ega. Ammo inson tug'ilgandan boshlab yagona ijtimoiy mulkka ega emas. Ijtimoiy tajriba, qadriyatlar, vijdon tuyg'usi va sharaf genetik jihatdan kodlanmagan yoki uzatilmagan. Bu shartlar umuman amalga oshadimi, qanday ijtimoiy sifatlar va xossalarda mujassam bo'lishi ma'lum organizmning qaysi muhitda rivojlanishiga bog'liq. Ijtimoiy muhitdan tashqarida inson tanasi shaxsga aylanmaydi. Ilm-fanda u yoki bu sabablarga ko'ra ijtimoiy aloqalardan tashqarida qolgan bolalar (masalan, Mawgli) taqdiri haqida gapiradigan ko'plab misollar to'plangan. Natijada individ organizmi rivojlandi, lekin elementar ijtimoiy xususiyatlarni ham (nutq, tafakkur, vijdon tuyg'usi, uyat va h.k.) egallamadi. (Sotsiologiyada bunday odamlar deyiladi yovvoyi). Bu sotsializatsiya jarayoni uchun muhim bo'lgan biologik organizm va ijtimoiy muhit o'rtasidagi bog'liqlikning bir tomonidir. Boshqasi bor. U shaxs ma’naviy olamining shakllanish va rivojlanish bosqichlariga, uning ijtimoiy talablari, umidlari, qadriyatlarini o‘zlashtirish shakllari va muddatlariga taalluqlidir. Amerikalik tadqiqotchi L. Kolberg taklif qildi shaxsning axloqiy rivojlanishi nazariyasi. U alohida ta'kidladi shaxsning axloqiy ongining uchta asosiy darajasi: 1. "Domoral" Darajalar quyidagi bosqichlarga mos keladi: a) bola jazodan qochish uchun itoat qiladi; b) bola o'zaro manfaatdorlik haqidagi xudbin fikrlarni boshqaradi (ba'zi bir aniq imtiyozlar va mukofotlar evaziga bo'ysunish). 2. "An'anaviy" darajasi bosqichga mos keladi: a) "yaxshi" bolaning modeli, boshqalar tomonidan ma'qullanish istagi va ularni qoralashdan oldin uyat; b) belgilangan tartib va qoidalarni saqlashni sozlash (qoidalarga mos kelishi yaxshi). 3. Daraja "avtonom axloq" bosqichga mos keladi: a) o'smir axloqiy qoidalarning nisbiyligini, shartliligini biladi va ularni mantiqiy asoslashni talab qiladi, uni foydalilik printsipiga tushirishga harakat qiladi; b) oldingi bosqichdagi "nisbiylik" ko'pchilik manfaatlariga mos keladigan yuqori qonunni tan olish bilan almashtiriladi. Faqat bundan keyin v) barqaror axloqiy tamoyillar shakllanadi, ularga rioya etilishi tashqi sharoit va asosli mulohazalardan qat'i nazar, o'z vijdoni bilan ta'minlanadi. Natijalar, bir tomondan, insonning axloqiy ong darajasi, ikkinchi tomondan, uning yoshi va aql-zakovati o'rtasida barqaror tabiiy bog'liqlik mavjudligidan dalolat beradi. "Axloqdan oldingi" darajada turgan bolalar soni yoshi bilan keskin kamayadi. O'smirlik uchun eng tipik yo'nalish bu boshqalarning fikriga yoki rasmiy qoidalarga (odatiy axloq) rioya qilishdir. O'smirlik davrida avtonom axloqqa bosqichma-bosqich o'tish boshlanadi, bu qoida tariqasida mavhum tafakkur rivojlanishidan ancha orqada qoladi; ikkinchisi axloqiy kamolotga qaraganda ancha tezroq ketadi. Aslini olganda, biz shaxsning o'z "men"ini bosqichma-bosqich shakllantirish haqida ketyapmiz. Bu jarayon kattalar tomonidan qo‘riqlanadigan, nazorat qilinadigan, tartibga solinadigan (ya’ni tashqi tartibga solinadigan xulq-atvor) bolalikning ma’naviy olamidan mustaqil shaxsning g‘oyaviy-axloqiy qiyofasiga o‘tishga asoslanadi, shaxsiy ishonch, o‘z-o‘zini tartibga solish, o‘z-o‘zini tartibga solish, o‘z-o‘zini boshqarish, o‘zini-o‘zi boshqarish, o‘zini-o‘zi boshqarish, shaxsning o‘ziga xos e’tiqodi asosida rivojlanadi. o'zini o'zi boshqarish. Tashqi tomondan, ruhiy dunyoni qayta qurish o'zini tanqidiylikning kuchayishi, uyatchanlik, samimiylik va ta'kidlangan o'ziga ishonch, "falsafiy", abadiy savollarni muhokama qilish istagi - bolalar va kattalar xususiyatlarining qarama-qarshi birligi bilan namoyon qilishi mumkin. Shubhalar, yuqori tanqidiylik orqali inson dunyoni, o'zini tushunishga, o'zi ilhomlantirgan qadriyatlar va g'oyalarning adolatliligiga ishonch hosil qilishga intiladi. Bolaning nochorligi, uning atrof-muhitga qaramligi sizni ijtimoiylashuv jarayoni boshqa birovning yordami bilan sodir bo'lishini o'ylashga majbur qiladi. Qanday bo'lsa. Yordamchilar odamlar va muassasalardir. Ular sotsializatsiya agentlari deb ataladi. Shaxsni sotsializatsiya qilish turlari Ushbu jarayonning bir nechta o'zgarishlari mavjud. Ular ko'plab omillarga qarab farqlanadi. Biroq, bu mexanizmlar shartli ravishda quyidagi guruhlarga bo'linadi: • asosiy sotsializatsiya. Bu jarayon bola jamiyatni idrok qila boshlagan paytdan boshlanadi. Shu bilan birga, u faqat oilasiga e'tibor beradi. Bola kattalar dunyosini idrok qila boshlaydi. Birlamchi sotsializatsiya bevosita bolaning ota-onasiga bog'liq. Aniqrog'i, ular unga atrofidagi dunyoni qanchalik to'g'ri ko'rsatishlari mumkinligi haqida. • ikkilamchi sotsializatsiya. Bu jarayon vaqt chegarasiga ega emas va inson ma'lum bir ijtimoiy guruhga kirgunga qadar davom etadi. Bu mexanizm bola bog'chaga borishni boshlaganda boshlanadi. O'zi uchun yangi muhitda u yangi rollarni sinab ko'rishi va qaysi biri unga ko'proq mos kelishini baholashi mumkin. Shuningdek, u o'z harakatlarini tashqaridan baholash imkoniyatiga ega. Ikkilamchi sotsializatsiya jarayonida odam ko'pincha muayyan nomuvofiqliklarga duch keladi. Masalan, bola ota-onasining qadriyatlari boshqa odamlarning manfaatlari va me'yorlariga mos kelmasligi mumkinligini tushungan paytda. Bunday holda, bola o'zini o'zi aniqlash bosqichidan o'tadi va his-tuyg'ulari va tajribalariga asoslanib, u yoki bu tomonni tanlaydi. • Mahalliylashtirilgan (yo'naltirilgan) sotsializatsiya. Bunday holda, biz ma'lum qadriyatlarni tushunish haqida gapiramiz. Bu erda sotsializatsiya bir qator o'ziga xos yo'nalishlarga bo'linadi: erta, gender, tashkiliy va boshqalar. Shuningdek, bu shaxs shakllanishining muhim bosqichidir. Erta sotsializatsiya Bunday holda, biz ma'lum bir bosqichning ma'lum bir "repetisiyasi" haqida gapiramiz. yaxshi misol ijtimoiylashuvning bu turi erkak va ayolning birgalikda yashashining boshlanishi hisoblanadi. Nikohdan oldin hamkorlar bir-biridan o'rganishlari va hayotiy pozitsiyalarini solishtirishlari kerak. Bunday holda, ularning har biri o'z turmush o'rtog'idan ba'zi qadriyatlarni oladi. Kichik guruhda uzoq vaqt qolish (in bu holat ikki kishidan iborat) yanada qat'iy xulq-atvor va ijtimoiy-madaniy modellarning shakllanishi mavjud. Gender sotsializatsiyasi U ko'pincha gender roli deb ham ataladi. Bunday holda, biz erkaklar va ayollar o'rtasidagi shaxsiy farqlarni aniqlashni o'z ichiga olgan sotsializatsiya turi haqida gapiramiz. Ushbu davrda shaxs bir qator standartlar va umumiy qabul qilingan me'yorlarga muvofiq aniqlanadi. Shu bilan birga, bu turdagi sotsializatsiya hayot davomida davom etishi mumkin. Bu mexanizm shaxs me'yorlardan chetga chiqqan taqdirda jamiyatning boshqa a'zolari tomonidan tanqidga duchor bo'lishini anglay boshlaganini anglashini anglatadi. Desotsializatsiya Bu hodisa mutlaqo teskari tartibda davom etadi. Bunday holda, biz insonning umumiy qabul qilingan doiradan "tushib ketishi" va o'zini ajratilgan birlik bilan tanishtira boshlaganligi haqida gapiramiz. Desotsializatsiyadan aziyat chekayotgan odamlar ataylab chegaralarni buzish va umume'tirof etilgan qadriyatlarga qarshi chiqishga urinishlari odatiy hol emas. Ko'pincha, bu hodisa oilalari zo'ravonlik qilganlarda kuzatiladi. Spirtli ichimliklar va giyohvandlar ham ushbu toifaga kiradi. oilaviy sotsializatsiya Bunday holda, bola o'z oila a'zolarini kuzatadi va ularning tajribasini o'rganadi. Bolaning bunday ijtimoiylashuvi bir necha omillarga bog'liq: • Oilaning tarkibi va tuzilishi. • Bolaning oila ierarxiyasidagi o'rni. • Tanlangan ta'lim modeli. Masalan, ota-onalar va uzoqroq qarindoshlar o'z qadriyatlarini bolaga yuklashlari mumkin. Ko'p narsa oila a'zolarining ma'naviy va ijodiy salohiyatiga bog'liq. Kasbiy va mehnatni ijtimoiylashtirish Insonning qadriyatlarining yana bir moslashuvi u o'z faoliyatini boshlaganida va hamkasblari bilan tanishganda sodir bo'ladi. Bunday holda, u yangi muhitga moslashishga majbur bo'ladi. Gap shundaki, ishda u ishbilarmonlik odob-axloq qoidalariga rioya qilishi kerak, ularsiz shaxs martaba zinapoyasidan yuqoriga ko'tarila olmaydi yoki, masalan, zarur sertifikat va malaka oshirishni ololmaydi. Bundan tashqari, inson u uchun yangi mehnat ko'nikmalarini o'rganishi kerak. Submadaniy guruhning sotsializatsiyasi Bunday holda, biz dam olish paytida yoki hayotining boshqa davrida odam qoladigan muhit haqida gapiramiz. Inson bilan muloqot qilish mumkin turli odamlar va ko'plab do'stlaringiz bor, ularning har biri tajriba to'plashga hissa qo'shadi. Shu bilan birga, inson jamiyatning yangi madaniy xususiyatlari, diniy va madaniy xususiyatlar va boshqalar bilan tanishadi.Bundan tashqari, inson turli yoshdagi yoki maqomdagi odamlar bilan muloqot qiladi. Bu omillarning barchasi yangi o'rtoqlar bilan tanishishda moslashadigan yangi xulq-atvor modellarini shakllantirishga imkon beradi. Ijtimoiylashtirish funktsiyalari Bu mexanizm shaxsning shakllanishi uchun katta ahamiyatga ega. Asosiy funktsiyalar orasida: • Normativ-tartibga soluvchi. Bu shuni anglatadiki, odamni o'rab turgan hamma narsa unga u yoki bu ta'sir ko'rsatishi mumkin. Bu holda biz oila, mamlakat siyosati, din va boshqa ko'p narsalar haqida gapiramiz. • Shaxsan o'zgaruvchan. Boshqa odamlar bilan muloqot qilish jarayonida inson o'zining individual fazilatlari va xususiyatlarini namoyon qila boshlaydi. Shunday qilib, u umumiy massadan ajratiladi. • Qiymat yo'nalishi. Ushbu toifa tartibga solishga o'xshaydi. Biroq, bu holda, inson atrofdagi hamma narsadan tajribani emas, balki ma'lum qadriyatlarni qabul qiladi. • Axborot va aloqa. Bunda shaxsning turmush tarzi jamiyatning turli vakillari bilan muloqot qilish tajribasi asosida uning turmush tarzini shakllantiradi. • Ijodiy. Agar inson to'g'ri muhitda tarbiyalangan bo'lsa, bu odamga atrofdagi dunyoni yaxshilashni o'rganishga yordam beradi. Ijtimoiylashuv bosqichlari va ularning omillari Agar sotsializatsiyani insonning jamiyatga moslashuvining uzluksiz jarayoni deb hisoblasak, u holda ijtimoiy sharoitlarning o‘ziga xosligiga qarab bir necha bosqichlarni ajratish mumkin. Sotsializatsiya bosqichlarining bunday tasnifi Sovet davrida tug'ilgan ijtimoiy psixologiya ijtimoiy-iqtisodiy jihatini birinchi o'ringa qo'ydi.shunga qarab ijtimoiy roli shaxs va uning ijtimoiy munosabatlardagi o'rni uch bosqichga bo'linadi. Mehnatdan oldingi bosqich mehnat faoliyati boshlanishidan oldin o'sishning butun davrini qamrab oladi va boshlang'ich va o'quv bosqichlariga bo'linadi. Mehnatdan oldingi bosqichda xulq-atvorning asosiy me'yorlari o'zlashtiriladi va asosiy ijtimoiylashtiruvchi omil - tarbiyaviy ta'sir. mehnat bosqichi. Bu davrda barcha shaxs namoyon bo'ladi va uning rivojlanishi jamiyatning boshqa elementlari bilan o'zaro munosabatda bo'lish fonida sodir bo'ladi. Bu faol rivojlanish va shakllanish davri. Asosiy ijtimoiylashtiruvchi omil - bu kasbiy o'sish istagi. Mehnat jamoasi esa, ijtimoiy munosabatlar tizimi ijtimoiylashuvning asosiy instituti vazifasini bajaradi. Ishdan keyingi bosqich insonning pensiyaga chiqishi bilan boshlanadi. U ijtimoiy munosabatlar tizimini qayta qurishda va shaxsning bir qator ijtimoiy funktsiyalarini yo'qotishida namoyon bo'ladi. Ushbu bosqichning asosiy omili - bu shaxsning ijtimoiy mavqeini o'zgartirish va uning faoliyatini qayta qurish. Inson yangi sharoitlarda mavjud bo'lishni o'rganishi va shaxsning o'zini namoyon qilish va o'zini o'zi rivojlantirishning yangi usullarini izlashi kerak. Hamma ham muvaffaqiyatga erisha olmaydi, shuning uchun o'zining ijtimoiy ahamiyatini yo'qotish haqiqati juda og'ir boshdan kechiriladi. Sotsializatsiya bosqichlarining bunday tasnifi barcha psixologlar tomonidan qo'llab-quvvatlanmaydi, ko'pchilik uchun bu sun'iy ko'rinadi. Uchinchi bosqich eng katta tanqidni keltirib chiqaradi, chunki balog'at yoshida inson jamiyat uchun qadr-qimmatini yo'qotmasligi kerak, aksincha. Axir, u jamiyatning yosh vakillariga ega bo'lmagan narsaga ega - bebaho tajriba - ham kasbiy, ham ijtimoiy. 7—МAВЗУ СҲAХСНИНГ ИЖТИМОИЙЛAСҲУВИ ИЖТИМОИЙ-ПЕДAГОГИК ҲОДИСA СИФAТИДA РЕЖA: 1 Шахснинг ижтимоийлашуви 2 Шахсни социализация қилиш турлари 3 Ижтимоийлаштириш функциялари Шахснинг ижтимоийлашуви- ижтимоий фазилатлар, хусусиятлар, қадриятлар, идеаллар, меъёрлар ва тамойилларнинг шаклланиши жараёни ижтимоий хулқ-атвор билим, кўникма ва кўникмаларни егаллаш, бунинг натижасида инсон ижтимоий алоқалар, институтлар ва жамоаларнинг қобилиятли иштирокчисига айланади, ўз қобилиятлари ва мойилликларини рўёбга чиқаради ва жамият кекса авлоднинг янги авлодини алмаштириш орқали ўз ҳаётининг ўзини-ўзи янгиланишини таъминлайди. авлодлар. Ижтимоийлашув жараёни шахсни ривожлантириш жараёнининг икки компонентининг узлуксиз ва қизғин ўзаро таъсирида содир бўлади: бир томондан, булар индивидуаллаштирилмаган ижтимоий гуруҳ, синф, етник, касбий ва бошқалар. Шахсга муайян турдаги хулқ-атворни белгилайдиган ва ижтимоий назоратнинг турли шакллари билан қўллаб-қувватланадиган стандартлар, рол ўйнаш хатти-ҳаракатлари намуналари, бошқа томондан, бу ўз позициясининг потенциал имкониятларини ўз ичига олган автоном, мустақил шахс. , ижтимоий ролларни излаш, танлаш ва амалга ошириш жараёнида ўзини намоён қиладиган ўзига хослик. Жамият учун социализация жараёнининг муваффақияти янги авлод вакилларининг ижтимоий муносабатлар тизимида кекса авлодлар ўрнини егаллаши, уларнинг тажрибаси, кўникмалари, қадриятларини ўзлаштира олишининг ўзига хос кафолати ҳисобланади. Ижтимоийлаштириш, бошқача қилиб айтганда, ижтимоий ҳаётнинг ўзини-ўзи янгиланишини таъминлайди. Ижтимоийлашув тизимидаги носозликлар нафақат авлодлар ўртасидаги зиддиятларни келтириб чиқаради, балки ижтимоий ҳаётнинг тартибсизланишига, жамиятнинг парчаланишига, унинг маданияти ва яхлитлигини йўқотишига олиб келади. Шуни таъкидлаш керакки, социализация жараёнининг тури, модели жамият қандай қадриятларга содиқ еканлиги, ижтимоий ўзаро таъсирларнинг қайси турини такрорлаш кераклиги билан белгиланади. Шахс еркинлигини, унинг индивидуаллигини ҳурмат қиладиган, янгиликка, ижодий ташаббусга очиқ жамиятда ижтимоийлашув ижтимоий тизимнинг ушбу хусусиятларини такрор ишлаб чиқаришни таъминлайдиган тарзда ташкил етилади. Шахснинг ўзи шаклланиш жараёнида катта еркинликка ега бўлади, у мустақиллик ва масъулиятни, ўзини ва бошқаларни ҳурмат қилишни ўрганади. Бу ҳақиқатда бўлгани каби ҳамма жойда ўзини намоён қилади ҳаётий вазиятлар, ва оилада тарбия жараёнида, мактабда, университетда ўқишни ташкил етиш ва ҳоказо. Бундан ташқари, социализациянинг бундай гуманистик-либерал модели еркинликнинг органик бирлигини ва шахснинг бу еркинликдан қандай фойдаланганлиги учун қатъий жавобгарлигини назарда тутади. Шахснинг социализация жараёнини тасаввур қилиш учун, келинг, бошланғич нуқтадан бошлайлик. Янги туғилган чақалоқ ижтимоий муносабатлар ва ўзаро муносабатларнинг қобилиятли иштирокчиси бўлиш учун барча биологик шартларга ега. Aммо инсон туғилгандан бошлаб ягона ижтимоий мулкка ега емас. Ижтимоий тажриба, қадриятлар, виждон туйғуси ва шараф генетик жиҳатдан кодланмаган ёки узатилмаган. Бу шартлар умуман амалга ошадими, қандай ижтимоий сифатлар ва хоссаларда мужассам бўлиши маълум организмнинг қайси муҳитда ривожланишига боғлиқ. Ижтимоий муҳитдан ташқарида инсон танаси шахсга айланмайди. Илм-фанда у ёки бу сабабларга кўра ижтимоий алоқалардан ташқарида қолган болалар (масалан, Маwгли) тақдири ҳақида гапирадиган кўплаб мисоллар тўпланган. Натижада индивид организми ривожланди, лекин елементар ижтимоий хусусиятларни ҳам (нутқ, тафаккур, виждон туйғуси, уят ва ҳ.к.) егалламади. (Социологияда бундай одамлар дейилади ёввойи). Бу социализация жараёни учун муҳим бўлган биологик организм ва ижтимоий муҳит ўртасидаги боғлиқликнинг бир томонидир. Бошқаси бор. У шахс маънавий оламининг шаклланиш ва ривожланиш босқичларига, унинг ижтимоий талаблари, умидлари, қадриятларини ўзлаштириш шакллари ва муддатларига тааллуқлидир. Aмерикалик тадқиқотчи Л. Колберг таклиф қилди шахснинг ахлоқий ривожланиши назарияси. У алоҳида таъкидлади шахснинг ахлоқий онгининг учта асосий даражаси: 1. "Доморал" Даражалар қуйидаги босқичларга мос келади: а) бола жазодан қочиш учун итоат қилади; б) бола ўзаро манфаатдорлик ҳақидаги худбин фикрларни бошқаради (баъзи бир аниқ имтиёзлар ва мукофотлар евазига бўйсуниш). 2. "Aнъанавий" даражаси босқичга мос келади: а) "яхши" боланинг модели, бошқалар томонидан маъқулланиш истаги ва уларни қоралашдан олдин уят; б) белгиланган тартиб ва қоидаларни сақлашни созлаш (қоидаларга мос келиши яхши). 3. Даража "автоном ахлоқ" босқичга мос келади: а) ўсмир ахлоқий қоидаларнинг нисбийлигини, шартлилигини билади ва уларни мантиқий асослашни талаб қилади, уни фойдалилик принципига туширишга ҳаракат қилади; б) олдинги босқичдаги "нисбийлик" кўпчилик манфаатларига мос келадиган юқори қонунни тан олиш билан алмаштирилади. Фақат бундан кейин в) барқарор ахлоқий тамойиллар шаклланади, уларга риоя етилиши ташқи шароит ва асосли мулоҳазалардан қатъи назар, ўз виждони билан таъминланади. Натижалар, бир томондан, инсоннинг ахлоқий онг даражаси, иккинчи томондан, унинг ёши ва ақл-заковати ўртасида барқарор табиий боғлиқлик мавжудлигидан далолат беради. "Aхлоқдан олдинги" даражада турган болалар сони ёши билан кескин камаяди. Ўсмирлик учун енг типик йўналиш бу бошқаларнинг фикрига ёки расмий қоидаларга (одатий ахлоқ) риоя қилишдир. Ўсмирлик даврида автоном ахлоққа босқичма-босқич ўтиш бошланади, бу қоида тариқасида мавҳум тафаккур ривожланишидан анча орқада қолади; иккинчиси ахлоқий камолотга қараганда анча тезроқ кетади. Aслини олганда, биз шахснинг ўз "мен"ини босқичма-босқич шакллантириш ҳақида кетяпмиз. Бу жараён катталар томонидан қўриқланадиган, назорат қилинадиган, тартибга солинадиган (яъни ташқи тартибга солинадиган хулқ-атвор) болаликнинг маънавий оламидан мустақил шахснинг ғоявий-ахлоқий қиёфасига ўтишга асосланади, шахсий ишонч, ўз-ўзини тартибга солиш, ўз-ўзини тартибга солиш, ўз-ўзини бошқариш, ўзини-ўзи бошқариш, ўзини-ўзи бошқариш, шахснинг ўзига хос еътиқоди асосида ривожланади. ўзини ўзи бошқариш. Ташқи томондан, руҳий дунёни қайта қуриш ўзини танқидийликнинг кучайиши, уятчанлик, самимийлик ва таъкидланган ўзига ишонч, "фалсафий", абадий саволларни муҳокама қилиш истаги - болалар ва катталар хусусиятларининг қарама-қарши бирлиги билан намоён қилиши мумкин. Шубҳалар, юқори танқидийлик орқали инсон дунёни, ўзини тушунишга, ўзи илҳомлантирган қадриятлар ва ғояларнинг адолатлилигига ишонч ҳосил қилишга интилади. Боланинг ночорлиги, унинг атроф-муҳитга қарамлиги сизни ижтимоийлашув жараёни бошқа бировнинг ёрдами билан содир бўлишини ўйлашга мажбур қилади. Қандай бўлса. Ёрдамчилар одамлар ва муассасалардир. Улар социализация агентлари деб аталади. Шахсни социализация қилиш турлари Ушбу жараённинг бир нечта ўзгаришлари мавжуд. Улар кўплаб омилларга қараб фарқланади. Бироқ, бу механизмлар шартли равишда қуйидаги гуруҳларга бўлинади: • асосий социализация. Бу жараён бола жамиятни идрок қила бошлаган пайтдан бошланади. Шу билан бирга, у фақат оиласига еътибор беради. Бола катталар дунёсини идрок қила бошлайди. Бирламчи социализация бевосита боланинг ота-онасига боғлиқ. Aниқроғи, улар унга атрофидаги дунёни қанчалик тўғри кўрсатишлари мумкинлиги ҳақида. • иккиламчи социализация. Бу жараён вақт чегарасига ега емас ва инсон маълум бир ижтимоий гуруҳга киргунга қадар давом етади. Бу механизм бола боғчага боришни бошлаганда бошланади. Ўзи учун янги муҳитда у янги ролларни синаб кўриши ва қайси бири унга кўпроқ мос келишини баҳолаши мумкин. Шунингдек, у ўз ҳаракатларини ташқаридан баҳолаш имкониятига ега. Иккиламчи социализация жараёнида одам кўпинча муайян номувофиқликларга дуч келади. Масалан, бола ота-онасининг қадриятлари бошқа одамларнинг манфаатлари ва меъёрларига мос келмаслиги мумкинлигини тушунган пайтда. Бундай ҳолда, бола ўзини ўзи аниқлаш босқичидан ўтади ва ҳис-туйғулари ва тажрибаларига асосланиб, у ёки бу томонни танлайди. • Маҳаллийлаштирилган (йўналтирилган) социализация. Бундай ҳолда, биз маълум қадриятларни тушуниш ҳақида гапирамиз. Бу ерда социализация бир қатор ўзига хос йўналишларга бўлинади: ерта, гендер, ташкилий ва бошқалар. Шунингдек, бу шахс шаклланишининг муҳим босқичидир. Ерта социализация Бундай ҳолда, биз маълум бир босқичнинг маълум бир "репетисияси" ҳақида гапирамиз. яхши мисол ижтимоийлашувнинг бу тури еркак ва аёлнинг биргаликда яшашининг бошланиши ҳисобланади. Никоҳдан олдин ҳамкорлар бир-биридан ўрганишлари ва ҳаётий позицияларини солиштиришлари керак. Бундай ҳолда, уларнинг ҳар бири ўз турмуш ўртоғидан баъзи қадриятларни олади. Кичик гуруҳда узоқ вақт қолиш (ин бу ҳолат икки кишидан иборат) янада қатъий хулқ-атвор ва ижтимоий-маданий моделларнинг шаклланиши мавжуд. Гендер социализацияси У кўпинча гендер роли деб ҳам аталади. Бундай ҳолда, биз еркаклар ва аёллар ўртасидаги шахсий фарқларни аниқлашни ўз ичига олган социализация тури ҳақида гапирамиз. Ушбу даврда шахс бир қатор стандартлар ва умумий қабул қилинган меъёрларга мувофиқ аниқланади. Шу билан бирга, бу турдаги социализация ҳаёт давомида давом етиши мумкин. Бу механизм шахс меъёрлардан четга чиққан тақдирда жамиятнинг бошқа аъзолари томонидан танқидга дучор бўлишини англай бошлаганини англашини англатади. Десоциализация Бу ҳодиса мутлақо тескари тартибда давом етади. Бундай ҳолда, биз инсоннинг умумий қабул қилинган доирадан "тушиб кетиши" ва ўзини ажратилган бирлик билан таништира бошлаганлиги ҳақида гапирамиз. Десоциализациядан азият чекаётган одамлар атайлаб чегараларни бузиш ва умумеътироф етилган қадриятларга қарши чиқишга уринишлари одатий ҳол емас. Кўпинча, бу ҳодиса оилалари зўравонлик қилганларда кузатилади. Спиртли ичимликлар ва гиёҳвандлар ҳам ушбу тоифага киради. оилавий социализация Бундай ҳолда, бола ўз оила аъзоларини кузатади ва уларнинг тажрибасини ўрганади. Боланинг бундай ижтимоийлашуви бир неча омилларга боғлиқ: • Оиланинг таркиби ва тузилиши. • Боланинг оила иерархиясидаги ўрни. • Танланган таълим модели. Масалан, ота-оналар ва узоқроқ қариндошлар ўз қадриятларини болага юклашлари мумкин. Кўп нарса оила аъзоларининг маънавий ва ижодий салоҳиятига боғлиқ. Касбий ва меҳнатни ижтимоийлаштириш Инсоннинг қадриятларининг яна бир мослашуви у ўз фаолиятини бошлаганида ва ҳамкасблари билан танишганда содир бўлади. Бундай ҳолда, у янги муҳитга мослашишга мажбур бўлади. Гап шундаки, ишда у ишбилармонлик одоб-ахлоқ қоидаларига риоя қилиши керак, уларсиз шахс мартаба зинапоясидан юқорига кўтарила олмайди ёки, масалан, зарур сертификат ва малака оширишни ололмайди. Бундан ташқари, инсон у учун янги меҳнат кўникмаларини ўрганиши керак. Субмаданий гуруҳнинг социализацияси Бундай ҳолда, биз дам олиш пайтида ёки ҳаётининг бошқа даврида одам қоладиган муҳит ҳақида гапирамиз. Инсон билан мулоқот қилиш мумкин турли одамлар ва кўплаб дўстларингиз бор, уларнинг ҳар бири тажриба тўплашга ҳисса қўшади. Шу билан бирга, инсон жамиятнинг янги маданий хусусиятлари, диний ва маданий хусусиятлар ва бошқалар билан танишади.Бундан ташқари, инсон турли ёшдаги ёки мақомдаги одамлар билан мулоқот қилади. Бу омилларнинг барчаси янги ўртоқлар билан танишишда мослашадиган янги хулқ-атвор моделларини шакллантиришга имкон беради. Ижтимоийлаштириш функциялари Бу механизм шахснинг шаклланиши учун катта аҳамиятга ега. Aсосий функциялар орасида: • Норматив-тартибга солувчи. Бу шуни англатадики, одамни ўраб турган ҳамма нарса унга у ёки бу таъсир кўрсатиши мумкин. Бу ҳолда биз оила, мамлакат сиёсати, дин ва бошқа кўп нарсалар ҳақида гапирамиз. • Шахсан ўзгарувчан. Бошқа одамлар билан мулоқот қилиш жараёнида инсон ўзининг индивидуал фазилатлари ва хусусиятларини намоён қила бошлайди. Шундай қилиб, у умумий массадан ажратилади. • Қиймат йўналиши. Ушбу тоифа тартибга солишга ўхшайди. Бироқ, бу ҳолда, инсон атрофдаги ҳамма нарсадан тажрибани емас, балки маълум қадриятларни қабул қилади. • Aхборот ва алоқа. Бунда шахснинг турмуш тарзи жамиятнинг турли вакиллари билан мулоқот қилиш тажрибаси асосида унинг турмуш тарзини шакллантиради. • Ижодий. Aгар инсон тўғри муҳитда тарбияланган бўлса, бу одамга атрофдаги дунёни яхшилашни ўрганишга ёрдам беради. Ижтимоийлашув босқичлари ва уларнинг омиллари Aгар социализацияни инсоннинг жамиятга мослашувининг узлуксиз жараёни деб ҳисобласак, у ҳолда ижтимоий шароитларнинг ўзига хослигига қараб бир неча босқичларни ажратиш мумкин. Социализация босқичларининг бундай таснифи Совет даврида туғилган ижтимоий психология ижтимоий-иқтисодий жиҳатини биринчи ўринга қўйди.шунга қараб ижтимоий роли шахс ва унинг ижтимоий муносабатлардаги ўрни уч босқичга бўлинади. Меҳнатдан олдинги босқич меҳнат фаолияти бошланишидан олдин ўсишнинг бутун даврини қамраб олади ва бошланғич ва ўқув босқичларига бўлинади. Меҳнатдан олдинги босқичда хулқ-атворнинг асосий меъёрлари ўзлаштирилади ва асосий ижтимоийлаштирувчи омил - тарбиявий таъсир. меҳнат босқичи. Бу даврда барча шахс намоён бўлади ва унинг ривожланиши жамиятнинг бошқа елементлари билан ўзаро муносабатда бўлиш фонида содир бўлади. Бу фаол ривожланиш ва шаклланиш даври. Aсосий ижтимоийлаштирувчи омил - бу касбий ўсиш истаги. Меҳнат жамоаси еса, ижтимоий муносабатлар тизими ижтимоийлашувнинг асосий институти вазифасини бажаради. Ишдан кейинги босқич инсоннинг пенсияга чиқиши билан бошланади. У ижтимоий муносабатлар тизимини қайта қуришда ва шахснинг бир қатор ижтимоий функцияларини йўқотишида намоён бўлади. Ушбу босқичнинг асосий омили - бу шахснинг ижтимоий мавқеини ўзгартириш ва унинг фаолиятини қайта қуриш. Инсон янги шароитларда мавжуд бўлишни ўрганиши ва шахснинг ўзини намоён қилиш ва ўзини ўзи ривожлантиришнинг янги усулларини излаши керак. Ҳамма ҳам муваффақиятга ериша олмайди, шунинг учун ўзининг ижтимоий аҳамиятини йўқотиш ҳақиқати жуда оғир бошдан кечирилади. Социализация босқичларининг бундай таснифи барча психологлар томонидан қўллаб-қувватланмайди, кўпчилик учун бу сунъий кўринади. Учинчи босқич енг катта танқидни келтириб чиқаради, чунки балоғат ёшида инсон жамият учун қадр-қимматини йўқотмаслиги керак, аксинча. Aхир, у жамиятнинг ёш вакилларига ега бўлмаган нарсага ега - бебаҳо тажриба - ҳам касбий, ҳам ижтимоий. 8-Mavzu
"Moslashuv" tushunchasi (lot. Adaptatsiya so'zidan) hozirgi paytda ko'plab bilim sohalarida - biologiya, falsafa, sotsiologiya, ijtimoiy psixologiya, etika, pedagogika va boshqalarda qo'llaniladi. Aslida ushbu muammoni o'rganish turli xil yo'nalishlarda bilim tarmoqlari va insonni kompleks o'rganishda eng muhim, istiqbolli yondashuvdir Keng, falsafiy, aspektda moslashish "... shaxs va atrof-muhit o'rtasidagi har qanday o'zaro ta'sir, bu erda ularning tuzilmalari, funktsiyalari va xatti-harakatlari muvofiqlashtirilgan" deb tushuniladi. Ushbu aspektda olib borilgan ishlarda moslashuv shaxs va makrososiyatni bog'lash usuli, insonning ijtimoiy pozitsiyasining o'zgarishi, yangi ijtimoiy rolni egallashi, ya'ni. moslashish sotsializatsiya bilan bog'liq. Tor, ijtimoiy-psixologik ma'noda moslashish odamning kichik guruh bilan, ko'pincha sanoat yoki talaba bilan munosabati sifatida qaraladi. Ya'ni, moslashish jarayoni deganda odamning kichik guruhga kirishi, u tomonidan belgilangan normalarni, munosabatlarni o'zlashtirishi, a'zolari o'rtasidagi munosabatlar tarkibida ma'lum bir joy egallashi tushuniladi. Moslashishni o'rganishning o'ziga xos xususiyatlari shundan iboratki, birinchidan, shaxs va jamiyat o'rtasidagi munosabatlar vositachilik sifatida shaxsning a'zosi bo'lgan kichik guruhlar tomonidan qabul qilinadi, ikkinchidan, kichik guruh o'zi tomonlardan biriga aylanadi. adaptiv o'zaro aloqada ishtirok etish, yangi ijtimoiy muhitni shakllantirish - shaxs mos keladigan yaqin atrof-muhit sohasini shakllantirish. Moslashtirishni o'rganayotganda, ulardan biri dolzarb masalalar moslashish va sotsializatsiya o'rtasidagi bog'liqlik masalasidir. Ijtimoiylashuv va ijtimoiy moslashuv jarayonlari bir-biri bilan chambarchas bog'liq, chunki ular shaxs va jamiyat o'rtasidagi o'zaro ta'sirning yagona jarayonini aks ettiradi. Ko'pincha sotsializatsiya faqat bilan bog'liq umumiy rivojlanish va moslashish - aloqa va faoliyatning yangi sharoitida allaqachon shakllangan shaxsning moslashuvchan jarayonlari bilan. Ijtimoiylashuv hodisasi - bu shaxsning muloqot va faoliyatda amalga oshiriladigan ijtimoiy tajribani faol takrorlash jarayoni va natijasi sifatida tavsiflanadi. Ijtimoiylashuv tushunchasi ko'proq ijtimoiy tajriba, jamiyat, sotsializatsiya institutlari va agentlari ta'sirida shaxsning rivojlanishi va shakllanishi bilan bog'liq. Ijtimoiylashuv jarayonida shaxs va atrof-muhit o'rtasidagi o'zaro ta'sir mexanizmlari shakllanadi. Shunday qilib, sotsializatsiya jarayonida inson jamiyat tomonidan yaratilgan urf-odatlarni, me'yorlarni, rollarni qabul qiladigan, qabul qiladigan, o'zlashtiradigan ob'ekt sifatida harakat qiladi. Ijtimoiylashuv, o'z navbatida, shaxsning jamiyatdagi normal ishlashini ta'minlaydi. Ijtimoiylashuv jarayonida shaxsning rivojlanishi, shakllanishi va shakllanishi amalga oshiriladi, shu bilan birga, shaxsning sotsializatsiyasi - bu shaxsning jamiyatda moslashishi uchun zarur shartdir. Ijtimoiy moslashuv - bu ijtimoiylashuvning asosiy mexanizmlaridan biri, to'liqroq ijtimoiylashuv usullaridan biri. Ijtimoiy moslashuv: Shaxsning yangi ijtimoiy muhit sharoitlariga faol moslashuvining doimiy jarayoni; Ushbu jarayonning natijasi. Ijtimoiy moslashuv - bu insonning ayrim biosotsial funktsiyalarni bajarish qobiliyatini aks ettiruvchi, davlatning integral ko'rsatkichi, ya'ni: • Atrofdagi voqelik va o'z organizmini etarli darajada idrok etish; • Boshqalar bilan munosabatlar va aloqa qilishning etarli tizimi; • Ishlash, o'qish, bo'sh vaqt va dam olishni tashkil etish qobiliyati; • Boshqalarning rol kutishlariga muvofiq xatti-harakatlarning o'zgaruvchanligi (moslashuvchanligi). Ijtimoiy moslashuv jarayonida nafaqat shaxsning yangisiga moslashishi ijtimoiy sharoit, shuningdek, uning ehtiyojlari, qiziqishlari va intilishlarini amalga oshirish. Shaxsiyat yangi ijtimoiy muhitga kirib, uning to'laqonli a'zosiga aylanadi, o'zini tasdiqlaydi va individualligini rivojlantiradi. Ijtimoiy moslashuv natijasida jamiyatda qabul qilingan aloqa, xulq-atvor va ob'ektiv faoliyatning ijtimoiy sifati shakllanadi, shu tufayli inson o'z intilishlarini, ehtiyojlarini, qiziqishlarini amalga oshiradi va o'zini o'zi belgilay oladi. Ijtimoiy moslashuv - bu insonning o'zgargan muhitga turli xil ijtimoiy vositalar yordamida faol moslashish jarayoni. Ijtimoiy moslashishning asosiy usuli bu yangi ijtimoiy muhit (shaxsni o'z ichiga olgan guruh, jamoa, tashkilot, mintaqa) normalari va qadriyatlarini, bu erda shakllangan ijtimoiy o'zaro ta'sir shakllarini (rasmiy va norasmiy aloqalar) qabul qilishdir. , etakchilik uslubi, oilaviy va mahalla munosabatlari va boshqalar.), shuningdek, moddiy faoliyatning shakllari va usullari (masalan, ishni professional tarzda bajarish usullari yoki oilaviy majburiyatlar). A.G. Kovalev ijtimoiy moslashuvning ikkita shaklini ajratib turadi: faol, agar shaxs atrof muhitni o'zgartirish uchun unga ta'sir o'tkazmoqchi bo'lsa (shu me'yorlar, qadriyatlar, o'zaro ta'sir shakllarini o'zlashtirishi kerak) va passiv, agar bunga intilmasa. ta'sir va o'zgarish. Muvaffaqiyatli ijtimoiy moslashuv ko'rsatkichi - bu ma'lum bir muhitda shaxsning yuqori ijtimoiy mavqei, shuningdek uning umuman ushbu muhitdan qoniqishidir (masalan, ish va uning sharoitlaridan qoniqish, ish haqi, tashkilot va hk). Kam ijtimoiy moslashuv ko'rsatkichi - bu shaxsning boshqa ijtimoiy muhitga harakati (kadrlar almashinuvi, migratsiya va boshqalar) yoki deviant xatti-harakatlar. I. A. Georgievaning fikriga ko'ra, ijtimoiy moslashuv mexanizmlarini ishlab chiqish, uning mohiyati insonning faol faoliyatiga asoslangan bo'lib, uning asosiy nuqtasi muhim ijtimoiy haqiqatni o'zgartirish zarurati hisoblanadi. Shu sababli, shaxsning ijtimoiy moslashuvi mexanizmlarini shakllantirish jarayoni shaxslarning barcha turdagi transformatsiyalaridan ajralmas bo'lib, uchta asosiy bosqichda sodir bo'ladi: uni tavsiflovchi faoliyat, aloqa, o'z-o'zini anglash. ijtimoiy mohiyat. . Ijtimoiy faollik insonga moslashishni tashkil etishda etakchi va o'ziga xos mexanizmdir. Uning bunday tarkibiy qismlari aloqa, o'yin, o'rganish, ishlash, to'liq ishtirok etishni amalga oshirish, shaxsning ijtimoiy muhitga faol moslashuvi kabi muhimdir. Shaxsning ijtimoiy faoliyatida moslashish mexanizmining o'zi muntazam bosqichlarga ega: Shaxsning ehtiyoji Ehtiyojlar, Qaror qabul qilish uchun motivlar Amalga oshirish va xulosa qilish, Shaxsning sotsializatsiyasi har doim ma'lum sharoitlarda sodir bo'ladi, bundan tashqari, insonning o'zi bu shart-sharoitlarni yaratishga ta'sir qiladi va nafaqat sotsializatsiya sub'ekti yoki ob'ekti, balki vaziyat yoki sharoitlarning qurboni bo'lishi mumkin. Ijtimoiylashuv bilan bog'liq muammolar insonning ijtimoiy ahamiyatga ega funktsiyalarini amalga oshirishdagi muvaffaqiyatiga aniq ta'sir qilmasligi mumkin, ammo ma'lum vaqtdan so'ng, ba'zan juda muhim bo'lib, ular "paydo bo'ladi", bu esa asossiz harakatlar va qarorlarga, ijtimoiylashuv nuqsonlariga olib keladi. , ijtimoiy moslashuv buzilishlari. Zamonaviy olimlarning fikricha, sotsializatsiya jarayonida olingan mahsuldor shaxsning asosiy sifati moslashuvchanlikdir. Moslashuvchanlik deganda qulay va noqulay hayotiy vaziyatlarda o'zi va boshqa odamlar bilan munosabatlarda nisbiy muvozanatga mustaqil ravishda erishish qobiliyati tushuniladi. Moslashuvchanlikni hayot sifati sifatida shakllantirish psixososyal ishning asosiy maqsadi va natijasi bo'lishi kerak. Moslashuvchanlik hayotni va o'zini uning bir qismi sifatida barcha ko'rinishlarda qabul qilishni, nisbiy avtonomiyani, vaqt o'tishi bilan o'zgartirishga va hayot sharoitlarini o'zgartirishga - uning muallifi va yaratuvchisi bo'lishga tayyorlikni anglatadi. Ijtimoiylashuv nuqtai nazaridan, odam uchta ko'rinishda harakat qiladi - ob'ekt, sub'ekt va ba'zan "qurbon" ham o'z-o'zidan, ham yo'naltirilgan, ijtimoiy nazorat ostida sotsializatsiya. Moslashuvchan shaxs - o'zgaruvchan muhitda faoliyat ko'rsatish sharoitlariga o'zi uchun maqbul moslasha oladigan va aqliy, shaxsiy va ijtimoiy jihatdan yanada rivojlana oladigan shaxs. Moslashuvchan shaxsning mezonlari quyidagilardan iborat: hodisalarni nazorat qilish qobiliyati, stressning sabablarini tushunish, amalga oshirilishi kerak bo'lgan harakatlardan xabardor bo'lish; yangi resurslarni, tashqi va ichki yordam manbalarini safarbar qilish qobiliyati; muammolarni hal qilishda moslashuvchanlik; xavotirning past darajasi; hayotning individual hissiy, intellektual va kognitiv tashkil etilishining namoyon bo'lishi; kuchlanish va yengillik muvozanati. Agar inson tashqi muhitdagi, shu jumladan ijtimoiy muhitdagi o'zgarishlarga qanday moslashishni va moslashuvchan javob berishni bilmasa, noto'g'ri adaptatsiya, tananing sharoitlarga moslashishini buzish mavjudlik. Buzilishlar qat'iylik (egiluvchanlik), ijtimoiy "ahmoqlik", ijtimoiy parchalanish va shaxsning yakkalanishida namoyon bo'ladi. Psixiatriyada deadaptatsiya deganda ruhiy kasallik (masalan, nevroz) tufayli ijtimoiy muhit sharoitlariga moslashish qobiliyatini yo'qotish tushuniladi. Disadaptatsiya atrof-muhitning odamga qisqa muddatli va kuchli shikast ta'siri yoki kamroq kuchli, ammo uzoq davom etishi natijasida yuzaga kelishi mumkin. Natijada faoliyatda turli xil nosozliklar yuzaga keladi: mehnat unumdorligi va uning sifatining pasayishi, mehnat intizomining buzilishi, baxtsiz hodisalar va jarohatlarning ko'payishi. Psixofiziologik moslashuv mezonlari salomatlik holati, kayfiyat, tashvish, charchoq darajasi, xatti-harakatlarning faolligi bilan bog'liq muammolar hisoblanadi. Ruhiy moslashuvning doimiy buzilishlari klinik jihatdan aniq psixopatologik sindromlarda va (yoki) faoliyatdan bosh tortishda namoyon bo'ladi. Hayot sohasiga qarab ijtimoiy moslashuvning quyidagi turlari aniqlangan. Jismoniy moslashuv shaxsning tug'ma yoki orttirilgan jismoniy xususiyatlari bilan bog'liq bo'lib, ular mehnat qobiliyatini pasaytiradi, kosmosda harakat qilishni qiyinlashtiradi, o'z-o'ziga xizmat qiladi va hokazo. Psixologik moslashuv vaziyatni noto'g'ri baholash, maqsadlar, vositalar va faoliyat natijalarining nomuvofiqligi, o'zini o'zi boshqarishning yo'qolishi, noto'g'ri xatti-harakatlar bilan birga keladigan shaxsning psixo-emotsional sohasidagi buzilishi tushuniladi. Iqtisodiy moslashuv shaxs yoki guruhning, masalan, oilaning ma'lum iqtisodiy sharoitlarda oziq-ovqat, uy-joy, kiyim-kechakga bo'lgan ehtiyojlarini qondira olmasligida ifodalanadi. Boshqacha qilib aytganda, iqtisodiy nomutanosiblik - bu qashshoqlik, turmush darajasining pastligi. Professional moslashuv ishning etishmasligi, tayyorgarlik darajasi va bajarilgan faoliyat o'rtasidagi nomuvofiqlik, ishdan surunkali norozilik, kasbiy faoliyatning zararli oqibatlari, ish joyida zarur shart-sharoitlarning yo'qligida namoyon bo'ladi. Ijtimoiy va maishiy moslashuv yashash sharoitlarining inson ehtiyojlariga javob bermasligida ifodalanadi. Masalan, harbiy mojaro natijasida odam qochqin maqomiga ega bo'lib, qochqinlar lageriga kirib, dala hayot sharoitlariga mutlaqo moslashmagan bo'lib chiqadi. Huquqiy moslashuv jamiyatdagi huquqiy maqomning noaniqligi yoki yo'qolishida namoyon bo'ladi. Bunday holda, shaxs o'z huquqlaridan foydalana olmaydi va davlat tomonidan kafolatlangan ijtimoiy nafaqalarni olmaydi. Masalan, doimiy yashash joyiga ega bo‘lmagan (uysizlar), hujjatlari va uy-joyini yo‘qotgan shaxslar fuqaro, saylovchi, nogiron, nafaqaxo‘r maqomini yo‘qotadilar. Vaziyat-rolning moslashuvi shaxs yoki guruhning hozirgi vaziyatda zarur bo'lgan ma'lum bir ijtimoiy rolni muvaffaqiyatli bajarishiga imkon bermaydigan bunday holatini anglatadi. Vaziyat-rolning moslashuvi quyidagilardan dalolat beradi: 1) ijtimoiy rolni rad etish, ya'ni. u bilan ichki kelishmovchilik, uni bajarishni istamaslik; 2) ushbu rolni bajarishning ma'lum bir ijtimoiy guruhning, umuman jamiyatning normalar va qadriyatlarda ifodalangan kutishlariga zidligi; 3) ijtimoiy rolni bajarishda keskin rollararo ziddiyatlarning paydo bo'lishi. Masalan, ishni yo'qotish tufayli odam noodatiy ishsiz maqomiga ega bo'ladi, shu bilan birga u ma'lum darajadagi moliyaviy ta'minotni yo'qotadi va qimmatbaho oziq-ovqat, kiyim-kechak va poyabzal sotib olish odati saqlanib qoladi. Ertami-kechmi, bu qarama-qarshilik ehtiyojlar va ularni qondirishning mumkin emasligi o'rtasidagi ziddiyatni keltirib chiqaradi va natijada umidsizlikka olib keladi. Ijtimoiy-madaniy moslashuv sotsializatsiya sub'ektining jamiyatda qabul qilingan zaruriy bilimlar, qadriyatlar, ijtimoiy va madaniy me'yorlarni olishga qodir emasligi yoki istamasligi, shuningdek, istamasligi bilan tavsiflanadi. Misol uchun, ayol Internet xizmatlaridan foydalanib, o'zini yangi ijtimoiy-madaniy vaziyatda topib, chet el fuqarosiga turmushga chiqadi. Muayyan mamlakatda til, qonunlar, urf-odatlar va munosabatlarni o'rnatish me'yorlarini yomon bilish yoki bilmaslik ko'pincha ijtimoiy izolyatsiya va mahrumlikka olib keladi, axloqiy munosabatlarning, mazmunli hayot yo'nalishlarining pastligiga olib keladi, ijtimoiy-madaniy nosozliklar, deviant xatti-harakatlar va boshqalarni keltirib chiqaradi. ijtimoiy patologiyalar. Davomiylik nuqtai nazaridan, noto'g'ri moslashuv vaqtinchalik va barqaror bo'lishi mumkin. Agar biror kishi muammoli vaziyatga tushib qolsa va moslashishi kerak bo'lsa (u tegishli motivatsiyaga ega va ijtimoiy muhit undan ma'lum harakatlarni amalga oshirishni kutsa), demak, bu uning holatida ekanligini anglatadi. vaqtinchalik noto'g'ri moslashish. Vaqtinchalik mos kelmaslik, masalan, yangi o'quv muassasalarida yoki ishlab chiqarish guruhlarida bo'lgan, ularning roli va boshqa a'zolar bilan munosabatlari hali aniqlanmagan odamlar uchun xosdir, chunki ular bo'lish jarayonida. Vaqt va makonda asta-sekin rivojlanadigan harakatlar tizimi sifatida moslashish vaqtinchalik noto'g'ri adaptatsiyani bartaraf etishga olib kelishi mumkin. Biroq, insonning harakatlari kerakli natijalarni bermasligi mumkin, keyin noto'g'ri moslashish holati asta-sekin o'zgaradi. barqaror shakl. O'z tabiatiga ko'ra, noto'g'ri moslashish insonning individual xususiyatlariga ham, ijtimoiy sharoitlarga, tabiiy hodisalarga ham bog'liq bo'lishi mumkin. Disadaptatsiya - bu odamning psixososyal yoki psixofiziologik holatining o'zgargan, ehtimol tanqidiy ijtimoiy vaziyat talablariga nomuvofiqligi tufayli yuzaga keladigan ruhiy holat. Noto'g'ri moslashishning tabiati va tabiatiga qarab, alohida va murakkab kombinatsiyalarda yuzaga kelishi mumkin bo'lgan patogen, psixososyal va ijtimoiy moslashuv farqlanadi. Patogen moslashuvning buzilishi aqliy rivojlanishdagi og'ishlar va uning patologiyalari, shuningdek, markaziy asab tizimining funktsional organik lezyonlariga asoslangan neyropsikiyatrik kasalliklar tufayli yuzaga keladi. Uning namoyon bo'lish darajasi va chuqurligi bo'yicha patogen moslashuv barqaror, surunkali xarakterga ega bo'lishi mumkin (psixoz, psixopatiya, miyaning organik shikastlanishi, aqliy zaiflik, analizator nuqsonlari va boshqalar). U ko'pincha psixogen moslashuv (fobiya, tiklar, obsesif yomon odatlar, enurez va boshqalar) shaklida namoyon bo'ladi, ularning sabablari noqulay ijtimoiy yoki oilaviy vaziyatda. Patogen moslashuv shakllari orasida aqli zaif odamlarning ijtimoiy moslashuvi muammolari ajralib turadi. Oligofreniklarning jinoyatga o'limga moyilligi yo'q. Ularning aqliy rivojlanishiga mos keladigan sotsializatsiya usullari bilan ular ma'lum ijtimoiy dasturlarni o'zlashtira oladilar, ma'lum kasblarni oladilar, o'z imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda ishlaydilar va jamiyatning foydali a'zolari bo'lishadi. Shu bilan birga, bu odamlarning aqliy zaifligi, albatta, ularning ijtimoiy moslashuvini qiyinlashtiradi va maxsus ijtimoiy-psixologik sharoitlar va tuzatish va rivojlanish dasturlarini talab qiladi. Psixososyal moslashuv Bu jins va yosh va individual psixologik xususiyatlar bilan bog'liq bo'lib, ular ijtimoiy o'zaro ta'sir sharoitida shaxsning ma'lum bir nostandart xulq-atvorida namoyon bo'ladi, ular bilan ishlashga individual yondashuvni talab qiladi, ba'zi hollarda esa - maxsus tuzatuvchi psixologik dasturlar (uchun). masalan, zo'ravonlik, ruhiy travma, og'ir stress va boshqalar tufayli psixososyal moslashuv. O'zining tabiati va tabiatiga ko'ra, psixososyal moslashuv shakllari barqaror va vaqtinchalik, beqaror bo'linadi. Psixososyal moslashuvning doimiy shakllari bo'lishi mumkin kabi individual psixologik xususiyatlar tufayli yuzaga keladi xarakterning urg'usi, empatiya ostonasini pasaytirish, Qiziqishlarga befarqlik, past kognitiv faollik, o'zini-o'zi qadrlashning etarli emasligi, hissiy-irodaviy va hissiy-kommunikativ sohaning buzilishi: dürtüsellik, inhibisyon, iroda etishmasligi, boshqa odamlarning ta'siriga moyillik, o'ziga qaramlik. Vaqtinchalik beqaror psixososyal moslashuv shakllariga, birinchi navbatda, rivojlanishning inqiroz davrlarining psixofiziologik xususiyatlari, notekis aqliy rivojlanish, sabab bo'lgan holatlar kiradi. travmatik holatlar: muhim munosabatlarni yo'qotish, nogironlik yoki sog'liq, sevib qolish, ajralish, yaqinlarini yo'qotish va boshqalar. Ijtimoiy moslashuv axloq va huquq normalarini buzishda, xulq-atvorning asotsial shakllarida va ichki tartibga solish tizimining deformatsiyasida, referent va qadriyat yo'nalishlari, ijtimoiy munosabatlarda namoyon bo'ladi. Masalan, “qaynoq nuqtalardan” birida harbiy xizmatni o‘tagan yigit urush qonunlari bo‘yicha yashashga o‘rganib qolgan. Armiyadan demobilizatsiya qilinganidan so'ng, u tinch hayot sharoitlariga moslashishda jiddiy qiyinchiliklarni boshdan kechirmoqda. U jangchi, himoyachi rolini yaxshi o'zlashtirgan, lekin u ishchi, oila boshlig'ining ijtimoiy rollarini yaxshi bilmaydi, unga shaxslararo munosabatlar tizimida, jamiyatda o'z o'rnini topish, himoya qilish qiyin. bosim va bosimsiz uning nuqtai nazari. Har qanday begona odamda u potentsial tahdid va dushmanni ko'radi. Unga ongni o'zgartirish kerak: unga "old tomondan yuz gramm" kerak, keyin hamma narsa tanish. Sha'ni va qadr-qimmatini himoya qilib, u ko'pincha ongsiz ravishda noqonuniy xatti-harakatlar qiladi (musht va qo'pol kuch yordamida) va buning uchun ma'muriy va ba'zan jinoiy jazoga tortiladi. Ijtimoiy e'tiborsizlik bilan, g'ayrioddiy xulq-atvor bilan bir qatorda, keskin deformatsiyalangan qiymat-me'yoriy g'oyalar tizimi, qadriyat yo'nalishlari, ijtimoiy munosabatlar, mehnatga salbiy munosabat, ishlamaydigan daromad va shubhali va noqonuniy tirikchilik hisobiga "chiroyli hayot" ga intilish. , sargardonlikka jalb qilish, giyohvandlik xarakterlidir , ichkilikbozlik, jinoyat. Bu odamlarning referent aloqalari va yo'nalishlari ijobiy ijtimoiy yo'nalishga ega bo'lgan barcha shaxslar va ijtimoiy institutlardan chuqur begonalashtirilgan. Ijtimoiy dezadaptatsiya nafaqat shaxsning ijtimoiy aloqalarining uzilishida, boshqa qadriyat yo'nalishlarining shakllanishida, balki eng muhim faoliyat turlari: ta'lim, mehnat, ijtimoiy, maishiy faoliyatning buzilishida ham namoyon bo'ladi. "Dezadaptatsiya" tushunchasi, shuningdek, deviant xatti-harakatni anglatadi - noqulay psixososyal rivojlanish va sotsializatsiya jarayonining buzilishi natijasi. Noto'g'ri moslashish shakllari har xil: kimyoviy moddalar, shu jumladan alkogol, tamaki, giyohvand o'simliklar, giyohvand moddalar, huquqbuzarlik va o'z joniga qasd qilish xatti-harakatlari, fohishalik va boshqalarni qabul qilish natijasida giyohvandlik. Ijtimoiy moslashuv Ijtimoiy moslashuv- bu shaxsning ijtimoiy muhit sharoitlariga moslashish qobiliyatining qisman yoki to'liq yo'qolishi. Ijtimoiy moslashuv - bu shaxsning atrof-muhit bilan o'zaro ta'sirining buzilishi, uning imkoniyatlariga mos keladigan muayyan mikroijtimoiy sharoitlarda o'zining ijobiy ijtimoiy rolini amalga oshirishning mumkin emasligi bilan tavsiflanadi. Ijtimoiy disadaptatsiya to'rt darajaga ega bo'lib, insonning disadaptatsiyasining chuqurligini aks ettiradi: 1. pastki daraja - noto'g'ri moslashish belgilari namoyon bo'lishining yashirin, yashirin darajasi 2. "yarim" daraja - noto'g'ri "bezovtalanish" paydo bo'la boshlaydi. Ba'zi og'ishlar takroriy holga keladi: ba'zida ular paydo bo'ladi, o'zini namoyon qiladi, ba'zan esa yana paydo bo'lish uchun yo'qoladi. 3. barqaror ravishda kiruvchi - oldingi adaptiv ulanishlar va mexanizmlarni yo'q qilish uchun etarli chuqurlikni aks ettiradi 4. qat'iy moslashuv - samaradorlikning aniq belgilariga ega Ijtimoiy psixologiya sohalarida «adaptatsiya» termini bilan bir qatorda «readaptatsiya» tushunchasidan ham foydalaniladi. Insonning turmush tarzi va faoliyati mazmuni shart-sharoitlarida tub o‘zgarishlarning sodir bo‘lishi tufayli uning shaxsiyatida, xarakterologik xususiyatlarida qayta qurilishlar, yangilanishlar jarayonining kechishi readaptatsiya deb ataladi. Jumladan, tinchlik, osoyishtalik holatidan harbiy vaziyatga, o‘z vatanini tark etib, o‘zga yurtda qo‘nim topish, yakkay-u yolg‘iz turmush kechirish, oilaviy hayotiga ko‘nikish va hokazo. Odatda, adaptatsiya bilan readaptatsiya tushunchalari o‘zaro bir-biridan shaxs psixikasida qayta qurilishlar, yangilanishlar kechishining darajasi bilan farqlanadi. Adaptatsiya jarayoni psixokorreksiya, ruhiy qayta qurilishni tugallash, takroriy shakllanish, shaxs psixikasining ba’zi funksional sistemasini qisman qayta qurish bilan bevosita bogliq. Readaptatsiya qaerda shaxsning qadriyatlari, ma’noviy darajasi, maqsadi, xulq normalari, extiyojiy-motivatsion doirasi mazmunan, usluban qarama-qarshilikka duch kelsa, sodir bo‘ladiki, u holda muayyan darajada o‘zgarishlar amalga oshiriladi. Mabodo readaptatsiya jarayoiida shaxsning hayoti va faoliyatida oldingi sharoitlarga o‘tish, qaytish ehtimoli yuzaga kelsa, u taqdirda sub’ekt o‘zida adaptatsiyaga nisbatan muhtojlikni his etishi mumkin. Masalan, odamning tinch-osoyishta, hotirjam fuqarolik hayoti va faoliyatidan harbiy sharoit, ekstremal vaziyatlarga o‘tishi odatiy adaptatsiyaning ro‘yobga chiqishidan tashqari, uning psixikasida qayta moslashuvning amalga oshishini taqozo etadi. Harbiy xizmatchilarning, turli qurolli tuzilmalarning askarlari iste’foga chiqib, o‘zaro tenglik asosida qurilgan fuqarolik hayotiga qaytishida ko‘pincha jiddiy psixologik asoratlarni o‘zida mujassamlashtiruvchi readaptatsiya jarayoni kechadi. Psixologiya fanida etnomadaniy adaptatsiya termini ham mavjud bo‘lib, begona madaniyat, ma’naviyat, millatlararo munosabatlarga elatlar va etnoslarni moslashishining o‘ziga xos xususiyatlari, qonuniyatlari, mexanizmlari mohiyati to‘g‘risida bahs yuritadi. Etnomadaniy adaptatsiya – bu ijtimoiy-psixologik adaptatsiyaning bir ko‘rinishi bo‘lib, odamlarning yangi madaniyatga ijtimoiy-psixologik jihatdan odatlanishi, moslashishi va ko‘nikishni o‘zida mujassamlashtirishi, shuningdek, begona, notanish milliy an’analar, qadriyatlar, turmush tarzi, xulq-atvori etnoslararo ta’sir, ta’sir o‘tkazish qatnashchilarining kutilmasi, talablari va normalariga rioya qilishlikni muvofiqlashtirishdir. Odatda, inson uch bosqichni bosib o‘tgandan keyin etnomadaniy adaptatsiya jarayoniga kirib boradi, uning xulqi, qadriyati, ijtimoiy ko‘rsatmasi psixikasi muayyan transformatsiyalar yordami bilan kuzatib boriladi. Birinchi bosqichda shaxsda ko‘tarinki kayfiyat va tashabbuskorlik emotsional-hissiy kechinmalar vujudga keladi. Ikkinchi bosqichda esa frustratsiya, depressiya, parokandalik hislari ishtirok etadi, uchinchisida bo‘lsa, o‘z kuch-quvvatiga ishonch, o‘zining kechinmalarini qondirish hissi ro‘yobga chiqadi. 8-Мавзу
"Мослашув" тушунчаси (лот. Адаптация сўзидан) ҳозирги пайтда кўплаб билим соҳаларида - биология, фалсафа, социология, ижтимоий психология, этика, педагогика ва бошқаларда қўлланилади. Аслида ушбу муаммони ўрганиш турли хил йўналишларда билим тармоқлари ва инсонни комплекс ўрганишда энг муҳим, истиқболли ёндашувдир Кенг, фалсафий, аспектда мослашиш "... шахс ва атроф-муҳит ўртасидаги ҳар қандай ўзаро таъсир, бу эрда уларнинг тузилмалари, функциялари ва хатти-ҳаракатлари мувофиқлаштирилган" деб тушунилади. Ушбу аспектда олиб борилган ишларда мослашув шахс ва макрососиятни боғлаш усули, инсоннинг ижтимоий позициясининг ўзгариши, янги ижтимоий ролни эгаллаши, яъни. мослашиш социализация билан боғлиқ. Тор, ижтимоий-психологик маънода мослашиш одамнинг кичик гуруҳ билан, кўпинча саноат ёки талаба билан муносабати сифатида қаралади. Яъни, мослашиш жараёни деганда одамнинг кичик гуруҳга кириши, у томонидан белгиланган нормаларни, муносабатларни ўзлаштириши, аъзолари ўртасидаги муносабатлар таркибида маълум бир жой эгаллаши тушунилади. Мослашишни ўрганишнинг ўзига хос хусусиятлари шундан иборатки, биринчидан, шахс ва жамият ўртасидаги муносабатлар воситачилик сифатида шахснинг аъзоси бўлган кичик гуруҳлар томонидан қабул қилинади, иккинчидан, кичик гуруҳ ўзи томонлардан бирига айланади. адаптив ўзаро алоқада иштирок этиш, янги ижтимоий муҳитни шакллантириш - шахс мос келадиган яқин атроф-муҳит соҳасини шакллантириш. Мослаштиришни ўрганаётганда, улардан бири долзарб масалалар мослашиш ва социализация ўртасидаги боғлиқлик масаласидир. Ижтимоийлашув ва ижтимоий мослашув жараёнлари бир-бири билан чамбарчас боғлиқ, чунки улар шахс ва жамият ўртасидаги ўзаро таъсирнинг ягона жараёнини акс эттиради. Кўпинча социализация фақат билан боғлиқ умумий ривожланиш ва мослашиш - алоқа ва фаолиятнинг янги шароитида аллақачон шаклланган шахснинг мослашувчан жараёнлари билан. Ижтимоийлашув ҳодисаси - бу шахснинг мулоқот ва фаолиятда амалга ошириладиган ижтимоий тажрибани фаол такрорлаш жараёни ва натижаси сифатида тавсифланади. Ижтимоийлашув тушунчаси кўпроқ ижтимоий тажриба, жамият, социализация институтлари ва агентлари таъсирида шахснинг ривожланиши ва шаклланиши билан боғлиқ. Ижтимоийлашув жараёнида шахс ва атроф-муҳит ўртасидаги ўзаро таъсир механизмлари шаклланади. Шундай қилиб, социализация жараёнида инсон жамият томонидан яратилган урф-одатларни, меъёрларни, ролларни қабул қиладиган, қабул қиладиган, ўзлаштирадиган объект сифатида ҳаракат қилади. Ижтимоийлашув, ўз навбатида, шахснинг жамиятдаги нормал ишлашини таъминлайди. Ижтимоийлашув жараёнида шахснинг ривожланиши, шаклланиши ва шаклланиши амалга оширилади, шу билан бирга, шахснинг социализацияси - бу шахснинг жамиятда мослашиши учун зарур шартдир. Ижтимоий мослашув - бу ижтимоийлашувнинг асосий механизмларидан бири, тўлиқроқ ижтимоийлашув усулларидан бири. Ижтимоий мослашув: Шахснинг янги ижтимоий муҳит шароитларига фаол мослашувининг доимий жараёни; Ушбу жараённинг натижаси. Ижтимоий мослашув - бу инсоннинг айрим биосоциал функцияларни бажариш қобилиятини акс эттирувчи, давлатнинг интеграл кўрсаткичи, яъни: • Атрофдаги воқелик ва ўз организмини этарли даражада идрок этиш; • Бошқалар билан муносабатлар ва алоқа қилишнинг этарли тизими; • Ишлаш, ўқиш, бўш вақт ва дам олишни ташкил этиш қобилияти; • Бошқаларнинг рол кутишларига мувофиқ хатти-ҳаракатларнинг ўзгарувчанлиги (мослашувчанлиги). Ижтимоий мослашув жараёнида нафақат шахснинг янгисига мослашиши ижтимоий шароит, шунингдек, унинг эҳтиёжлари, қизиқишлари ва интилишларини амалга ошириш. Шахсият янги ижтимоий муҳитга кириб, унинг тўлақонли аъзосига айланади, ўзини тасдиқлайди ва индивидуаллигини ривожлантиради. Ижтимоий мослашув натижасида жамиятда қабул қилинган алоқа, хулқ-атвор ва объектив фаолиятнинг ижтимоий сифати шаклланади, шу туфайли инсон ўз интилишларини, эҳтиёжларини, қизиқишларини амалга оширади ва ўзини ўзи белгилай олади. Ижтимоий мослашув - бу инсоннинг ўзгарган муҳитга турли хил ижтимоий воситалар ёрдамида фаол мослашиш жараёни. Ижтимоий мослашишнинг асосий усули бу янги ижтимоий муҳит (шахсни ўз ичига олган гуруҳ, жамоа, ташкилот, минтақа) нормалари ва қадриятларини, бу эрда шаклланган ижтимоий ўзаро таъсир шаклларини (расмий ва норасмий алоқалар) қабул қилишдир. , этакчилик услуби, оилавий ва маҳалла муносабатлари ва бошқалар.), шунингдек, моддий фаолиятнинг шакллари ва усуллари (масалан, ишни профессионал тарзда бажариш усуллари ёки оилавий мажбуриятлар). А.Г. Ковалев ижтимоий мослашувнинг иккита шаклини ажратиб туради: фаол, агар шахс атроф муҳитни ўзгартириш учун унга таъсир ўтказмоқчи бўлса (шу меъёрлар, қадриятлар, ўзаро таъсир шаклларини ўзлаштириши керак) ва пассив, агар бунга интилмаса. таъсир ва ўзгариш. Муваффақиятли ижтимоий мослашув кўрсаткичи - бу маълум бир муҳитда шахснинг юқори ижтимоий мавқеи, шунингдек унинг умуман ушбу муҳитдан қониқишидир (масалан, иш ва унинг шароитларидан қониқиш, иш ҳақи, ташкилот ва ҳк). Кам ижтимоий мослашув кўрсаткичи - бу шахснинг бошқа ижтимоий муҳитга ҳаракати (кадрлар алмашинуви, миграция ва бошқалар) ёки девиант хатти-ҳаракатлар. И. А. Георгиеванинг фикрига кўра, ижтимоий мослашув механизмларини ишлаб чиқиш, унинг моҳияти инсоннинг фаол фаолиятига асосланган бўлиб, унинг асосий нуқтаси муҳим ижтимоий ҳақиқатни ўзгартириш зарурати ҳисобланади. Шу сабабли, шахснинг ижтимоий мослашуви механизмларини шакллантириш жараёни шахсларнинг барча турдаги трансформацияларидан ажралмас бўлиб, учта асосий босқичда содир бўлади: уни тавсифловчи фаолият, алоқа, ўз-ўзини англаш. ижтимоий моҳият. . Ижтимоий фаоллик инсонга мослашишни ташкил этишда этакчи ва ўзига хос механизмдир. Унинг бундай таркибий қисмлари алоқа, ўйин, ўрганиш, ишлаш, тўлиқ иштирок этишни амалга ошириш, шахснинг ижтимоий муҳитга фаол мослашуви каби муҳимдир. Шахснинг ижтимоий фаолиятида мослашиш механизмининг ўзи мунтазам босқичларга эга: Шахснинг эҳтиёжи Эҳтиёжлар, Қарор қабул қилиш учун мотивлар Амалга ошириш ва хулоса қилиш, Шахснинг социализацияси ҳар доим маълум шароитларда содир бўлади, бундан ташқари, инсоннинг ўзи бу шарт-шароитларни яратишга таъсир қилади ва нафақат социализация субъэкти ёки объекти, балки вазият ёки шароитларнинг қурбони бўлиши мумкин. Ижтимоийлашув билан боғлиқ муаммолар инсоннинг ижтимоий аҳамиятга эга функцияларини амалга оширишдаги муваффақиятига аниқ таъсир қилмаслиги мумкин, аммо маълум вақтдан сўнг, баъзан жуда муҳим бўлиб, улар "пайдо бўлади", бу эса асоссиз ҳаракатлар ва қарорларга, ижтимоийлашув нуқсонларига олиб келади. , ижтимоий мослашув бузилишлари. Замонавий олимларнинг фикрича, социализация жараёнида олинган маҳсулдор шахснинг асосий сифати мослашувчанликдир. Мослашувчанлик деганда қулай ва ноқулай ҳаётий вазиятларда ўзи ва бошқа одамлар билан муносабатларда нисбий мувозанатга мустақил равишда эришиш қобилияти тушунилади. Мослашувчанликни ҳаёт сифати сифатида шакллантириш психососял ишнинг асосий мақсади ва натижаси бўлиши керак. Мослашувчанлик ҳаётни ва ўзини унинг бир қисми сифатида барча кўринишларда қабул қилишни, нисбий автономияни, вақт ўтиши билан ўзгартиришга ва ҳаёт шароитларини ўзгартиришга - унинг муаллифи ва яратувчиси бўлишга тайёрликни англатади. Ижтимоийлашув нуқтаи назаридан, одам учта кўринишда ҳаракат қилади - объект, субъэкт ва баъзан "қурбон" ҳам ўз-ўзидан, ҳам йўналтирилган, ижтимоий назорат остида социализация. Мослашувчан шахс - ўзгарувчан муҳитда фаолият кўрсатиш шароитларига ўзи учун мақбул мослаша оладиган ва ақлий, шахсий ва ижтимоий жиҳатдан янада ривожлана оладиган шахс. Мослашувчан шахснинг мезонлари қуйидагилардан иборат: ҳодисаларни назорат қилиш қобилияти, стресснинг сабабларини тушуниш, амалга оширилиши керак бўлган ҳаракатлардан хабардор бўлиш; янги ресурсларни, ташқи ва ички ёрдам манбаларини сафарбар қилиш қобилияти; муаммоларни ҳал қилишда мослашувчанлик; хавотирнинг паст даражаси; ҳаётнинг индивидуал ҳиссий, интеллектуал ва когнитив ташкил этилишининг намоён бўлиши; кучланиш ва енгиллик мувозанати. Агар инсон ташқи муҳитдаги, шу жумладан ижтимоий муҳитдаги ўзгаришларга қандай мослашишни ва мослашувчан жавоб беришни билмаса, нотўғри адаптация, тананинг шароитларга мослашишини бузиш мавжудлик. Бузилишлар қатъийлик (эгилувчанлик), ижтимоий "аҳмоқлик", ижтимоий парчаланиш ва шахснинг яккаланишида намоён бўлади. Психиатрияда деадаптация деганда руҳий касаллик (масалан, невроз) туфайли ижтимоий муҳит шароитларига мослашиш қобилиятини йўқотиш тушунилади. Дисадаптация атроф-муҳитнинг одамга қисқа муддатли ва кучли шикаст таъсири ёки камроқ кучли, аммо узоқ давом этиши натижасида юзага келиши мумкин. Натижада фаолиятда турли хил носозликлар юзага келади: меҳнат унумдорлиги ва унинг сифатининг пасайиши, меҳнат интизомининг бузилиши, бахтсиз ҳодисалар ва жароҳатларнинг кўпайиши. Психофизиологик мослашув мезонлари саломатлик ҳолати, кайфият, ташвиш, чарчоқ даражаси, хатти-ҳаракатларнинг фаоллиги билан боғлиқ муаммолар ҳисобланади. Руҳий мослашувнинг доимий бузилишлари клиник жиҳатдан аниқ психопатологик синдромларда ва (ёки) фаолиятдан бош тортишда намоён бўлади. Ҳаёт соҳасига қараб ижтимоий мослашувнинг қуйидаги турлари аниқланган. Жисмоний мослашув шахснинг туғма ёки орттирилган жисмоний хусусиятлари билан боғлиқ бўлиб, улар меҳнат қобилиятини пасайтиради, космосда ҳаракат қилишни қийинлаштиради, ўз-ўзига хизмат қилади ва ҳоказо. Психологик мослашув вазиятни нотўғри баҳолаш, мақсадлар, воситалар ва фаолият натижаларининг номувофиқлиги, ўзини ўзи бошқаришнинг йўқолиши, нотўғри хатти-ҳаракатлар билан бирга келадиган шахснинг психо-эмоционал соҳасидаги бузилиши тушунилади. Иқтисодий мослашув шахс ёки гуруҳнинг, масалан, оиланинг маълум иқтисодий шароитларда озиқ-овқат, уй-жой, кийим-кечакга бўлган эҳтиёжларини қондира олмаслигида ифодаланади. Бошқача қилиб айтганда, иқтисодий номутаносиблик - бу қашшоқлик, турмуш даражасининг пастлиги. Профессионал мослашув ишнинг этишмаслиги, тайёргарлик даражаси ва бажарилган фаолият ўртасидаги номувофиқлик, ишдан сурункали норозилик, касбий фаолиятнинг зарарли оқибатлари, иш жойида зарур шарт-шароитларнинг йўқлигида намоён бўлади. Ижтимоий ва маиший мослашув яшаш шароитларининг инсон эҳтиёжларига жавоб бермаслигида ифодаланади. Масалан, ҳарбий можаро натижасида одам қочқин мақомига эга бўлиб, қочқинлар лагерига кириб, дала ҳаёт шароитларига мутлақо мослашмаган бўлиб чиқади. Ҳуқуқий мослашув жамиятдаги ҳуқуқий мақомнинг ноаниқлиги ёки йўқолишида намоён бўлади. Бундай ҳолда, шахс ўз ҳуқуқларидан фойдалана олмайди ва давлат томонидан кафолатланган ижтимоий нафақаларни олмайди. Масалан, доимий яшаш жойига эга бўлмаган (уйсизлар), ҳужжатлари ва уй-жойини йўқотган шахслар фуқаро, сайловчи, ногирон, нафақахўр мақомини йўқотадилар. Вазият-ролнинг мослашуви шахс ёки гуруҳнинг ҳозирги вазиятда зарур бўлган маълум бир ижтимоий ролни муваффақиятли бажаришига имкон бермайдиган бундай ҳолатини англатади. Вазият-ролнинг мослашуви қуйидагилардан далолат беради: 1) ижтимоий ролни рад этиш, яъни. у билан ички келишмовчилик, уни бажаришни истамаслик; 2) ушбу ролни бажаришнинг маълум бир ижтимоий гуруҳнинг, умуман жамиятнинг нормалар ва қадриятларда ифодаланган кутишларига зидлиги; 3) ижтимоий ролни бажаришда кескин роллараро зиддиятларнинг пайдо бўлиши. Масалан, ишни йўқотиш туфайли одам ноодатий ишсиз мақомига эга бўлади, шу билан бирга у маълум даражадаги молиявий таъминотни йўқотади ва қимматбаҳо озиқ-овқат, кийим-кечак ва пойабзал сотиб олиш одати сақланиб қолади. Эртами-кечми, бу қарама-қаршилик эҳтиёжлар ва уларни қондиришнинг мумкин эмаслиги ўртасидаги зиддиятни келтириб чиқаради ва натижада умидсизликка олиб келади. Ижтимоий-маданий мослашув социализация субъэктининг жамиятда қабул қилинган зарурий билимлар, қадриятлар, ижтимоий ва маданий меъёрларни олишга қодир эмаслиги ёки истамаслиги, шунингдек, истамаслиги билан тавсифланади. Мисол учун, аёл Интернет хизматларидан фойдаланиб, ўзини янги ижтимоий-маданий вазиятда топиб, чет эл фуқаросига турмушга чиқади. Муайян мамлакатда тил, қонунлар, урф-одатлар ва муносабатларни ўрнатиш меъёрларини ёмон билиш ёки билмаслик кўпинча ижтимоий изоляция ва маҳрумликка олиб келади, ахлоқий муносабатларнинг, мазмунли ҳаёт йўналишларининг пастлигига олиб келади, ижтимоий-маданий носозликлар, девиант хатти-ҳаракатлар ва бошқаларни келтириб чиқаради. ижтимоий патологиялар. Давомийлик нуқтаи назаридан, нотўғри мослашув вақтинчалик ва барқарор бўлиши мумкин. Агар бирор киши муаммоли вазиятга тушиб қолса ва мослашиши керак бўлса (у тегишли мотивацияга эга ва ижтимоий муҳит ундан маълум ҳаракатларни амалга оширишни кутса), демак, бу унинг ҳолатида эканлигини англатади. вақтинчалик нотўғри мослашиш. Вақтинчалик мос келмаслик, масалан, янги ўқув муассасаларида ёки ишлаб чиқариш гуруҳларида бўлган, уларнинг роли ва бошқа аъзолар билан муносабатлари ҳали аниқланмаган одамлар учун хосдир, чунки улар бўлиш жараёнида. Вақт ва маконда аста-секин ривожланадиган ҳаракатлар тизими сифатида мослашиш вақтинчалик нотўғри адаптацияни бартараф этишга олиб келиши мумкин. Бироқ, инсоннинг ҳаракатлари керакли натижаларни бермаслиги мумкин, кейин нотўғри мослашиш ҳолати аста-секин ўзгаради. барқарор шакл. Ўз табиатига кўра, нотўғри мослашиш инсоннинг индивидуал хусусиятларига ҳам, ижтимоий шароитларга, табиий ҳодисаларга ҳам боғлиқ бўлиши мумкин. Дисадаптация - бу одамнинг психососял ёки психофизиологик ҳолатининг ўзгарган, эҳтимол танқидий ижтимоий вазият талабларига номувофиқлиги туфайли юзага келадиган руҳий ҳолат. Нотўғри мослашишнинг табиати ва табиатига қараб, алоҳида ва мураккаб комбинацияларда юзага келиши мумкин бўлган патоген, психососял ва ижтимоий мослашув фарқланади. Патоген мослашувнинг бузилиши ақлий ривожланишдаги оғишлар ва унинг патологиялари, шунингдек, марказий асаб тизимининг функционал органик лезёнларига асосланган нейропсикиятрик касалликлар туфайли юзага келади. Унинг намоён бўлиш даражаси ва чуқурлиги бўйича патоген мослашув барқарор, сурункали характерга эга бўлиши мумкин (психоз, психопатия, миянинг органик шикастланиши, ақлий заифлик, анализатор нуқсонлари ва бошқалар). У кўпинча психоген мослашув (фобия, тиклар, обсесиф ёмон одатлар, энурез ва бошқалар) шаклида намоён бўлади, уларнинг сабаблари ноқулай ижтимоий ёки оилавий вазиятда. Патоген мослашув шакллари орасида ақли заиф одамларнинг ижтимоий мослашуви муаммолари ажралиб туради. Олигофреникларнинг жиноятга ўлимга мойиллиги йўқ. Уларнинг ақлий ривожланишига мос келадиган социализация усуллари билан улар маълум ижтимоий дастурларни ўзлаштира оладилар, маълум касбларни оладилар, ўз имкониятларидан келиб чиққан ҳолда ишлайдилар ва жамиятнинг фойдали аъзолари бўлишади. Шу билан бирга, бу одамларнинг ақлий заифлиги, албатта, уларнинг ижтимоий мослашувини қийинлаштиради ва махсус ижтимоий-психологик шароитлар ва тузатиш ва ривожланиш дастурларини талаб қилади. Психососял мослашув Бу жинс ва ёш ва индивидуал психологик хусусиятлар билан боғлиқ бўлиб, улар ижтимоий ўзаро таъсир шароитида шахснинг маълум бир ностандарт хулқ-атворида намоён бўлади, улар билан ишлашга индивидуал ёндашувни талаб қилади, баъзи ҳолларда эса - махсус тузатувчи психологик дастурлар (учун). масалан, зўравонлик, руҳий травма, оғир стресс ва бошқалар туфайли психососял мослашув. Ўзининг табиати ва табиатига кўра, психососял мослашув шакллари барқарор ва вақтинчалик, беқарор бўлинади. Психососял мослашувнинг доимий шакллари бўлиши мумкин каби индивидуал психологик хусусиятлар туфайли юзага келади характернинг урғуси, эмпатия остонасини пасайтириш, Қизиқишларга бефарқлик, паст когнитив фаоллик, ўзини-ўзи қадрлашнинг этарли эмаслиги, ҳиссий-иродавий ва ҳиссий-коммуникатив соҳанинг бузилиши: дüртüселлик, инҳибисён, ирода этишмаслиги, бошқа одамларнинг таъсирига мойиллик, ўзига қарамлик. Вақтинчалик беқарор психососял мослашув шаклларига, биринчи навбатда, ривожланишнинг инқироз даврларининг психофизиологик хусусиятлари, нотекис ақлий ривожланиш, сабаб бўлган ҳолатлар киради. травматик ҳолатлар: муҳим муносабатларни йўқотиш, ногиронлик ёки соғлиқ, севиб қолиш, ажралиш, яқинларини йўқотиш ва бошқалар. Ижтимоий мослашув ахлоқ ва ҳуқуқ нормаларини бузишда, хулқ-атворнинг асоциал шаклларида ва ички тартибга солиш тизимининг деформациясида, референт ва қадрият йўналишлари, ижтимоий муносабатларда намоён бўлади. Масалан, “қайноқ нуқталардан” бирида ҳарбий хизматни ўтаган йигит уруш қонунлари бўйича яшашга ўрганиб қолган. Армиядан демобилизация қилинганидан сўнг, у тинч ҳаёт шароитларига мослашишда жиддий қийинчиликларни бошдан кечирмоқда. У жангчи, ҳимоячи ролини яхши ўзлаштирган, лекин у ишчи, оила бошлиғининг ижтимоий ролларини яхши билмайди, унга шахслараро муносабатлар тизимида, жамиятда ўз ўрнини топиш, ҳимоя қилиш қийин. босим ва босимсиз унинг нуқтаи назари. Ҳар қандай бегона одамда у потенциал таҳдид ва душманни кўради. Унга онгни ўзгартириш керак: унга "олд томондан юз грамм" керак, кейин ҳамма нарса таниш. Шаъни ва қадр-қимматини ҳимоя қилиб, у кўпинча онгсиз равишда ноқонуний хатти-ҳаракатлар қилади (мушт ва қўпол куч ёрдамида) ва бунинг учун маъмурий ва баъзан жиноий жазога тортилади. Ижтимоий эътиборсизлик билан, ғайриоддий хулқ-атвор билан бир қаторда, кескин деформацияланган қиймат-меъёрий ғоялар тизими, қадрият йўналишлари, ижтимоий муносабатлар, меҳнатга салбий муносабат, ишламайдиган даромад ва шубҳали ва ноқонуний тирикчилик ҳисобига "чиройли ҳаёт" га интилиш. , саргардонликка жалб қилиш, гиёҳвандлик характерлидир , ичкиликбозлик, жиноят. Бу одамларнинг референт алоқалари ва йўналишлари ижобий ижтимоий йўналишга эга бўлган барча шахслар ва ижтимоий институтлардан чуқур бегоналаштирилган. Ижтимоий дезадаптация нафақат шахснинг ижтимоий алоқаларининг узилишида, бошқа қадрият йўналишларининг шаклланишида, балки энг муҳим фаолият турлари: таълим, меҳнат, ижтимоий, маиший фаолиятнинг бузилишида ҳам намоён бўлади. "Дезадаптация" тушунчаси, шунингдек, девиант хатти-ҳаракатни англатади - ноқулай психососял ривожланиш ва социализация жараёнининг бузилиши натижаси. Нотўғри мослашиш шакллари ҳар хил: кимёвий моддалар, шу жумладан алкогол, тамаки, гиёҳванд ўсимликлар, гиёҳванд моддалар, ҳуқуқбузарлик ва ўз жонига қасд қилиш хатти-ҳаракатлари, фоҳишалик ва бошқаларни қабул қилиш натижасида гиёҳвандлик. Ижтимоий мослашув Ижтимоий мослашув- бу шахснинг ижтимоий муҳит шароитларига мослашиш қобилиятининг қисман ёки тўлиқ йўқолиши. Ижтимоий мослашув - бу шахснинг атроф-муҳит билан ўзаро таъсирининг бузилиши, унинг имкониятларига мос келадиган муайян микроижтимоий шароитларда ўзининг ижобий ижтимоий ролини амалга оширишнинг мумкин эмаслиги билан тавсифланади. Ижтимоий дисадаптация тўрт даражага эга бўлиб, инсоннинг дисадаптациясининг чуқурлигини акс эттиради: 1. пастки даража - нотўғри мослашиш белгилари намоён бўлишининг яширин, яширин даражаси 2. "ярим" даража - нотўғри "безовталаниш" пайдо бўла бошлайди. Баъзи оғишлар такрорий ҳолга келади: баъзида улар пайдо бўлади, ўзини намоён қилади, баъзан эса яна пайдо бўлиш учун йўқолади. 3. барқарор равишда кирувчи - олдинги адаптив уланишлар ва механизмларни йўқ қилиш учун этарли чуқурликни акс эттиради 4. қатъий мослашув - самарадорликнинг аниқ белгиларига эга Ижтимоий психология соҳаларида «адаптация» термини билан бир қаторда «реадаптация» тушунчасидан ҳам фойдаланилади. Инсоннинг турмуш тарзи ва фаолияти мазмуни шарт-шароитларида туб ўзгаришларнинг содир бўлиши туфайли унинг шахсиятида, характерологик хусусиятларида қайта қурилишлар, янгиланишлар жараёнининг кечиши реадаптация деб аталади. Жумладан, тинчлик, осойишталик ҳолатидан ҳарбий вазиятга, ўз ватанини тарк этиб, ўзга юртда қўним топиш, яккай-у ёлғиз турмуш кечириш, оилавий ҳаётига кўникиш ва ҳоказо. Одатда, адаптация билан реадаптация тушунчалари ўзаро бир-биридан шахс психикасида қайта қурилишлар, янгиланишлар кечишининг даражаси билан фарқланади. Адаптация жараёни психокоррекция, руҳий қайта қурилишни тугаллаш, такрорий шаклланиш, шахс психикасининг баъзи функционал системасини қисман қайта қуриш билан бевосита боглиқ. Реадаптация қаерда шахснинг қадриятлари, маъновий даражаси, мақсади, хулқ нормалари, эхтиёжий-мотивацион доираси мазмунан, услубан қарама-қаршиликка дуч келса, содир бўладики, у ҳолда муайян даражада ўзгаришлар амалга оширилади. Мабодо реадаптация жараёиида шахснинг ҳаёти ва фаолиятида олдинги шароитларга ўтиш, қайтиш эҳтимоли юзага келса, у тақдирда субъэкт ўзида адаптацияга нисбатан муҳтожликни ҳис этиши мумкин. Масалан, одамнинг тинч-осойишта, ҳотиржам фуқаролик ҳаёти ва фаолиятидан ҳарбий шароит, экстремал вазиятларга ўтиши одатий адаптациянинг рўёбга чиқишидан ташқари, унинг психикасида қайта мослашувнинг амалга ошишини тақозо этади. Ҳарбий хизматчиларнинг, турли қуролли тузилмаларнинг аскарлари истеъфога чиқиб, ўзаро тенглик асосида қурилган фуқаролик ҳаётига қайтишида кўпинча жиддий психологик асоратларни ўзида мужассамлаштирувчи реадаптация жараёни кечади. Психология фанида этномаданий адаптация термини ҳам мавжуд бўлиб, бегона маданият, маънавият, миллатлараро муносабатларга элатлар ва этносларни мослашишининг ўзига хос хусусиятлари, қонуниятлари, механизмлари моҳияти тўғрисида баҳс юритади. Этномаданий адаптация – бу ижтимоий-психологик адаптациянинг бир кўриниши бўлиб, одамларнинг янги маданиятга ижтимоий-психологик жиҳатдан одатланиши, мослашиши ва кўникишни ўзида мужассамлаштириши, шунингдек, бегона, нотаниш миллий анъаналар, қадриятлар, турмуш тарзи, хулқ-атвори этнослараро таъсир, таъсир ўтказиш қатнашчиларининг кутилмаси, талаблари ва нормаларига риоя қилишликни мувофиқлаштиришдир. Одатда, инсон уч босқични босиб ўтгандан кейин этномаданий адаптация жараёнига кириб боради, унинг хулқи, қадрияти, ижтимоий кўрсатмаси психикаси муайян трансформациялар ёрдами билан кузатиб борилади. Биринчи босқичда шахсда кўтаринки кайфият ва ташаббускорлик эмоционал-ҳиссий кечинмалар вужудга келади. Иккинчи босқичда эса фрустрация, депрессия, парокандалик ҳислари иштирок этади, учинчисида бўлса, ўз куч-қувватига ишонч, ўзининг кечинмаларини қондириш ҳисси рўёбга чиқади. 9-Mavzu
REJA: 1.Ijtimoiy pedagogik nuqtai nazardan oila turlari. 2. O’zbekistonda ko’pbolali oilalarning mintaqaviy xususiyatlari oilaning ijtimoiy vazifalari. 3.Ijtimoiy pedagogning oilalar bilan olib boradigan ishlari shakl, metod va vositalari Tayanch tushunchalar: oila turlari, Oilaning ijtimoiy vazifalari, shakl, metod va vositalari, shaxs, reproduktiv vazifasi, Iqtisodiy vazifasi, Ijtimoiylashuv vazifasi, Xo’jalik-maishiy vazifasi, Oila shaxs tarbiyasida boshqa ijtimoiy institutlar bilan taqqoslaganda birinchi darajali rolni bajaradi. CHunki, aynan oilada individual qobiliyatlar, shaxsiy, kasbiy qiziqishlar, axloqiy normalar shakllanadi. Oila omili insonga butun unum davomida ta’sir etadi. Ijtimoiy jihatdan oila inson turli ijtimoiy rollarni egallaydigan jamoa hisoblanadi. Oila insonning o’z-o’zini belgilab olishga, uning ijtimoiy-ijodiy faolligini oshishiga yordam beradi. Oilaviy munosabatlar oliy qadriyat hisoblangan bizning respublikamizda O’zbekistonda oilaning ijtimoiy maqomi nihoyatda balanddir va o’z mavqe’ini xozirgacha ushlab turibdi. Biroq bu holatdagi oila inqirozi ko’pgina oilalar, Shu jumladan, o’zbek oilalariga ham ta’sir qiladi. Ko’pbolali o’zbek oilalarida patriarxal tartibning saqlanishi oiladagi munosabatlarning barqarorligini ta’minlagan, chunki o’zbek oilasida zaruriy tarbiyaviy omil va ko’nikmalar avloddan-avlodga o’tib keladi. Oila a’zolari sonining qisqarishi, avlodlarning uzoqlaShuvi muammosining kuchayishi munosabati bilan oilaviy munosabatlarni shakllantirish masalasi borgan sari muhim ahamiyatga ega bo’lib bormoqda. Oila bugungi kunda Yuksak malakali psixolog, ijtimoiy pedagog, ijtimoiy ishchilar yordamiga nihoyatda muhtoj bo’lib qolgan. Oila ikki yo’nalishda mavjud bo’ladi: kichik ijtimoiy guruh sifatida va ijtimoiy institut sifatida. Birinchi holatda u qarindoshlik asosida tuzilgan va birga yashash bilan birlashtirilgan hamjamiyatdir. Ikkinchisida esa insonlarning kundalik hayoti kechadigan ijtimoiy institutdir. Inson jamiyatida oila bir nechta vazifalarni bajaradi: reproduktiv-homilani davom ettirish bilan bog’liq O’zbekistonda ko’p bolali oilalarning mavjudligi bilan bir qatorda oila a’zolari sonining qisqarishi ham kuzatilmoqda. Bu hodisalar asosan moddiy-iqtisodiy qiyinchiliklar, ma’naviy inqiroz, yosh oilalarning ota-ona uyidan ajralib chiqishi, tibbiy xizmatning past darajasi, noqulay ekologik holat bilan izohlanadi. Iqtisodiy-oilaning bir a’zosi tomonidan boshqalar uchun moddiy mablag’lar topilishi, voyaga yetmaganlar va qariyalarni moddiy ta’minlash, pul mablag’larini to’plash. Zamonaviy bozor munosabatlari mulk to’plash, mulkka ega bo’lish, meros masalalarida oilaning iqtisodiy vazifasini faollaShuvini talab qiladi. Ijtimoiylashuv vazifasi-oila bola shakllanishiga ta’sir qiluvchi birinchi va asosiy ijtimoiy guruh hisoblanadi. Oilada ota-onalar va bolalarning tabiiy-biologik va ijtimoiy aloqalari uzviy bog’lanib keladi. Oila mikromuhit sifatida bolaning ruhiy, jismoniy va ijtimoiy rivojlanishiga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Oilaning vazifasi bolani asta-sekinlik bilan jamiyatga tayyorlashdir. Oilada insonga ta’lim va tarbiya beriladi, uning aqliy, ijodiy qobiliyatlarining rivoji sodir bo’ladi. Aynan oilada bola mehnat va mustaqillikka o’rganadi. Xo’jalik-maishiy-oila jamiyatning asosiy va doimiy xo’jalik negizidir. Unda oila a’zolarining jismoniy holatini bir maromda ushlab turish, kasallar va qariyalarga g’amxo’rlik qilish amalga oshiriladi. Tarbiyaviy vazifa. Biz bu funksiyani alohida ajratib ko’rsatamiz, chunki u bolaning ilk ijtimoiylashuvi jarayonida muhim rol o’ynaydi. Bola shakllanishiga Shuningdek, atmosfera va iqlimning ta’siri ham bor. Tarbiyaning eng muhim vositalaridan biri shaxsiy namunadir. Rekreatsion va psixoterapevt funksiyasi. Bu funksiya Shunda namoyon bo’ladiki, oilada hamma o’zini qulay sezishi lozim. RuhShunoslar, sotsiologlar, pedagoglarning kuzatishlariga ko’ra inson kuchlari oila sharoitida jadal tiklanadi. O’zbekistonda ko’pbolali oilalarning mintaqaviy xususiyatlari O’zbekistonda yuqori tug’ilish darajasi quyidagi mintaqaviy omillari bilan izohlanadi: -inson organizmiga geografik va iqlim sharoitlarining ta’siri, ayollarda homila davrining uzunligi, -erta nikohdan o’tish an’anasi, -ijtimoiy omillar-ayolning jamiyat va oiladagi o’rni. Hozirgi kungacha oilaviy tarbiya amaliyotida ko’pbolalikning ijobiy va salbiy xususiyatlari borasida bahslar olib borilmoqda, chunki bu muammoning ahamiyatli ekanligiga qaramay bu masala yetarli darajada o’rganilmagan. Ko’p bolali oila-kattalar va bolalardan iborat, o’ziga xos jamoadir. Unda shaxsning ijtimoiylashuvi uchun qulaysharoitlar yaratiladi. Bunaqa oilada tarbiya jarayonini tashkil etish muammosi bilan Shug’ullanuvchi olimlar ham turli qarashlarga egadirlar. Ularning ba’zilari ko’p bolali oilada bola jamoa munosabatlari orqali tajriba to’playdi deyishadi, chunki ko’p bolali oila tarbiya uchun qulay sharoitlar yaratadi va ota-onalarning bolalari haqida qayg’urishlari teng taqsimlangan bo’ladi. Boshqa tadqiqotchilar esa, aksincha ko’p bolali oilada bola har tomonlama yetarli rivojlanmaydi, deb hisoblashadi. Agar oilaviy tarbiya bola individualligini aniqlash va uning qobiliyatlarini rivojlantirish kerak degan qoidadan kelib chiqsak, bu uchun oila nihoyatda rivojlangan bo’lishi kerakligiga amin bo’lamiz. Ko’pbolali oilada individual yondaShuv bo’ladimi? Bu yerda tarbiya jarayonining ko’p tamonlamaligi va standartlaShuvi ro’y bermaydimi? Individual yondaShuv uchun avvalo psixologik va pedagogik bilimlar, Shuningdek esa tarbiya jarayonida bolalarni kuzatish uchun maxsus vaqt va psixologik tahlil o’tkazish kerak. Ba’zi nohush tarbiyaviy omillar o’zbek oilasida, xususan ko’pbolali o’zbek oilasida uy xo’jaligini yuritish bilan bog’liq. Ko’p o’zbek oilalarida uy ishlarini qiz bolalar bajarishadi, o’g’il bolalar esa bu vazifalardan deyarli ozod etilganlar. Bu holat keyinchalik o’g’il bola xarakterida oiladagi muomalasiga xalaqit beruvchi odatlarni paydo qilishi mumkin. ba’zan esa bolalar uy yumushlariga haddan ortiq vaqt ajratishadi. Bu ham ularning ta’lim olishiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Ba’zan o’zbek oilalarida ota-onalar bolalarining o’qishiga umuman befarq bo’lishadi, ularga uy vazifalarini bajarishda amaliy yordam barishmaydi. O’zbek oilalarida bola uy vazifalarini kechqurun-barcha oila a’zolari to’planishganda qilish odat bo’lgan. Bu vaziyatda ko’pgina chalg’ituvchi omillar ham paydo bo’ladi-televizor ko’rish, oila a’zolarining o’zaro suhbatlashishi qilishi, uy yumushlarini bajarish talabi. Ko’pgina oilalarda bolalarning o’qishi uchun sharoitlar bor, biroq ular har doim ham yaxshi jihozlanmagan bo’ladi. Bu borada aksariyat ota-onalar pedagogik maslahatlarga ehtiyoj sezadilar. Ularni bolalarga yordam berishning aniq usullari bilan tanishtirish lozim. O’zbek oilalaridagi yigit-qizlarning ijtimoiy moslaShuvigasiga xalaqit beruvchi omillarga qizlarni oilaviy hayot uchun yigitlarni esa mehnat, kasb uchun noto’g’ri tayyorlashni kiritsak bo’ladi. Ayol kishidan malakaviy va kasbiy faollikni, erkak kishidan esa o’z xizmat va oilaviy majburiyatlarini bajarishni talab qiluvchi hozirgi kunda bu an’analarning saqlanib qolishi zamonaviy ijtimoiy talablarga zid keluvchi hodisadir. Bu hodisa ijtimoiy tarbiya va oilaviy tarbiya o’rtasida kelishmovchiliklar borligidan guvohlik beradi. Bunaqa oilalarning salbiy ta’sirini bartaraf etish oilani shaxs ijtimoiylashuvining asosiy omili sifatida mukammallashtirishni talab qiladi. Bu masalaning muhimligi kadrlar tayyorlash milliy dasturida ilgari surilgan ta’lim-tarbiya jarayoni talablari bolalar tarbiyasiga nafaqat maktabda balki, oilada ham o’z talablarini qo’yganligi bilan katta ahamiyatga ega bo’lmoqda. Shu bilan birga bir qator o’zbek pedagog olimlari aynan ko’pbolali oilalarda bolalar tarbiyasi uchun qulay sharoitlar mavjud deb hisoblashadi. Avvalo, ko’pbolali oila pedagogik munosabatda qulay bo’lgan yosh tuzilmasiga ega. Bir nechta bola mavjud bo’lganida ota-onalarning g’amxo’rligi ham ular orasida teng taqsimlanadi. Katta oilada bola yoshligidanoq jamoaviy munosabatlarga kirishadi. Katta va kichik boalar o’rtasida turli o’zaro munosabatlar shakllanadi. Ko’pgina ota-onalar ko’pbolali oilalarda bolalarni tarbiyalash oson, chunki bunda katta farzandlar yordam berishadi deyishadi. Ko’pbolali oilalardagi tarbiyaning eng muhim omillari muomula muhiti, birgalikdagi mehnat, jamoaviy tashabbus, ota-onalarning talabchanligi, bolalar yoshini inobatga olish hisoblanadi. Bunaqa oilalar farzandlari axloqiy hislatlarining shakllanganligi, mehnatsevarligi, mehribonligi, to’g’riligi, mustaqilligi, ishbilarmonligi bilan ajralib turishadi. Katta oilada mustahkam va tabiiy bolalar jamoasi shakllanib, unda bu jamoa a’zolari birgalikda g’amxo’rlik ko’rsatishadi, boshqa a’zolar oldida mas’uliyatli ekanliklarini his etishadi. Shunday qilib o’zbek oilasining ko’pbolalik omili bola tarbiyasiga umuman olganda ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Oilaning ijtimoiy maqomi. Oilaning jamiyatda moslaShuvining ko’rsatgichi uning ijtimoiy maqomi hisoblanadi, ya’ni oilaning bugungi kundagi holati. Oila maqomi oila a’zolarining individual tavsiflari majmuasidan shakllanadi. Oilaning to’rtta maqomi mavjud bo’lib, ular: ijtimoiy-iqtisodiy, ijtimoiy-ruhiy, ijtimoiy-madaniy, vaziyat-rol maqomlaridir. Ijtimoiy-iqtisodiy maqom-oilaning moddiy holatini belgilaydi. Bu oila daromadlari, yashash ko’rsatgichlarini o’z ichiga oluvchi moddiy ta’minotlanganlikdir. Daromadlar yuqori, o’rta va past bo’lishi mumkin. Yuqori-daromad va yashash sharoitlari darajasi nafaqat maishiy ehtiyojlarni qondirish imkoniyatini beradi, balki boshqa xizmatlardan foydalanishga ham zamin yaratadi. O’rta-holat minimal ijtimoiy ehtiyojlarni qondira oladi, biroq dam olish ta’lim va boshqa xizmatlardan foydalanishga ham zamin yaratadi. Past-daromad va yashash sharoitlari darajasi belgilangan me’yorlarlardan past, ovqat, kiyim-kechak, yashash joyi to’lovi kabi masalalarda ham muammo chiqib turadi. Psixologik (ruhiy) maqom-bu oilaning psixologik iqlimi. YAxshi iqlim emotsional yaqinlik, hamkorlik, teng huquqlilik bilan xarakterlanadi. Yomon, noxush iqlim esa nizo-janjallar ko’pligida emotsional noqulayliklarda namoyon bo’ladi. Ijtimoiy-madaniy maqom-ta’lim darajasi, yurish-turish madaniyati, an’nalarni saqlab qolish va o’tkazish vazifasi, qiziqishlarning keng doirasi, rivojlangan ma’naviy ehtiyojlar, dam olish va maishiy hayotning birgalikdagi shakllari. Vaziyat-rol maqomi-bolaga munosabat xarakteri______?___. Oilaning ijtimoiy moslaShuv bo’yicha tadqiqot o’tkazish uchun ijtimoiy pedagogika uning xususiyatlarini bilishi, ularga baho berish lozim. A. Q. Minavarovning fikricha oilaning tarbiyaviy funksiyasining darajasi uch yo’nalishda bo’luvchi uning tuzilmasiga bog’liq. Bu yo’nalishlar demografik-ko’pbolalik, kambolalik, ikki yoki uch avlodning birgalikda yashashi, ota-onalarning ikkalasini ham bo’lishi, oila a’zolarining ta’lim olganliklari darajasi, bolalarni tarbiyalashda vazifalarni taqsimlash, oila tarbiyasining o’ziga xosligi, Shuningdek oilaning milliy xususiyatlari ham inobatga olinadi. Oila tipologiyasi ijtimoiy moslaShuv darajasi bo’yicha farq qiluvchi to’rttaasosiy kategoriya asosida shakllanadi: YAxshi oilalar-o’z vazifalarini muvaffaqiyatli amalga oshirishadi, o’z bolasi ehtiyojlariga tez ko’nikishadi. Muammo paydo bo’lib qolsa ularga bir karra yordam ko’rsatish kifoya. Tavakkalchi oilalarda adaptativ qobiliyatlar pastroq. Ular bola tarbiyasini qiyinchilik bilan eplashadi va ijtimoiy pedagog yordami va nazoratiga ehtiyoj sezadilar. Muvaffaqiyatsiz oilalar hayotiy faoliyatning biror-bir sohasida past ijtimoiy maqomga ega bo’lib, ular o’zlariga yuklatilgan vazifalarni bajara olmaydilar, ularning adaptativ imkoniyatlari past, bola tarbiyasi jarayoni katta qiyinchiliklar bilan sekin kechadi. Bu oila turi uchun ijtimoiy pedagogning faol yordami zarur. Muammolari xarakteridan kelib chiqib pedagog ularga ta’lim, psixologik yordamlar ko’rsatadi. G`ayri ijtimoiy oilalar-bu oilalar tubdan isloh qilinishi lozim. Bu oilalarda ota-onalar g’ayriaxloqiy va g’ayrihuquqiy hayot tarzini olib borishadi, yashash sharoitlari oddiy tozalik-gigiyenik talablarga javob bermaydi. Bolalar tarbiyasi bilan albatta hech kim Shug’ullanmaydi, bolalar nazoratsiz qolib ketishadi, rivojlanishda ortda qolishadi. Ijtimoiy pedagogni bu oilalar bilan ishlaganda huquqni muhofaza qilish organlari bilan yaqin hamkorlik asosida ish yuritishi darkor. Ijtimoiy pedagogning oila bilan ish yuritishi ijtimoiy pedagog faoliyati oilani o’rganishdan boshlanadi. Oiladagi munosabatlarni o’rganish pedagogga oilada bolaning holatini tasavvur qilish imkonini beradi. Oilani o’rgangandan keyin ijtimoiy pedagog oldida oilada yangi munosabatlarni o’rnatish vazifasi turadi. Bu muammoni oilani turli klublar, maslahatlar, maishiy birlashmalar, bog’, tamorqadagi ishga jalb qilish yo’li bilan hal qilsa bo’ladi. Bolaning oilada tutgan o’rni haqida tasavvurga ega bo’lgandan so’ng ijtimoiy pedagog oila bilan birgalikda u uchun reabilitatsion dastur variantlarini ishlab chiqadi. Ijtimoiy pedagog tomonidan “oila xaritasi”ni buzish amaliyoti ham mavjud. Unda oilaning har bir a’zosining tavsifi, tug’ilgan sanasi beriladi. Shuningdek oila maqomi, yashash sharoitlari, qo’shnichilik, oilaning diniy va milliy mansubligi aniqlanadi. “Xarita”ning ilovasida oilada bola tarbiyasini o’rganish deb nomlangan qismi ham mavjud, unda ota-onalar bola bilan qancha vaqt va qanday o’tkazishadi, ularning umumiy ishlari nimalardan iboratligi, vaqtni ota-onalar o’z farzandlari haqida nimalar bilishlari haqidagi ma’lumotlar o’z aksini topadi. Masalan-bola nimaga qiziqadi, nimalarni o’qiydi, kimlar bilan do’stlashgan, uning sog’ligi qanaqa va sh.k. Shuningdek, bu jarayonda bolalarning ham ota-onalari haqida nima bilishlarini aniqlash juda muhimdir. Bundan tashqari, ijtimoiy pedagog oiladagi barcha munosabatlar-kattalarning o’zaro munosabati, kattalar va bolalar o’rtasidagi munosabatlarni inobatga olishi muhim hisoblanadi. Oilada hamkorlik mavjudmi yoki barcha munosabatlar kattalarning buyrug’i asosida quriladimi. Agar bola birinchi sinfga qatnay boshlasa, ijtimoiy pedagog bolaning holatini, kim bilan sizlashishi, unga nima yoqishi-yoqmasligini aniqlashi lozim. Ijtimoiy pedagog birinchi navbatda, muvaffaqiyatsiz oilalar bilan to’qnash keladi. Bularga bola doimiy ota-onalar janjallarida yashaydigan, ota-onasi giyohvand bo’lgan oilalar kiradi. Zamonaviy sharoitlar bularga ishsiz oilalarni ham kiritib qo’ydi. Ijtimoiy pedagog oilaning turli muammolari bilan duch keladi. Bular: -kasal bolalar, nogiron bolalar, -nogironlar, nafaqaxo’rlar, qariyalar, -foxishabozlik, -giyohvandlik, -daydi bolalar, -ota-onalarning ajralishlari. Shubhasiz, ijtimoiy pedagogning oiladagi birinchi vazifasi bu inqirozli vaziyatlarni hal qilishdir. Ijtimoiy pedagog oila bilan ish yuritishda uch asosiy rolni o’ynaydi: Maslahatchi-oilani ota-onalar va bolalarning o’zaro ta’sirining muhimligi haqida gapirib beradi, bola tarbiyasi bo’yicha pedagogik maslahatlar beradi. Konsultant-oila qonunchiligi masalasi bo’yicha maslahat beradi, mavjud tarbiya metodlarini ma’lum qiladi, oilada bolaning me’yorida rivojlanishi va rivojlanishi uchun zarur sharoitlarni yaratish usullarini tuShuntirib beradi. Himoyachi-bola ota-onalari shaxsiyati (giyohvand, aroqxo’r, bolalarga yomon munosabat)ning to’liq degratatsiyasiga duch kelganda bolani himoya qiladi. Ijtimoiy pedagogning oiladagi faoliyati uch asosiy ijtimoiy pedagogik yordam-ta’lim, psixologik, vositachilik yordamlaridan iborat. Pedagogik yordam o’z ichiga ijtimoiy-pedagogik faoliyatning ikki yo’nalishini oladi: ta’lim olishda va tarbiya olishda yordam. Ta’lim olishda yordam oilada vujudga kelayotgan muammolarni bartaraf etish va ota-onalarning pedagogik-madaniyatini shakllantirishga qaratilgan. Ijtimoiy pedagog faoliyati quyidagi masalalar bo’yicha ota-onalarning keng yoritishni ko’zda tutadi: -ota-onalarning bo’lajak farzandlarini tarbiyalashlari uchun pedagogik va ijtimoiy-biologik tayyorgarligi; -bolalarda tengdoshlariga nisbatan adekvant munosabatni shakllantirishda ota-onaning o’rni; -bola tarbiyasida shaxsiy namuna va ota-ona obro’ e’tiborining ahamiyati, -oilada turli avlodlarning o’zaro munosabati, bolalarga pedagogik ta’sir usullari, bolalar va kattalar orasida ijobiy munosabat shakllantirish. Tarbiyada yordamlashish ijtimoiy pedagog tomonidan avvalo, ota-onalar bilan ularga maslahat berish orqali, Shuningdek esa bola bilan maxsus tarbiyaviy holatlar yaratish orqali o’tkaziladi. Ijtimoiy pedagogik yordamning psixologik yo’nalishi 2 komponentdan iborat: ijtimoiy-psixologik qo’llab-quvvatlash va korreksiya (to’g’rilash). Qo’llab-quvvatlash qisqa muddatli inqiroz davrida oilada yaxshi muhitni yaratishga qaratilgan turli shakldagi stress holatlarini boshdan kechirayotgan oilalarni psixologik qo’llab-quvvatlashni ijtimoiy pedagogning qo’shimcha psixologik ma’lumot bo’lganda amalga oshiriladi. Bundan tashqari bu ishni psixolog va psixoterapevtlar ham bajarishlari mumkin. Agar qo’llab-quvvatlash kompleks tarzida amalga oshirilsa nihoyatda foydali bo’ladi. Ijtimoiy pedagog oiladagi shaxslararo munosabatlarni, oilada bolaning tutgan o’rnini, oilaning jamiyat bilan aloqasini tahlil qilib muammoni o’rganadi, psixolog esa psixologik testlar va boshqa metodlar vositasida oila a’zolarining nizoga olib keluvchi ruhiy holatlarini aniqlaydi, psixiatr esa davolash bilan band bo’ladi. SHaxslararo munosabatlarning korreksiyasi asosan oilada bolaga nisbatan ruhiy zo’rlik bo’lganda qo’llanadi. Ruhiy zo’rlik bola asab-ruhiy va jismoniy holatining buzilishiga olib keladi. YAqin-yaqingacha bu hodisaga yetarli e’tibor berilmagan. Bunaqa zo’rlikka bolani qo’rqitish, uni haqorat qilish, g’ururini poymol qilish, ishonchini oqlamaslik kiradi. Ijtimoiy pedagog oiladagi munosabatlarni Shunday korreksiyalashi lozimki, oilada tartib va intizomni ta’minlashga qaratilgan barcha choralar bola huquqlari to’g’risidagi Konvensiya talablariga asoslanishi lozim. Psixoterapiyadan farqli o’laroq korreksiya oila ichidagi nizolarni ochib ko’rsatadi. Uning maqsadi oila a’zolariga ular o’rtasidagi munosabatlarni bilishga ko’maklashishdir. Ijtimoiy pedagogik yordamning vositachilik yo’nalishi uch komponentdan iborat: tashkil qilishga yordam, tartibga solishga yordam va axborot berishga yordam. Tashkil qilishga yordam oilaviy dam olishni tashkil qilishga qaratilgan. Oilaviy dam olish o’z ichiga xayriya auksionlari o’tkazish, oilaviy bayramlar, tanlovlar, uy xo’jaligini yuritish bo’yicha kurslar tashkil qilishdan iborat. Tartibga solishga yordam berish muayyan oilaning muammosini hal qilish bo’yicha turli muassasa va xizmatlarni faollashtirishdir. Bunday muammolarga: 1. Bolani tarbiyalash uchun boshqa oilaga topshirish, 2. Bolalikka olish, 3. Bolalarni bolalar uylariga joylashtirish kiradi. Axborot berishga yordam oilani ijtimoiy himoya masalalari bo’yicha axborot bilan ta’minlashga qaratilgan va konsultatitsiya shaklida o’tkaziladi. Masalalar maishiy, oilaviy, mehnat, fuqorolik, nafaqa qonunchiligi, bolalar, ayollar, nogironlar huquqlari, Shuningdek oilaviy nizolarga tegishli bo’lishi mumkin. Oilada ijtimoiy pedagogik yordam shakllari Oilada ijtimoiy pedagogik yordam shakllari muhtojlarga ijtimoiy pedagogik yordam uzoq muddatli va qisqa muddatli ish shakllaridan iborat bo’ladi. Qisqa shakllar ichidan olimlar o’zaro munosabatlarning intervent va muammoli modellarini ajratishadi. Oila bilan ish yuritishning intervent modeli inqirozli holatda bevosita yordam ko’rsatishni ko’zda tutadi. Bu inqirozlar oila hayotidagi o’zgarishlar yoki tasodifiy noxush holatlarga bog’liq bo’lishi mumkin. Inqirozli holatga qaysi muammolar sabab bo’lganidan qat’iy nazar ijtimoiy pedagogning vazifasi bevosita emotsional yordam ko’rsatish orqali stress holatining ta’sirini yumshatish va oila kuchlarining inqirozini bartaraf etishga qaratishdir. Bu holatdagi yordam psixologik, axborot va vositachilik xarakteriga ega bo’lishi mumkin. Muammoli model ham qisqa muddatli ish shakliga tegishli bo’lib, uning muddati to’rtoydan oshmaydi. Muammoli model oiladagi amaliy vazifalarni yechishga qaratiladi, ya’ni model markazida Shunday talab turadiki, yordam ko’rsatuvchi mutaxassis shaxslar o’z harakatlarini oiladagi muammolarini yechishga yo’naltirishlari kerak. Bu model muayyan holatlarda aksar muammolarni odamlarni o’zlari xal qilishlariga asoslanadi. Ijtimoiy pedagogning asosiy vazifasi aynan Shunday holatlarni yaratishdir, muammoli modelning yetakchi metodi yordam ko’rsatuvchi ijtimoiy pedagog va oila o’rtasida shartnoma tuzilishidir. SHartnoma tuzilayotganda oilaning vazifasi oldinda turgan faoliyatning maqsad va vazifalarini aniqlashdir. Ijtimoiy pedagogning vazifasi esa bu maqsad va vazifalarning amalga oshishi uchun yetarli bo’lgan muddatni belgilash. Shuni ta’kidlash joizki, ijtimoiy pedagog va oila o’rtasidagi shartnoma biznes yoki nikoh shartnomasiga o’xshamaydi. Bu holatda tomonlar moddiy emas, balki axloqiy majburiyatlarga ega bo’lishadi va bu rasmiy hujjat bilan tasdiqlanadi. SHartnoma bo’yicha hamkorlik oilani shartnoma shartlarini ishlab chiqishda, qarorlar qabul qilishda faol ishtirok etishini ta’minlaydi. O’smirlar va o’spirinlar bilan ishlashda shartnomaning tuzilishi ularning mutaxassis bilan munosabatlariga jiddiy xarakter berishi bilan ijobiy jihatlarga ega. Asosan xorij amaliyotida qo’llaniladigan uzoq muddatli ish shakllari psixoijtimoiy yondoShuvga asoslanishadi va to’rtoydan ortiq vaqtni talab qiladi. Psixoijtimoiy yondaShuvning asosiy vazifalari biror bir vazifani bajarishga odatlantirish qilish orqali oilaviy tizimni o’zgartirish, oilaga ta’sir qiluvchi boshqa ijtimoiy tizimlardagi holatlarni o’zgartirishdan iborat. Aynan ijtimoiy pedagogik yordam sharoitida patronajning qo’llanilishi maqsadga muvofiq. Patronaj- ijtimoiy pedagogik ish shakllaridan bo’lib, unda ijtimoiy pedagog tashhiz, nazorat va reabilitatsiya maqsadlarida oilaga tashrif buyuradi. Bu esa oila bilan uzoq muddatli aloqalarni ushlab qolishga zamin yaratadi. Patronaj oilani uning tabiiy sharoitlarida kuzatishga imkon beradi. Patronajning o’tkazilishi bir qancha tamoyillarga amal qilishni talab qiladi. Bular: yordamni ixtiyoriy qabul qilish, konfidensiallik va boshqalar. Shuning uchun oilani avvaldan tashrif to’g’risida xabardor qilish lozim. Patronajlar tanlangan ish strategiyasiga qarab doimiy va bir martalik bo’ladi. Doimiy patronajlar avvalambor g’ayri ijtimoiy oilalarga nisbatan qo’llanilishi lozim. CHunki ularni doimiy nazorat qilish intizomga chaqiradi. Shu bilan birga vujudga kelayotgan inqirozli holatlarni aniqlash imkonini beradi. Patronaj bilan bir qatorda ijtimoiy pedagogik faoliyatda oila bilan ish olib borishning muhim shakllaridan biri–bu konsultativ suhbat o’tkazishdir. Konsultatsiya asosan hayotiy masalalarni hal qilishda qiyinchiliklarga duch kelayotgan sog’ odamlarga mo’ljallangan. YAkka tarzdagi konsultatsion suhbatlar bilan bir qatorda oila bilan ishlashning jamoaviy shakllari-treninglar ham o’tkazilishi mumkin. Ijtimoiy pedagogik trening amaliy psixologiyaning jamoaviy psixologik ish olib borishni faol metodlaridan foydalanishga asoslangan sohasi sifatida ta’riflanadi. Shuni ta’kidlash joizki, bugungi kunda o’tkazilayotgan trening dasturlarining maqsadlari kengaydi va trening faqatgina amaliy psixologiya sohasi bo’libgina qolmay, ijtimoiy pedagogika, ta’lim tizimida ham o’z o’rniga ega bo’ldi. Trening bir qancha indevidual va jamoaviy ish olib borish usullarining uyg’unlaShuvi bo’lib, ota-onalarning psixologik, pedagogik savodxonligini oshirish muammosini xal qilishning eng istiqbolli usullaridan biriga aylandi. Bu muammo so’ngi o’n yilliklar davomida o’z global ahamiyatini yo’qotmayapti. Ayniqsa ruhiy va jismoniy nuqsonli farzandli oilalarda bu muammo nihoyatda keskindir. Jamoaviy usullar ota-onalarga bir-birlari bilan tajriba almashishi, savollar berishi va guruhda qo’llab-quvvatlanish imkonini beradi. Bundan tashqari axborot almashinuvida yetakchilik rolini bajarish faollikni oshiradi. YUqoridagi ususllar-konsultativ suhbat, trening ommabop hisoblanib ham qisqa muddatli ham uzoq muddatli shakllarda qo’llaniladi. Oiladagi ijtimoiy pedagogik faoliyat tizimli yondaShuvga asoslangan taqdirdagina samarali bo’lishi mumkin. U demografiya, ijtimoiyogiya, ijtimoiy psixologiya, pedagogika (oilaning tarbiya funksiyasi), huquq, iqtisod (oila byudjeti), etnografiya, tarix va falsafa ma’lumotlarini o’rganishni va ulardan foydalanishni ko’zda tutadi. Shunday qilib, zamonaviy sharoitlarda oila turli bilim sohalari: ijtimoiy pedagogika, ijtimoiy ish, sog’liqni saqlash va boshqalarning markaziy ob’ektlaridan biriga aylanmoqda. CHunki har bir jamiyatning kelajagi o’sha jamiyatdagi oilalardagi muammolarni xal qilishga bog’liq. Savollar: 1. Oilaning bugungi kundagi muammolari haqida fikr yuriting. 2. Demokratik jamiyatda oila funksiyalari nimalardan iborat? 3. Oila maqomi tushunchasi va uning darajalari? 4. Ijtimoiy pedagogning g’ayri ijtimoiy oiladagi faoliyati? 5. Oilaga pedagogik yordam ko’rsatishning asosiy shakllari qaysilar? 10-Mavzu
Reja: 1. Jamiyatda oila bajaradigan vazifalar. 2. Oilaning ijtimoiy maqomi 3. Nomaqbul oilada ijtimoiy pedagogik yordam shakllari Jamiyatda oila bajaradigan vazifalar. Oila shaxs tarbiyasida boshqa ijtimoiy institutlar bilan taqqoslaganda birinchi darajali rolni bajaradi. CHunki, aynan oilada individual qobiliyatlar, shaxsiy, kasbiy qiziqishlar, axloqiy normalar shakllanadi. Oila omili insonga butun unum davomida ta’sir etadi. Ijtimoiy jihatdan oila inson turli ijtimoiy rollarni egallaydigan jamoa hisoblanadi. Oila insonning o’z-o’zini belgilab olishga, uning ijtimoiy-ijodiy faolligini oshishiga yordam beradi. Oilaviy munosabatlar oliy qadriyat hisoblangan bizning respublikamizda O’zbekistonda oilaning ijtimoiy maqomi nihoyatda balanddir va o’z mavqe’ini xozirgacha ushlab turibdi. Biroq bu holatdagi oila inqirozi ko’pgina oilalar, shu jumladan, o’zbek oilalariga ham ta’sir qiladi. Ko’pbolali o’zbek oilalarida patriarxal tartibning saqlanishi oiladagi munosabatlarning barqarorligini ta’minlagan, chunki o’zbek oilasida zaruriy tarbiyaviy omil va ko’nikmalar avloddan-avlodga o’tib keladi. Oila a’zolari sonining qisqarishi, avlodlarning uzoqlashuvi muammosining kuchayishi munosabati bilan oilaviy munosabatlarni shakllantirish masalasi borgan sari muhim ahamiyatga ega bo’lib bormoqda. Oila bugungi kunda yuksak malakali psixolog, ijtimoiy pedagog, ijtimoiy ishchilar yordamiga nihoyatda muhtoj bo’lib qolgan. Oila ikki yo’nalishda mavjud bo’ladi: kichik ijtimoiy guruh sifatida va ijtimoiy institut sifatida. Birinchi holatda u qarindoshlik asosida tuzilgan va birga yashash bilan birlashtirilgan hamjamiyatdir. Ikkinchisida esa insonlarning kundalik hayoti kechadigan ijtimoiy institutdir. Inson jamiyatida oila bir nechta vazifalarni bajaradi: reproduktiv-homilani davom ettirish bilan bog’liq O’zbekistonda ko’p bolali oilalarning mavjudligi bilan bir qatorda oila a’zolari sonining qisqarishi ham kuzatilmoqda. Bu hodisalar asosan moddiy-iqtisodiy qiyinchiliklar, ma’naviy inqiroz, yosh oilalarning ota-ona uyidan ajralib chiqishi, tibbiy xizmatning past darajasi, noqulay ekologik holat bilan izohlanadi. Iqtisodiy-oilaning bir a’zosi tomonidan boshqalar uchun moddiy mablag’lar topilishi, voyaga yetmaganlar va qariyalarni moddiy ta’minlash, pul mablag’larini to’plash. Zamonaviy bozor munosabatlari mulk to’plash, mulkka ega bo’lish, meros masalalarida oilaning iqtisodiy vazifasini faollashuvini talab qiladi. Ijtimoiylashuv vazifasi-oila bola shakllanishiga ta’sir qiluvchi birinchi va asosiy ijtimoiy guruh hisoblanadi. Oilada ota-onalar va bolalarning tabiiy-biologik va ijtimoiy aloqalari uzviy bog’lanib keladi. Oila mikromuhit sifatida bolaning ruhiy, jismoniy va ijtimoiy rivojlanishiga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Oilaning vazifasi bolani asta-sekinlik bilan jamiyatga tayyorlashdir. Oilada insonga ta’lim va tarbiya beriladi, uning aqliy, ijodiy qobiliyatlarining rivoji sodir bo’ladi. Aynan oilada bola mehnat va mustaqillikka o’rganadi. Xo’jalik-maishiy-oila jamiyatning asosiy va doimiy xo’jalik negizidir. Unda oila a’zolarining jismoniy holatini bir maromda ushlab turish, kasallar va qariyalarga g’amxo’rlik qilish amalga oshiriladi. Tarbiyaviy vazifa. Biz bu funksiyani alohida ajratib ko’rsatamiz, chunki u bolaning ilk ijtimoiylashuvi jarayonida muhim rol o’ynaydi. Bola shakllanishiga shuningdek, atmosfera va iqlimning ta’siri ham bor. Tarbiyaning eng muhim vositalaridan biri shaxsiy namunadir. Rekreatsion va psixoterapevt funksiyasi. Bu funksiya shunda namoyon bo’ladiki, oilada hamma o’zini qulay sezishi lozim. Ruhshunoslar, sotsiologlar, pedagoglarning kuzatishlariga ko’ra inson kuchlari oila sharoitida jadal tiklanadi. Oilaning ijtimoiy maqomi Oilaning jamiyatda moslashuvining ko’rsatgichi uning ijtimoiy maqomi hisoblanadi, ya’ni oilaning bugungi kundagi holati. Oila maqomi oila a’zolarining individual tavsiflari majmuasidan shakllanadi. Oilaning to’rtta maqomi mavjud bo’lib, ular: ijtimoiy-iqtisodiy, ijtimoiy-ruhiy, ijtimoiy-madaniy, vaziyat-rol maqomlaridir. Ijtimoiy-iqtisodiy maqom-oilaning moddiy holatini belgilaydi. Bu oila daromadlari, yashash ko’rsatgichlarini o’z ichiga oluvchi moddiy ta’minotlanganlikdir. Daromadlar yuqori, o’rta va past bo’lishi mumkin. YUqori-daromad va yashash sharoitlari darajasi nafaqat maishiy ehtiyojlarni qondirish imkoniyatini beradi, balki boshqa xizmatlardan foydalanishga ham zamin yaratadi. O’rta-holat minimal ijtimoiy ehtiyojlarni qondira oladi, biroq dam olish ta’lim va boshqa xizmatlardan foydalanishga ham zamin yaratadi. Past-daromad va yashash sharoitlari darajasi belgilangan me’yorlarlardan past, ovqat, kiyim-kechak, yashash joyi to’lovi kabi masalalarda ham muammo chiqib turadi. Psixologik (ruhiy) maqom-bu oilaning psixologik iqlimi. YAxshi iqlim emotsional yaqinlik, hamkorlik, teng huquqlilik bilan xarakterlanadi. YOmon, noxush iqlim esa nizo-janjallar ko’pligida emotsional noqulayliklarda namoyon bo’ladi. Ijtimoiy-madaniy maqom-ta’lim darajasi, yurish-turish madaniyati, an’nalarni saqlab qolish va o’tkazish vazifasi, qiziqishlarning keng doirasi, rivojlangan ma’naviy ehtiyojlar, dam olish va maishiy hayotning birgalikdagi shakllari. Vaziyat-rol maqomi-bolaga munosabat xarakteri. Oilaning ijtimoiy moslashuv bo’yicha tadqiqot o’tkazish uchun ijtimoiy pedagogika uning xususiyatlarini bilishi, ularga baho berish lozim. A. Q. Minavarovning5 fikricha oilaning tarbiyaviy funksiyasining darajasi uch yo’nalishda bo’luvchi uning tuzilmasiga bog’liq. Bu yo’nalishlar demografik-ko’pbolalik, kambolalik, ikki yoki uch avlodning birgalikda yashashi, ota-onalarning ikkalasini ham bo’lishi, oila a’zolarining ta’lim olganliklari darajasi, bolalarni tarbiyalashda vazifalarni taqsimlash, oila tarbiyasining o’ziga xosligi, shuningdek oilaning milliy xususiyatlari ham inobatga olinadi. Oila tipologiyasi ijtimoiy moslashuv darajasi bo’yicha farq qiluvchi to’rttaasosiy kategoriya asosida shakllanadi: YAxshi oilalar-o’z vazifalarini muvaffaqiyatli amalga oshirishadi, o’z bolasi ehtiyojlariga tez ko’nikishadi. Muammo paydo bo’lib qolsa ularga bir karra yordam ko’rsatish kifoya. Tavakkalchi oilalarda adaptativ qobiliyatlar pastroq. Ular bola tarbiyasini qiyinchilik bilan eplashadi va ijtimoiy pedagog yordami va nazoratiga ehtiyoj sezadilar. Muvaffaqiyatsiz oilalar hayotiy faoliyatning biror-bir sohasida past ijtimoiy maqomga ega bo’lib, ular o’zlariga yuklatilgan vazifalarni bajara olmaydilar, ularning adaptativ imkoniyatlari past, bola tarbiyasi jarayoni katta qiyinchiliklar bilan sekin kechadi. Bu oila turi uchun ijtimoiy pedagogning faol yordami zarur. Muammolari xarakteridan kelib chiqib pedagog ularga ta’lim, psixologik yordamlar ko’rsatadi. /ayri ijtimoiy oilalar-bu oilalar tubdan isloh qilinishi lozim. Bu oilalarda ota-onalar g’ayriaxloqiy va g’ayrihuquqiy hayot tarzini olib borishadi, yashash sharoitlari oddiy tozalik-gigiyenik talablarga javob bermaydi. Bolalar tarbiyasi bilan albatta hech kim shug’ullanmaydi, bolalar nazoratsiz qolib ketishadi, rivojlanishda ortda qolishadi. Ijtimoiy pedagogni bu oilalar bilan ishlaganda huquqni muhofaza qilish organlari bilan yaqin hamkorlik asosida ish yuritishi darkor. Ijtimoiy pedagogning oila bilan ish yuritishi ijtimoiy pedagog faoliyati oilani o’rganishdan boshlanadi. Oiladagi munosabatlarni o’rganish pedagogga oilada bolaning holatini tasavvur qilish imkonini beradi. Oilani o’rgangandan keyin ijtimoiy pedagog oldida oilada yangi munosabatlarni o’rnatish vazifasi turadi. Bu muammoni oilani turli klublar, maslahatlar, maishiy birlashmalar, bog’, tamorqadagi ishga jalb qilish yo’li bilan hal qilsa bo’ladi. Bolaning oilada tutgan o’rni haqida tasavvurga ega bo’lgandan so’ng ijtimoiy pedagog oila bilan birgalikda u uchun reabilitatsion dastur variantlarini ishlab chiqadi. Ijtimoiy pedagog tomonidan “oila xaritasi”ni buzish amaliyoti ham mavjud. Unda oilaning har bir a’zosining tavsifi, tug’ilgan sanasi beriladi. SHuningdek oila maqomi, yashash sharoitlari, qo’shnichilik, oilaning diniy va milliy mansubligi aniqlanadi. “Xarita”ning ilovasida oilada bola tarbiyasini o’rganish deb nomlangan qismi ham mavjud, unda ota-onalar bola bilan qancha vaqt va qanday o’tkazishadi, ularning umumiy ishlari nimalardan iboratligi, vaqtni ota-onalar o’z farzandlari haqida nimalar bilishlari haqidagi ma’lumotlar o’z aksini topadi. Masalan-bola nimaga qiziqadi, nimalarni o’qiydi, kimlar bilan do’stlashgan, uning sog’ligi qanaqa va sh.k. SHuningdek, bu jarayonda bolalarning ham ota-onalari haqida nima bilishlarini aniqlash juda muhimdir. Bundan tashqari, ijtimoiy pedagog oiladagi barcha munosabatlar-kattalarning o’zaro munosabati, kattalar va bolalar o’rtasidagi munosabatlarni inobatga olishi muhim hisoblanadi. Oilada hamkorlik mavjudmi yoki barcha munosabatlar kattalarning buyrug’i asosida quriladimi. Agar bola birinchi sinfga qatnay boshlasa, ijtimoiy pedagog bolaning holatini, kim bilan sizlashishi, unga nima yoqishi-yoqmasligini aniqlashi lozim. Ijtimoiy pedagog birinchi navbatda, muvaffaqiyatsiz oilalar bilan to’qnash keladi. Bularga bola doimiy ota-onalar janjallarida yashaydigan, ota-onasi giyohvand bo’lgan oilalar kiradi. Zamonaviy sharoitlar bularga ishsiz oilalarni ham kiritib qo’ydi. Ijtimoiy pedagog oilaning turli muammolari bilan duch keladi. Bular: -kasal bolalar, nogiron bolalar, -nogironlar, nafaqaxo’rlar, qariyalar, -foxishabozlik, -giyohvandlik, -daydi bolalar, -ota-onalarning ajralishlari. SHubhasiz, ijtimoiy pedagogning oiladagi birinchi vazifasi bu inqirozli vaziyatlarni hal qilishdir. Ijtimoiy pedagog oila bilan ish yuritishda uch asosiy rolni o’ynaydi: Maslahatchi-oilani ota-onalar va bolalarning o’zaro ta’sirining muhimligi haqida gapirib beradi, bola tarbiyasi bo’yicha pedagogik maslahatlar beradi. Konsultant-oila qonunchiligi masalasi bo’yicha maslahat beradi, mavjud tarbiya metodlarini ma’lum qiladi, oilada bolaning me’yorida rivojlanishi va rivojlanishi uchun zarur sharoitlarni yaratish usullarini tushuntirib beradi. Himoyachi-bola ota-onalari shaxsiyati (giyohvand, aroqxo’r, bolalarga yomon munosabat)ning to’liq degratatsiyasiga duch kelganda bolani himoya qiladi. Nomaqbul oilada ijtimoiy pedagogik yordam shakllari Oilada ijtimoiy pedagogik yordam shakllari muhtojlarga ijtimoiy pedagogik yordam uzoq muddatli va qisqa muddatli ish shakllaridan iborat bo’ladi. Qisqa shakllar ichidan olimlar o’zaro munosabatlarning intervent va muammoli modellarini ajratishadi. Oila bilan ish yuritishning intervent modeli inqirozli holatda bevosita yordam ko’rsatishni ko’zda tutadi. Bu inqirozlar oila hayotidagi o’zgarishlar yoki tasodifiy noxush holatlarga bog’liq bo’lishi mumkin. Inqirozli holatga qaysi muammolar sabab bo’lganidan qat’iy nazar ijtimoiy pedagogning vazifasi bevosita emotsional yordam ko’rsatish orqali stress holatining ta’sirini yumshatish va oila kuchlarining inqirozini bartaraf etishga qaratishdir. Bu holatdagi yordam psixologik, axborot va vositachilik xarakteriga ega bo’lishi mumkin. Muammoli model ham qisqa muddatli ish shakliga tegishli bo’lib, uning muddati to’rtoydan oshmaydi. Muammoli model oiladagi amaliy vazifalarni yechishga qaratiladi, ya’ni model markazida shunday talab turadiki, yordam ko’rsatuvchi mutaxassis shaxslar o’z harakatlarini oiladagi muammolarini yechishga yo’naltirishlari kerak. Bu model muayyan holatlarda aksar muammolarni odamlarni o’zlari xal qilishlariga asoslanadi. Ijtimoiy pedagogning asosiy vazifasi aynan shunday holatlarni yaratishdir, muammoli modelning yetakchi metodi yordam ko’rsatuvchi ijtimoiy pedagog va oila o’rtasida shartnoma tuzilishidir. SHartnoma tuzilayotganda oilaning vazifasi oldinda turgan faoliyatning maqsad va vazifalarini aniqlashdir. Ijtimoiy pedagogning vazifasi esa bu maqsad va vazifalarning amalga oshishi uchun yetarli bo’lgan muddatni belgilash. SHuni ta’kidlash joizki, ijtimoiy pedagog va oila o’rtasidagi shartnoma biznes yoki nikoh shartnomasiga o’xshamaydi. Bu holatda tomonlar moddiy emas, balki axloqiy majburiyatlarga ega bo’lishadi va bu rasmiy hujjat bilan tasdiqlanadi. SHartnoma bo’yicha hamkorlik oilani shartnoma shartlarini ishlab chiqishda, qarorlar qabul qilishda faol ishtirok etishini ta’minlaydi. O’smirlar va o’spirinlar bilan ishlashda shartnomaning tuzilishi ularning mutaxassis bilan munosabatlariga jiddiy xarakter berishi bilan ijobiy jihatlarga ega. Asosan xorij amaliyotida qo’llaniladigan uzoq muddatli ish shakllari psixoijtimoiy yondoshuvga asoslanishadi va to’rtoydan ortiq vaqtni talab qiladi. Psixoijtimoiy yondashuvning asosiy vazifalari biror bir vazifani bajarishga odatlantirish qilish orqali oilaviy tizimni o’zgartirish, oilaga ta’sir qiluvchi boshqa ijtimoiy tizimlardagi holatlarni o’zgartirishdan iborat. Aynan ijtimoiy pedagogik yordam sharoitida patronajning qo’llanilishi maqsadga muvofiq. Patronaj- ijtimoiy pedagogik ish shakllaridan bo’lib, unda ijtimoiy pedagog tashhiz, nazorat va reabilitatsiya maqsadlarida oilaga tashrif buyuradi. Bu esa oila bilan uzoq muddatli aloqalarni ushlab qolishga zamin yaratadi. Patronaj oilani uning tabiiy sharoitlarida kuzatishga imkon beradi. Patronajning o’tkazilishi bir qancha tamoyillarga amal qilishni talab qiladi. Bular: yordamni ixtiyoriy qabul qilish, konfidensiallik va boshqalar. SHuning uchun oilani avvaldan tashrif to’g’risida xabardor qilish lozim. Patronajlar tanlangan ish strategiyasiga qarab doimiy va bir martalik bo’ladi. Doimiy patronajlar avvalambor g’ayri ijtimoiy oilalarga nisbatan qo’llanilishi lozim. CHunki ularni doimiy nazorat qilish intizomga chaqiradi. SHu bilan birga vujudga kelayotgan inqirozli holatlarni aniqlash imkonini beradi. Patronaj bilan bir qatorda ijtimoiy pedagogik faoliyatda oila bilan ish olib borishning muhim shakllaridan biri–bu konsultativ suhbat o’tkazishdir. Konsultatsiya asosan hayotiy masalalarni hal qilishda qiyinchiliklarga duch kelayotgan sog’ odamlarga mo’ljallangan. YAkka tarzdagi konsultatsion suhbatlar bilan bir qatorda oila bilan ishlashning jamoaviy shakllari-treninglar ham o’tkazilishi mumkin. Ijtimoiy pedagogik trening amaliy psixologiyaning jamoaviy psixologik ish olib borishni faol metodlaridan foydalanishga asoslangan sohasi sifatida ta’riflanadi. SHuni ta’kidlash joizki, bugungi kunda o’tkazilayotgan trening dasturlarining maqsadlari kengaydi va trening faqatgina amaliy psixologiya sohasi bo’libgina qolmay, ijtimoiy pedagogika, ta’lim tizimida ham o’z o’rniga ega bo’ldi. Trening bir qancha indevidual va jamoaviy ish olib borish usullarining uyg’unlashuvi bo’lib, ota-onalarning psixologik, pedagogik savodxonligini oshirish muammosini xal qilishning eng istiqbolli usullaridan biriga aylandi. Bu muammo so’ngi o’n yilliklar davomida o’z global ahamiyatini yo’qotmayapti. Ayniqsa ruhiy va jismoniy nuqsonli farzandli oilalarda bu muammo nihoyatda keskindir. Jamoaviy usullar ota-onalarga bir-birlari bilan tajriba almashishi, savollar berishi va guruhda qo’llab-quvvatlanish imkonini beradi. Bundan tashqari axborot almashinuvida yetakchilik rolini bajarish faollikni oshiradi. YUqoridagi ususllar-konsultativ suhbat, trening ommabop hisoblanib ham qisqa muddatli ham uzoq muddatli shakllarda qo’llaniladi. Oiladagi ijtimoiy pedagogik faoliyat tizimli yondashuvga asoslangan taqdirdagina samarali bo’lishi mumkin. U demografiya, ijtimoiyogiya, ijtimoiy psixologiya, pedagogika (oilaning tarbiya funksiyasi), huquq, iqtisod (oila byudjeti), etnografiya, tarix va falsafa ma’lumotlarini o’rganishni va ulardan foydalanishni ko’zda tutadi. SHunday qilib, zamonaviy sharoitlarda oila turli bilim sohalari: ijtimoiy pedagogika, ijtimoiy ish, sog’liqni saqlash va boshqalarning markaziy ob’ektlaridan biriga aylanmoqda. CHunki har bir jamiyatning kelajagi o’sha jamiyatdagi oilalardagi muammolarni xal qilishga bog’liq. 10-Мавзу
Режа: 1. Жамиятда оила бажарадиган вазифалар. 2. Оиланинг ижтимоий мақоми 3. Номақбул оилада ижтимоий педагогик ёрдам шакллари Жамиятда оила бажарадиган вазифалар. Оила шахс тарбиясида бошқа ижтимоий институтлар билан таққослаганда биринчи даражали ролни бажаради. Чунки, айнан оилада индивидуал қобилиятлар, шахсий, касбий қизиқишлар, ахлоқий нормалар шаклланади. Оила омили инсонга бутун унум давомида таъсир этади. Ижтимоий жиҳатдан оила инсон турли ижтимоий ролларни эгаллайдиган жамоа ҳисобланади. Оила инсоннинг ўз-ўзини белгилаб олишга, унинг ижтимоий-ижодий фаоллигини ошишига ёрдам беради. Оилавий муносабатлар олий қадрият ҳисобланган бизнинг республикамизда Ўзбекистонда оиланинг ижтимоий мақоми ниҳоятда баланддир ва ўз мавқеъини хозиргача ушлаб турибди. Бироқ бу ҳолатдаги оила инқирози кўпгина оилалар, шу жумладан, ўзбек оилаларига ҳам таъсир қилади. Кўпболали ўзбек оилаларида патриархал тартибнинг сақланиши оиладаги муносабатларнинг барқарорлигини таъминлаган, чунки ўзбек оиласида зарурий тарбиявий омил ва кўникмалар авлоддан-авлодга ўтиб келади. Оила аъзолари сонининг қисқариши, авлодларнинг узоқлашуви муаммосининг кучайиши муносабати билан оилавий муносабатларни шакллантириш масаласи борган сари муҳим аҳамиятга эга бўлиб бормоқда. Оила бугунги кунда юксак малакали психолог, ижтимоий педагог, ижтимоий ишчилар ёрдамига ниҳоятда муҳтож бўлиб қолган. Оила икки йўналишда мавжуд бўлади: кичик ижтимоий гуруҳ сифатида ва ижтимоий институт сифатида. Биринчи ҳолатда у қариндошлик асосида тузилган ва бирга яшаш билан бирлаштирилган ҳамжамиятдир. Иккинчисида эса инсонларнинг кундалик ҳаёти кечадиган ижтимоий институтдир. Инсон жамиятида оила бир нечта вазифаларни бажаради: репродуктив-ҳомилани давом эттириш билан боғлиқ Ўзбекистонда кўп болали оилаларнинг мавжудлиги билан бир қаторда оила аъзолари сонининг қисқариши ҳам кузатилмоқда. Бу ҳодисалар асосан моддий-иқтисодий қийинчиликлар, маънавий инқироз, ёш оилаларнинг ота-она уйидан ажралиб чиқиши, тиббий хизматнинг паст даражаси, ноқулай экологик ҳолат билан изоҳланади. Иқтисодий-оиланинг бир аъзоси томонидан бошқалар учун моддий маблағлар топилиши, вояга етмаганлар ва қарияларни моддий таъминлаш, пул маблағларини тўплаш. Замонавий бозор муносабатлари мулк тўплаш, мулкка эга бўлиш, мерос масалаларида оиланинг иқтисодий вазифасини фаоллашувини талаб қилади. Ижтимоийлашув вазифаси-оила бола шаклланишига таъсир қилувчи биринчи ва асосий ижтимоий гуруҳ ҳисобланади. Оилада ота-оналар ва болаларнинг табиий-биологик ва ижтимоий алоқалари узвий боғланиб келади. Оила микромуҳит сифатида боланинг руҳий, жисмоний ва ижтимоий ривожланишига ўз таъсирини кўрсатади. Оиланинг вазифаси болани аста-секинлик билан жамиятга тайёрлашдир. Оилада инсонга таълим ва тарбия берилади, унинг ақлий, ижодий қобилиятларининг ривожи содир бўлади. Айнан оилада бола меҳнат ва мустақилликка ўрганади. Хўжалик-маиший-оила жамиятнинг асосий ва доимий хўжалик негизидир. Унда оила аъзоларининг жисмоний ҳолатини бир маромда ушлаб туриш, касаллар ва қарияларга ғамхўрлик қилиш амалга оширилади. Тарбиявий вазифа. Биз бу функцияни алоҳида ажратиб кўрсатамиз, чунки у боланинг илк ижтимоийлашуви жараёнида муҳим рол ўйнайди. Бола шаклланишига шунингдек, атмосфера ва иқлимнинг таъсири ҳам бор. Тарбиянинг энг муҳим воситаларидан бири шахсий намунадир.
Рекреацион ва психотерапевт функцияси. Бу функция шунда намоён бўладики, оилада ҳамма ўзини қулай сезиши лозим. Руҳшунослар, социологлар, педагогларнинг кузатишларига кўра инсон кучлари оила шароитида жадал тикланади. Оиланинг ижтимоий мақоми Оиланинг жамиятда мослашувининг кўрсатгичи унинг ижтимоий мақоми ҳисобланади, яъни оиланинг бугунги кундаги ҳолати. Оила мақоми оила аъзоларининг индивидуал тавсифлари мажмуасидан шаклланади. Оиланинг тўртта мақоми мавжуд бўлиб, улар: ижтимоий-иқтисодий, ижтимоий-руҳий, ижтимоий-маданий, вазият-рол мақомларидир. Ижтимоий-иқтисодий мақом-оиланинг моддий ҳолатини белгилайди. Бу оила даромадлари, яшаш кўрсатгичларини ўз ичига олувчи моддий таъминотланганликдир. Даромадлар юқори, ўрта ва паст бўлиши мумкин. Юқори-даромад ва яшаш шароитлари даражаси нафақат маиший эҳтиёжларни қондириш имкониятини беради, балки бошқа хизматлардан фойдаланишга ҳам замин яратади. Ўрта-ҳолат минимал ижтимоий эҳтиёжларни қондира олади, бироқ дам олиш таълим ва бошқа хизматлардан фойдаланишга ҳам замин яратади. Паст-даромад ва яшаш шароитлари даражаси белгиланган меъёрларлардан паст, овқат, кийим-кечак, яшаш жойи тўлови каби масалаларда ҳам муаммо чиқиб туради. Психологик (руҳий) мақом-бу оиланинг психологик иқлими. Яхши иқлим эмоционал яқинлик, ҳамкорлик, тенг ҳуқуқлилик билан характерланади. Ёмон, нохуш иқлим эса низо-жанжаллар кўплигида эмоционал ноқулайликларда намоён бўлади. Ижтимоий-маданий мақом-таълим даражаси, юриш-туриш маданияти, анъналарни сақлаб қолиш ва ўтказиш вазифаси, қизиқишларнинг кенг доираси, ривожланган маънавий эҳтиёжлар, дам олиш ва маиший ҳаётнинг биргаликдаги шакллари. Вазият-рол мақоми-болага муносабат характери. Оиланинг ижтимоий мослашув бўйича тадқиқот ўтказиш учун ижтимоий педагогика унинг хусусиятларини билиши, уларга баҳо бериш лозим. А. Қ. Минаваровнинг5 фикрича оиланинг тарбиявий функциясининг даражаси уч йўналишда бўлувчи унинг тузилмасига боғлиқ. Бу йўналишлар демографик-кўпболалик, камболалик, икки ёки уч авлоднинг биргаликда яшаши, ота-оналарнинг иккаласини ҳам бўлиши, оила аъзоларининг таълим олганликлари даражаси, болаларни тарбиялашда вазифаларни тақсимлаш, оила тарбиясининг ўзига хослиги, шунингдек оиланинг миллий хусусиятлари ҳам инобатга олинади. Оила типологияси ижтимоий мослашув даражаси бўйича фарқ қилувчи тўрттаасосий категория асосида шаклланади: Яхши оилалар-ўз вазифаларини муваффақиятли амалга оширишади, ўз боласи эҳтиёжларига тез кўникишади. Муаммо пайдо бўлиб қолса уларга бир карра ёрдам кўрсатиш кифоя. Таваккалчи оилаларда адаптатив қобилиятлар пастроқ. Улар бола тарбиясини қийинчилик билан эплашади ва ижтимоий педагог ёрдами ва назоратига эҳтиёж сезадилар. Муваффақиятсиз оилалар ҳаётий фаолиятнинг бирор-бир соҳасида паст ижтимоий мақомга эга бўлиб, улар ўзларига юклатилган вазифаларни бажара олмайдилар, уларнинг адаптатив имкониятлари паст, бола тарбияси жараёни катта қийинчиликлар билан секин кечади. Бу оила тури учун ижтимоий педагогнинг фаол ёрдами зарур. Муаммолари характеридан келиб чиқиб педагог уларга таълим, психологик ёрдамлар кўрсатади. /айри ижтимоий оилалар-бу оилалар тубдан ислоҳ қилиниши лозим. Бу оилаларда ота-оналар ғайриахлоқий ва ғайриҳуқуқий ҳаёт тарзини олиб боришади, яшаш шароитлари оддий тозалик-гигиеник талабларга жавоб бермайди. Болалар тарбияси билан албатта ҳеч ким шуғулланмайди, болалар назоратсиз қолиб кетишади, ривожланишда ортда қолишади. Ижтимоий педагогни бу оилалар билан ишлаганда ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари билан яқин ҳамкорлик асосида иш юритиши даркор. Ижтимоий педагогнинг оила билан иш юритиши ижтимоий педагог фаолияти оилани ўрганишдан бошланади. Оиладаги муносабатларни ўрганиш педагогга оилада боланинг ҳолатини тасаввур қилиш имконини беради. Оилани ўргангандан кейин ижтимоий педагог олдида оилада янги муносабатларни ўрнатиш вазифаси туради. Бу муаммони оилани турли клублар, маслаҳатлар, маиший бирлашмалар, боғ, таморқадаги ишга жалб қилиш йўли билан ҳал қилса бўлади. Боланинг оилада тутган ўрни ҳақида тасаввурга эга бўлгандан сўнг ижтимоий педагог оила билан биргаликда у учун реабилитацион дастур вариантларини ишлаб чиқади. Ижтимоий педагог томонидан “оила харитаси”ни бузиш амалиёти ҳам мавжуд. Унда оиланинг ҳар бир аъзосининг тавсифи, туғилган санаси берилади. Шунингдек оила мақоми, яшаш шароитлари, қўшничилик, оиланинг диний ва миллий мансублиги аниқланади. “Харита”нинг иловасида оилада бола тарбиясини ўрганиш деб номланган қисми ҳам мавжуд, унда ота-оналар бола билан қанча вақт ва қандай ўтказишади, уларнинг умумий ишлари нималардан иборатлиги, вақтни ота-оналар ўз фарзандлари ҳақида нималар билишлари ҳақидаги маълумотлар ўз аксини топади. Масалан-бола нимага қизиқади, нималарни ўқийди, кимлар билан дўстлашган, унинг соғлиги қанақа ва ш.к. Шунингдек, бу жараёнда болаларнинг ҳам ота-оналари ҳақида нима билишларини аниқлаш жуда муҳимдир. Бундан ташқари, ижтимоий педагог оиладаги барча муносабатлар-катталарнинг ўзаро муносабати, катталар ва болалар ўртасидаги муносабатларни инобатга олиши муҳим ҳисобланади. Оилада ҳамкорлик мавжудми ёки барча муносабатлар катталарнинг буйруғи асосида қуриладими. Агар бола биринчи синфга қатнай бошласа, ижтимоий педагог боланинг ҳолатини, ким билан сизлашиши, унга нима ёқиши-ёқмаслигини аниқлаши лозим. Ижтимоий педагог биринчи навбатда, муваффақиятсиз оилалар билан тўқнаш келади. Буларга бола доимий ота-оналар жанжалларида яшайдиган, ота-онаси гиёҳванд бўлган оилалар киради. Замонавий шароитлар буларга ишсиз оилаларни ҳам киритиб қўйди. Ижтимоий педагог оиланинг турли муаммолари билан дуч келади. Булар: -касал болалар, ногирон болалар, -ногиронлар, нафақахўрлар, қариялар, -фохишабозлик, -гиёҳвандлик, -дайди болалар, -ота-оналарнинг ажралишлари. Шубҳасиз, ижтимоий педагогнинг оиладаги биринчи вазифаси бу инқирозли вазиятларни ҳал қилишдир. Ижтимоий педагог оила билан иш юритишда уч асосий ролни ўйнайди: Маслаҳатчи-оилани ота-оналар ва болаларнинг ўзаро таъсирининг муҳимлиги ҳақида гапириб беради, бола тарбияси бўйича педагогик маслаҳатлар беради. Консултант-оила қонунчилиги масаласи бўйича маслаҳат беради, мавжуд тарбия методларини маълум қилади, оилада боланинг меъёрида ривожланиши ва ривожланиши учун зарур шароитларни яратиш усулларини тушунтириб беради. Ҳимоячи-бола ота-оналари шахсияти (гиёҳванд, ароқхўр, болаларга ёмон муносабат)нинг тўлиқ дегратациясига дуч келганда болани ҳимоя қилади. Номақбул оилада ижтимоий педагогик ёрдам шакллари Оилада ижтимоий педагогик ёрдам шакллари муҳтожларга ижтимоий педагогик ёрдам узоқ муддатли ва қисқа муддатли иш шаклларидан иборат бўлади. Қисқа шакллар ичидан олимлар ўзаро муносабатларнинг интервент ва муаммоли моделларини ажратишади. Оила билан иш юритишнинг интервент модели инқирозли ҳолатда бевосита ёрдам кўрсатишни кўзда тутади. Бу инқирозлар оила ҳаётидаги ўзгаришлар ёки тасодифий нохуш ҳолатларга боғлиқ бўлиши мумкин. Инқирозли ҳолатга қайси муаммолар сабаб бўлганидан қатъий назар ижтимоий педагогнинг вазифаси бевосита эмоционал ёрдам кўрсатиш орқали стресс ҳолатининг таъсирини юмшатиш ва оила кучларининг инқирозини бартараф этишга қаратишдир. Бу ҳолатдаги ёрдам психологик, ахборот ва воситачилик характерига эга бўлиши мумкин. Муаммоли модел ҳам қисқа муддатли иш шаклига тегишли бўлиб, унинг муддати тўртойдан ошмайди. Муаммоли модел оиладаги амалий вазифаларни ечишга қаратилади, яъни модел марказида шундай талаб турадики, ёрдам кўрсатувчи мутахассис шахслар ўз ҳаракатларини оиладаги муаммоларини ечишга йўналтиришлари керак. Бу модел муайян ҳолатларда аксар муаммоларни одамларни ўзлари хал қилишларига асосланади. Ижтимоий педагогнинг асосий вазифаси айнан шундай ҳолатларни яратишдир, муаммоли моделнинг етакчи методи ёрдам кўрсатувчи ижтимоий педагог ва оила ўртасида шартнома тузилишидир. Шартнома тузилаётганда оиланинг вазифаси олдинда турган фаолиятнинг мақсад ва вазифаларини аниқлашдир. Ижтимоий педагогнинг вазифаси эса бу мақсад ва вазифаларнинг амалга ошиши учун етарли бўлган муддатни белгилаш. Шуни таъкидлаш жоизки, ижтимоий педагог ва оила ўртасидаги шартнома бизнес ёки никоҳ шартномасига ўхшамайди. Бу ҳолатда томонлар моддий эмас, балки ахлоқий мажбуриятларга эга бўлишади ва бу расмий ҳужжат билан тасдиқланади. Шартнома бўйича ҳамкорлик оилани шартнома шартларини ишлаб чиқишда, қарорлар қабул қилишда фаол иштирок этишини таъминлайди. Ўсмирлар ва ўспиринлар билан ишлашда шартноманинг тузилиши уларнинг мутахассис билан муносабатларига жиддий характер бериши билан ижобий жиҳатларга эга. Асосан хориж амалиётида қўлланиладиган узоқ муддатли иш шакллари психоижтимоий ёндошувга асосланишади ва тўртойдан ортиқ вақтни талаб қилади. Психоижтимоий ёндашувнинг асосий вазифалари бирор бир вазифани бажаришга одатлантириш қилиш орқали оилавий тизимни ўзгартириш, оилага таъсир қилувчи бошқа ижтимоий тизимлардаги ҳолатларни ўзгартиришдан иборат. Айнан ижтимоий педагогик ёрдам шароитида патронажнинг қўлланилиши мақсадга мувофиқ. Патронаж- ижтимоий педагогик иш шаклларидан бўлиб, унда ижтимоий педагог ташҳиз, назорат ва реабилитация мақсадларида оилага ташриф буюради. Бу эса оила билан узоқ муддатли алоқаларни ушлаб қолишга замин яратади. Патронаж оилани унинг табиий шароитларида кузатишга имкон беради. Патронажнинг ўтказилиши бир қанча тамойилларга амал қилишни талаб қилади. Булар: ёрдамни ихтиёрий қабул қилиш, конфиденсиаллик ва бошқалар. Шунинг учун оилани аввалдан ташриф тўғрисида хабардор қилиш лозим. Патронажлар танланган иш стратегиясига қараб доимий ва бир марталик бўлади. Доимий патронажлар авваламбор ғайри ижтимоий оилаларга нисбатан қўлланилиши лозим. Чунки уларни доимий назорат қилиш интизомга чақиради. Шу билан бирга вужудга келаётган инқирозли ҳолатларни аниқлаш имконини беради. Патронаж билан бир қаторда ижтимоий педагогик фаолиятда оила билан иш олиб боришнинг муҳим шаклларидан бири–бу консултатив суҳбат ўтказишдир. Консультация асосан ҳаётий масалаларни ҳал қилишда қийинчиликларга дуч келаётган соғ одамларга мўлжалланган. Якка тарздаги консультацион суҳбатлар билан бир қаторда оила билан ишлашнинг жамоавий шакллари-тренинглар ҳам ўтказилиши мумкин. Ижтимоий педагогик тренинг амалий психологиянинг жамоавий психологик иш олиб боришни фаол методларидан фойдаланишга асосланган соҳаси сифатида таърифланади. Шуни таъкидлаш жоизки, бугунги кунда ўтказилаётган тренинг дастурларининг мақсадлари кенгайди ва тренинг фақатгина амалий психология соҳаси бўлибгина қолмай, ижтимоий педагогика, таълим тизимида ҳам ўз ўрнига эга бўлди. Тренинг бир қанча индевидуал ва жамоавий иш олиб бориш усулларининг уйғунлашуви бўлиб, ота-оналарнинг психологик, педагогик саводхонлигини ошириш муаммосини хал қилишнинг энг истиқболли усулларидан бирига айланди. Бу муаммо сўнги ўн йилликлар давомида ўз глобал аҳамиятини йўқотмаяпти. Айниқса руҳий ва жисмоний нуқсонли фарзандли оилаларда бу муаммо ниҳоятда кескиндир. Жамоавий усуллар ота-оналарга бир-бирлари билан тажриба алмашиши, саволлар бериши ва гуруҳда қўллаб-қувватланиш имконини беради. Бундан ташқари ахборот алмашинувида етакчилик ролини бажариш фаолликни оширади. Юқоридаги усусллар-консултатив суҳбат, тренинг оммабоп ҳисобланиб ҳам қисқа муддатли ҳам узоқ муддатли шаклларда қўлланилади. Оиладаги ижтимоий педагогик фаолият тизимли ёндашувга асосланган тақдирдагина самарали бўлиши мумкин. У демография, ижтимоиёгия, ижтимоий психология, педагогика (оиланинг тарбия функцияси), ҳуқуқ, иқтисод (оила бюджети), этнография, тарих ва фалсафа маълумотларини ўрганишни ва улардан фойдаланишни кўзда тутади. Шундай қилиб, замонавий шароитларда оила турли билим соҳалари: ижтимоий педагогика, ижтимоий иш, соғлиқни сақлаш ва бошқаларнинг марказий объэктларидан бирига айланмоқда. Чунки ҳар бир жамиятнинг келажаги ўша жамиятдаги оилалардаги муаммоларни хал қилишга боғлиқ. 11-Mavzu
Tayanch tushunchalar; Ochiq maktablar, ijtimoiy pedagogik faoliyat, qo`shimcha ta'lim tashkilotlari, internetlar, ijtimoiy pedagogik faoliyat modeli, mikro(kichik) markazlar, valeologiya, sog`lom turmish tarzi. REJA: 1. Maktab-ochiq ijtimoiy pedagogik tizim sifatida 2. Bolalarga qo`shimcha ta'lim berishning ijtimoiy-pedagogik modeli. Bolalarni ijtimoiy himoyalash mikromarkazlari 3. ijtimoiy pedagogning maktab yoshidagi bolalar bilan ish yuritishi, tengqurlar jamoasi va bolalar submadaniyati. 4. Ijtimoiy pedagogning tarbiyasi og’ir o’spirinlar bilan ish olib borishi 5. Spirtli ichimliklar istе'mol qiluvchi o`smirlar bilan olib boriladigan ijtimoiy- pеdagogik faoliyat. Giyohvandlik – dеviant xulq shakli sifatida Sotsiumda insonparvarlik munosabatlarni shakllantirish ijtimoiy pedagogik faoliyatning asosiy maqsadi va ma'naviy ahloqiy asosi hisoblanadi. Ko`pchilik mamlakatlarda shaxsning insonparvarlik g`oyalari asosida ijtimoiylashtirish kontseptsiyasi asosida faoliyat yuritayotgan maktablar mavjud. Germaniyadagi xolistik maktablarning pedagogik kontseptsiyasi, Shvettsiya va Amerikadagi hamda Rossiyadagi “Kichik tumonlar maktabi” (“Maktab mikrarayon”)shular insonparvarlik tizim sifatida namoyon bo`ladi. Ochiq maktablar ko`p qirralari vazifalarni bajarib, kun davomida bolalar va kattalar uchun faoliyat ko`rsatadi. Ular xohlagan vaqtlarida bu maktabga kelishlari mumkin. Bu maktablar oila, ma'naviy-ma'rifiy tashkilotlar, ish joylari, mahalliy hokimliklar, jamiyat tashkilotlari kabi ijtimoiy institutlar bilan hamkorlik qiladi. Eng asosiysi bolaning ta'lim va tarbiyasi ijodiy faoliyat asosida olib boriladi; maktab bolaning rivojlanishi uchun barcha sharoitlarni yaratib beradi. Ochiq maktablar strukturasida yangi tarbiyachi-ijtimoiy pedagoglar faoliyat ko`rsatadi. U shaxs va jamiyat o`rtasidagi “vositachi” rolini bajaradi. Bunday maktablar asosan; ▪ o`qituvchilarning pedagogik bilimini boyitish ▪ sotsiumning imkoniyatlarida foydalanib, ota-onalarning umummadaniyatini rivojlantirish: ▪ ijtimoiy foydali madaniy dam olishini tashkil etishga doir o`z faoliyatlarini olib boradi. Bolalarga qo`shimcha ta'lim berishning ijtimoiy-pedagogik modeli Maktabdan tashqari qo`shimcha ta'lim muassasalari ijtimoiy tarbiyalash institutlaridan biri sifatida, bolalarning bo`sh vaqtini tashkil etishda muqim ahamiyat kasb etadi. Ularning asosiy vazifalari: ▪ bolalarning o`z-o`zini rivojlantirishga sharoitlar yaratish, ▪ sog`ligini tiklash,• kasb tanlashga va ijoiy faoliyat yuritishga yo`llash, ▪ nogiron bolalarning ijtimoiylashuviga yordam berishn va h.k. qo`shimcha ta'lim muassasalarida asosan, bolalarni o`qitish quyidagi shakllarda olib boriladi; nazariy(ma'ruzalar o`qish, suhbatlar, disputlar tashkil etish va h.k) hamda amaliy(ekspeditsiyalar, sayohatlar tashkil etish, konferentsiyalar, slyotlar o`tkazish). Bu tashkilotlarda olib boriladigan ijtimoiy pedagogik faoliyat bolalarga bilim berish, ijtimoiylashtirish va hayotga tayyorlash maqsadi ko`zlanadi. Undagi dasturlar tarbiyalanuvchilarning ijtimoiylashuviga, bugungi kunning dolzarb muammolarini tushunishga, muammolarni mustaqil tarzda qal etishga o`rgatishga, o`z bilimini oshirib borishga qaratilgandir. Bu tashkilotlarda ijtimoiy- pedagogik faoliyat jarayonida quyidagi tamoyillarga asoslanish maqsadga muvofiqdir: 1. Bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda yondoshish. 2.O`qituvchining shaxsiy professional yondoshuvi. 3. Tabiatga mos yondoshuv 4. Madaniy saloqiyatga mos yondoshuv. Bu faoliyatlar jarayoni ijtimoiy pedagog ta'limiy faoliyat metodi, faoliyat va muloqatni o`zgartirish metodi, munosabatlarni o`zgartirish kabi metodlardan foydalanish mumkin. Xulosa qilib aytganda qo`shimcha ta`lim muassalarida ijtimoiy pedagogic faoliyati modeli quyidagi shakilda amalgam oshiriladi. Ijtimoiy pedagog faoliyati qishloq joylarda o`ziga xos xususiyatga ega. Uning asosiy maqsadi qishloq aholisini ijtimoiy-pedagogik himoyalash sog`ligini himoyalashga, hayot tarzini yaxshilashga yordamlashishdan iboratdir. qishloq joylarda u aholining turli yoshdagi (bolalar, yoshlar, qariyalar, nogironlar, yosh oilalar va h.k) guruhlari bilan ish olib boradi va ularga o`sha muhitda o`z o`rnini topishga yordam beradi. Uning asosiy ob'ekti shakllangan shaxs bo`lib, mikromuhit esa shaxsni tarbiyalash va rivojlantirish faktori sifatida xizmat qiladi. Bolalar esa shu aholining eng nozik vakili bo`lib, ular birinchi navbatda ijtimoiy muhofazalanish bilan birga ijtimoiy va ijtimoiy pedagogik yordam berishni talab etadi. Maktab yoshidagi bolalar bilan ijtimoiy pedagogik ish olib borish maktabgacha tarbiya muassasalaridagi ijtimoiy pedagogik ishdan tubdan farq qiladi. Bu faoliyat o’quvchilarning doimiy kamol topishlari va ta’lim olishlariga bog’liq maktabdagi ijtimoiy pedagogik faoliyatning barcha jihatlarini bir bobda ochib berishning iloji yo’q shuning uchun biz eng muhim vaziyatlarini ochib berishga harakat qilamiz. respublikamizda maktab o’quvchilari bilan ijtimoiy pedagogik ish olib borish rivojlanmoqda. u qisman moziy tajribasi, qisman zamonaviy pedagogik tibbiy, psixologik, yuridik faoliyat turlariga tayanib ish olib bormoqda. So’nggi yillarda pedagogik jamoalar ham paydo bo’lib, ularda maktab nafat ta’lim-tarbiya masalalarini balki o’quvchining boshqa bir qator ijtimoiy muammolarini ham yechmoqda. Davlatimizdagi o’zgarishlar mavjud ta’lim tizimiga ham o’z ta’sirini ko’rsatdi. CHunki unda jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy inqirozi aks etmasligi mumkin emas. Umumta’lim maktabi o’zining o’quv, tarbiya va ijtimoiy funksiyalarini ko’rib chiqib birinchi o’ringa quyidagi ijtimoiy funksiyalarni qo’yishi kerak edi: 1. Ta’lim to’g’risidagi qonun, Kadrlar tayyorlash milliy dasturini bajarish lozim edi., biroq ta’lim bolalar va o’smirlar manfaati asosida tashkil qilinmoqda. 2. Maktabda tarbiya ishini ta’lim bilan teng yuritish. 3. Maktab faoliyatini qayta yo’naltirish. 4. Maktab ishini, bolalar faolligini oshirish, turli bolalar klublari tuzishga asoslash. Maktabning asosiy ijtimoiy vazifasi bolaning ta’lim-tarbiya olishga bo’lgan huquqini amalga oshirish hisoblanadi. Zamonaviy maktab sharoitlarida bolalarning ijtimoiy pedagogik himoyasi quyidagicha amalga oshmoqda: Maktab ma’muriyati, sinf rahbarlari, guruh tarbiyachilari, kam ta’minlangan oilalar farzandalriga moddiy yordam, bepul ovqatlanish tashkil qilishadi. Sinf rahbarlarning bolaning oiladagi holatini o’rganishadi. qiyin bolalar bilan alohida shug’ullanishadi. Maktabda psixologlar bola qobiliyatlari va qiziqishlarini o’rganishadi. Psixoterapevt va psixologlar ota-onalar va bolalarga maslahat berishadi va yordam berishadi. Maktabda mavjud bo’lgan sog’liqni saqlash xizmati maktab o’quvchilarini tibbiy ko’rikdan o’tkazishadi, jismoniy tarbiya guruhlari tuzishadi, kuchsiz bolalarga maxsus ovqatlanish tashkil qilishadi, karantin sinflarini nazorat qilishadi. Maktabda ijtimoiy ishga maktab direktori yordamchilaridan biri rahbarlik qiladi. Tarbiya ishlari bo’yicha direktor o’rinbosari maktabning maktabgacha tarbiya muassasalari, turli hukumat tashkilotlari bilan aloqasiga katta e’tibor qaratadi. Ota-onalar qo’mitasi ham o’z o’rnida tarbiyasi og’ir bilan ishlashga yordam beradi. Turli davlatlarda ijtimoiy pedagog ishiga ikki yondashuv mavjud: u maktab bilan hamkorlik qiladi yoki u maktabning shtatli hodimi hisoblanadi. Maktab bilan hamkorlik qila turib ijtimoiy pedagog tez-tez maktabga borib turadi. Ota-onalar va o’quvchilarning o’zaro munosabtlarining yaxshilanishiga yordam beradi, dars qoldirish sabablarini aniqlaydi. U bolalar bilan qo’pol munosabatda bo’lgan oilalarni, jismoniy va ruhiy nuqsonli bolalarni aniqlaydi. Bola yoki oilaga yordam berish maqsadida bolaning uzoq davom etgan kasalligi sabablarini surishtiradi, bola o’qishda ortda qolmasligi uchun u bilan uyda va kasalxonada alohida shug’ullanadi. Bola tarbiyasidagi muammolarni xal qilish uchun huquqshunos, shifokor, militsiya hodimlari xizmatidan foydalanadi. Ko’pgina g’arbiy yevropa davlatlarida ijtimoiy pedagog maktabning shtatli xodimi hisoblanadi. U ijtimoiy yordamga muhtoj bolalarni aniqlaydi. Bu bolalar maktab kursini uzlashtirishga qobiliyati yetmaydigan bolalardir. Bu bolalar maktab yoki oilada ruhiy tushkunlikni boshdan kechirishadi. Odatda bu bolalar voyaga yetmaganlar ishlari bo’yicha komissiya ro’yxatida turishadi. Ba’zan bolalar va ularning atrofidagilar bilan munosabatlarini oydinlashtirish yetarli yordam beradi. ijtimoiy pedagog o’quvchining maktabdan tashqari vaqtini tashkillashtirib, o’z tarbiyaviy ishini olib borishida ota-onalar bilan hamkorlik qiladi. Hamkorlik yuzasidan seksiya, klublar, har xil mehnat, turistik bo’linmalar tashkil qiladi. ijtimoiy pedagog pedagogik jamoaning tarbiyasi og’ir bolalar bilan ish olib borishini tartibgs soladi. U maktab pedagogik jamoasiga doimiy tarzda sinfdagi psixologik muhit to’g’risida axborot beradi. Aynan shu holat maktabda ijtimoiy ish olib borishning rejasini tuzishda muhim ahamiyatga ega. ijtimoiy pedagog maktabdan haydalgan bolalarga alohida e’tibor qaratishi kerak. U ularni boshqa maktabga joylashtirishga, yangi jamoaga ko’nikishlariga yordam ko’rsatadi. ijtimoiy pedagog dasr soatlari vaqtida noqonuniy ishlab yurgan bolalarni aniqlaydi, ularning o’qish masalasini hal qiladi. U ko’p bolali oilalarning barcha imtiyozlaridan foydalanishlari, bolalarning reabilitatsion markazlarga qatnashlarini nazorat qiladi. Boshlang’ich sinf o’quvchilari va sinf rahbarlari tumandagi oila va o’quvchilarni o’rganib chiqishadi. ijtimoiy yordamga muhtoj bolalarga e’tibor berishadi, tarbiyasi og’ir bolalarni tarbiyalashda oilalarga yordam berishadi. O’quv ishlari bo’yicha direktor o’rinbosari o’z faoliyatida to’garak, seksiya, klublarni tashkil qilish, o’tituvchining o’quvchilar bilan indevidual ishlashini, yashash joyida bolalar bilan konsultatsiya o’tkazish, alohida pedagogik e’tiborga muhtoj bolalar bilan ish olib borishni nazorat qiladi. Alohida fanlardan dars beruvchi o’qituvchilar bolalarning qiziqishlarini o’rganib chiqib, ularni turli to’garak va seksiyalarga jalb qilishadi. Maktabda turli tadbirlar o’tkazishadi. Bu tadbirlarni o’tkazishda ota-onalar va sobiq o’quvchilar yordamidan foydalanishadi, maktabga mashhur kishilarni chaqirishadi. Maktab yoshidagi bolalarning asosiy ijtimoiylashtiruvchi omili bolalar submadaniyatini shakllantiruvchi tengqurlar jamoasidir. ijtimoiy pedagog bu hodisalarning funksiyalarini bilishi, ularning o’quvchilarning shaxsiy hislatlari va ijtimoiy munosabatlarini rivojlantirishdagi o’rinlarini ko’ra olishi lozim. Tengqurlar jamoasi va bolalar submadaniyati. Bola ijtimoiylashuvining shartlaridan biri tengqurlar bilan munosabatga kirishishdir. Bu munosabat bolalar bog’chasi guruhi, maktab sinflari, turli norasmiy bolalar va o’smirlar birlashmalari kabi kichik guruhlarda shakllanadi. Bolalar va o’smirlar guruhlarida tengdoshlar orasida fuknsional, emotsional shaxsiy munosabatlar o’rnatiladi. Funksional munosabatlar bolalar faoliyatining alohida sohalari (mehnat, o’qish)da qayd etilgan bo’lib, kattalarning bevosita rahbarligi ostida guruhdagi xulq-atvor normalarini o’zlashtirish orqali shakllanadi. Tengdoshlar guruhhining hamma a’zolari ham yosh jihatdan teng bo’lmaydi. Bu guruhga har xil yoshdagi, biroq umumiy qadriyatlar, munosabatlar tizimi yoki qiziqishlari bilan birlashgan bolalar ham kirishi mumuikn. Tengdoshlar guruhi a’zolarining soni turlicha bo’lishi mumkin. O’rtoqlar guruhida 2-3dan 5 gacha, og’aynilar guruhida 7-9 gacha, assatsial guruhlarda 20 tagacha, rasmiy guruhlar-sinf, to’garak va boshqalarda 30-40 tagacha a’zo bo’lishi mumkin. Tengqurlar guruhi odatda a’zolarining hududiy yaqinligi asosida shakllanadi. Tengqurlar guruhi individual qiziqishlarning mos tushishi, rasmiy tashkilot(sinf,skautlar guruhi va boshqalar) borligi va guruh a’zolari urtasida shaxsiy munosabatlar mavjudligi tufayli shakllanadi. Bu munosabatlar guruh a’zolarining xarakter va o’zaro ta’sirlarida, shuningdek sinfda rollarni taqsimlashda namoyon bo’ladi. Birinchidan yetakchi ajralib chiqadi. Eksperimental tadqiqotlarda yetakchisi bo’lmagan guruh aniqlanmagan. Sohaviy yetakchilar ham bo’lishi mumkin. Masalan, aqliy, emotsional, ishbilanmon yetakchi bo’lishi mumkin. Tenqurlar guruhini bir necha parametrlar bo’yicha tasniflashimiz mumkin: Ijtimoiy tizimidagi yuridik maqomiga ko’ra tengqurlar guruhlari rasmiy, ya’ni jamiyat tomonidan tan olingan, biror bir davlat yoki jamoat tashkiloti bilan bog’liq bo’lgan guruhlar va norasmiy-o’z-o’zidan mavjud bo’lgan guruhlarga bo’linadi. ijtimoiy psixologik maqomiga ko’ra ular ikkiga bo’linadi, ya’ni mansublik guruhi-uning haqaqiy a’zolari mavjud (sinf, sport klubi va boshqalar) va referent guruhi- bunga inson mansub emas, biroq hayolan tayanadi. Faoliyat yuritishning barqarorligi va uzoq muddatliligiga qarab doimiy, vaqtinchalik hamda hodisaviy guruhlarga ajratiladi. Hudud jihatidan ular hovli, mahalla yoki biror bir muassasa tarkibida faoliyat yuritishlari mumkin. Etakchilik borasida ular demokratik va avtoritar guruhlarga bo’linishadi. So’nggi 10 yilliklarda tengqurlar guruhlari voyaga yetayotgan avlod ijtimoiylashuvida eng muhim mikroomillardan biriga aylandi. Avvalgi davrlarga qaraganda ularning o’rni ancha jiddiylashdi, bunga bir qator jarayonlar o’z ta’siri ko’rsatdi. Urbanizatsiya shunga olib keldiki, borgan sari ko’p bolalar, o’smirlar shaharlarda yashashyapti va u yerda ko’proq tengdoshlar bilan muomala qilish imkoniga ega bo’lishmoqda. bu muomalani kattalar to’liq nazorat qila olishmaydi. Katta oilaning kichiklashuvi bir bolali va to’liqsiz oilalarning ko’payishi, oilalarning noto’g’ri tashkillashtirilganligi bolalar uchun oiladagi emotsianal aloqalarning yetishmovchiligini uydan tashqarida to’ldirish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Umumiy o’rta ma’lumot OAVlar shunga olib keladiki, voyaga yetayotgan avlod o’zlarining savodxonliklari va madaniy rivojlanishlari darajasiga ko’ra ancha tenglashib qolishdi. SHuningdek, bolalarning tengqurlar guruhlariga birlashishlariga nafaqat kiyim-kechak yoki turmak, balki hayot tarzini ham belgilab beruvchi moda ham ta’sir ko’rsatmoqda. Bolalar, o’smirlar va o’spirinlar bir vaqtning o’zida bir necha bir-birdan farqlanuvchi guruhlarga a’zo bo’lishlari mumkin. Rasmiy guruhlar (sinf, sport to’garagi va boshqalar) bolalar ijtimoiylashuviga ular hayotiy faoliyatining mazmuni, ularda shakllangan o’zaro munosabatlarning xarakteriga bog’liq ravishda ta’sir ko’rsatadi. Norasmiy guruhlar bolalar, o’spirinlar va o’smirlar ijtimoiylashuviga ularning tarkibi, yo’naltirilganligi yetkachilik turiga ko’ra ta’sir ko’rsatishadi. Turli yosh va ijtimoiy madaniy xususiyatlarga ega bo’lishiga qaramay tengqurlar guruhining ijtimoiylashuvdagi funksiyalari universaldir. Birinchidan, guruh a’zolarini shu jamiyat madaniyatiga o’rgatadi, ya’ni ularning xulq-atvorini guruh a’zolarining milliy, diniy, mintaqaviy, ijtimoiy mansubligiga moslashtiradi. Ikkinchidan, tengqurlar guruhlarida ijobiy xulq-atvorga o’rgatiladi. Bu ularga namunaviy xulq-atvorlarni ko’rsatish, g’ayri ijtimoiy xulq-atvorlarga nisbatan chora qo’llash orqali amalga oshiriladi. Uinchidan, tengdoshlar guruhlari bolalar, o’smirlar va o’spirinlarning kattalar, xususan ota-onalar ta’siridan avtanomlashuvlari jarayonida muhim o’rin tutadi. To’rtinchidan guruh o’z a’zolariga yosh submadaniyatidan mustaqil bo’lish imkonini beradi. O’rtoqlar va og’aynilar guruhlari kiyinish, yurish-turish borasida tengdoshlar jamiyatiga mos bo’lishga harakat qilishadi. SHu bilan bir vaqtda o’z mustaqilliklarini ham saqlashadi. YA’ni boshqa bolalarni o’z guruhlariga qo’shmaslikka harakat qilishadi. Beshinchidan, tengdoshlar guruhlari bolalar tomonidan o’z-o’zini anglash, o’z-o’zini belgilab olish masalalarini yechishga qulay yoki noqulay sharoitlar yaratib beradi. Oltinchidan, guruh o’z a’zolari tomonidan “ekologik chuqurlik” sifatida qabul qilinadigan spetsifik ijtimoiy tashkilot hisoblanadi. Guruhda emotsional va shaxsiy munosabatlar ham shakllanadi. Bolalar va yosh o’smirlar guruhlarida emotsional munosabatlarning asosiy funksiyasi tengqurlar xulq- atvorini umumqabul qilingan xulq-atvor normalariga moslashdir. Bu holatda do’stlik rishtalari, simpatiya birinchi o’ringa ko’tariladi. Aslida ular ontogenezda ancha avval paydo bo’lishgan. Agar maktabgacha yoshdagi bola ularga amal qilsa, bu holat boshqa bolalar tomonidan ijobiy qabul qilinadi. SHaxsiy munosabatlar guruhdagi o’zaro bog’liqlik bo’lib, bunda bir bola xulq- atvorining sababi boshqa bola uchun shaxsiy ma’noga ega bo’ladi. SHaxsiy munosabatlar bola atrofdagilar bilan munosabatda kattalar rolini bajarganda yorqin namoyon bo’ladi. Bolalar hamjamiyati bolalar submadaniyatining tashuvchisi hisoblanadi. Bolalar submadaniyati–bu bolalarga jamiyatga ko’nikishlariga va o’z normalarini yaratishlariga ko’maklashuvchi madaniy hudud va muomala doirasidir. Bolalar submadaniyati bolaning ilk ijtimoiylashuvi vazifasini bajaradi. O’smirlar, o’spirinlar submadaniyatining namoyon bo’lishiga ijtimoiy harakatning yangi shakllarini tuzish kiradi. Bu ijtimoiy pedagog tomonidan to’g’ri qabul qilinishi kerak. O’smirlar kichkina bolalardan ancha faollar va o’z o’rinlarini topishlari uchun yangi faoliyat va xulq-atvor shakllarini qidirishadi. Biroq ular ancha tavakkalchi va bunga tayyor emaslar. O’spirinlik davrining inqirozi ham ko’p borada yangi muqobil faoliyat normalarini yaratishga bog’liq. SHuning uchun o’spirin-o’smir submadaniyati nafaqat ijtimoiylashtiruvchi, balki konstruktiv ijodiy funksiyani ham bajaradi. O’smirlar va o’spirinlar submadaniyatini kattalar olamidan ajratib turuvchi omillar madaniy va texnologik o’zgarishlar, yolg’izlik OAVlarning qarama-qarshi ta’siri, ijtimoiy muhitning beqarorligi bilan bog’liq. Bu hollarda o’spirinlar va o’smirlar guruhlari turli g’ayri- ijtimoiy xarakatlarga intilishlari xam mumkin. O’spirinlar va o’smirlar submadaniyati rivojlanishining ikki yo’nalishi mavjud. Birinchisi u umumiy jihatlarga ega bo’lib, turli mintaqa va yo’nalishlarga ajraladi. Ikkinchi yo’nalish yoshlar submadaniyatiga g’ayri madaniyatlarning ta’siriga bog’liq. Bu holatda biz mavjud jamiyatning huquqiy asoslariga tajovuz qilmaydigan, birq axloq umumqabul qilingan xulq-atvor normalariga qarshi chiquvchi yoshlarni uchratishimiz mumkin. g’ayri madaniyatning borligi va uning tarqalishi u yoki bu jamiyatning inqirozidan hamda insonlarning qoniqmayotganligidan dalolat beradi. Ijtimoiy pedagogning tarbiyasi og’ir o’spirinlar bilan ish olib borish Maktab ijtimoiy pedagogikasining asosiy muammosi tarbiyasi og’ir o’spirinlar hisoblanadi. 12-16 yoshli o’g’il-qizlar o’spirin hisoblanishadi. Bu davr shaxs shakllanishi jarayonida nihoyatda katta ahamiyatga ega. SHu bilan birga ham o’smirlar ham tarbiyachilar uchun qiyin davrdir. O’spirinlik yoshida bolaning hayot sharoitlari va faoliyati ancha o’zgaradi, ruhiyatining qayta qurilishi ro’y beradi. Tengqurlari bilan muomala qilishning yangi shakllari paydo bo’ladi. Jamoada o’spirinning ijtimoiy maqomida o’zgarishlar ro’y beradi,ota-onalar va ustozlar tomonidan unga talablar kuchayadi Bu yoshda o’spirinning vaqtinchalik oila va maktabda ruhiy ajralishi sodir bo’ladi. O’spirinning shakllanishida ota-onaning ahamiyati pasayadi. Odatda u rasmiy jamoa va norasmiy muomala guruhini tanlash bilan band bo’ladi va oxir oqibat o’zini qulay sezadigan, unga hurmat bilan munosabatda bo’linadigan guruhni tanlaydi. Bu sport, texnika to’garagi bo’lishi mumkin. SHu bilan birga bu guruh o’smirlar yig’ilishib, ichib- chekib o’tirishadigan yerto’la ham bo’lishi mumkin. Bu yoshda o’spirinlarning kattalar xususan ota-onalar bilan muammolari paydo bo’ladi. Ota-ona o’z farzandiga yosh bolaga bo’lganday qarashadi, bola esa bu g’amxo’rlikdan chiqib ketmoqchi bo’ladi. SHuning uchun uning kattalar bilan munosabatida ko’p nizolar kelib chiqadi, bolada kattalar fikrlariga tanqid bilan qarash kuchayadi. Kattalar bilan munosabatlar xarakteri ham o’zgaradi: bo’ysunish pozitsiyasidan bola tenglik pozitsiyasiga o’tmoqchi bo’ladi. Bir vaqtning o’zida tengdoshlar bilan ham o’zaro munosabatlarning xarakteri o’zgaradi. O’zpirinda kattalik xissi tug’iladi va xissiyot mustaqil bo’lishga intilish, kattalarning xohish istaklariga qarshi chiqishda namoyon bo’ladi. Kichkina bolaga qaraganda o’spirinning qiziqishlari ham ancha o’zgaradi. Ijodiy faoliyatga intilish bilan bir qatorda o’spiringa qiziqishlarning beqarorligi ham xosdir. SHunday qilib o’spirinlik yoshining quyidagi o’ziga xos xususiyatlarni ajratsak bo’ladi: emotsional voyaga yetmaganlik, o’z xulq-atvorini to’liq nazorat qila olmaslik, o’z ehtiyojlarini qondirish uchun imkoniyat va xohishlarini to’g’ri baholay olmaslik, katta bo’lishga intilish. O’spirin yetarlicha voyaga yetgan shaxs emas. U insonning eng muhim xislatlari va jihatlari shakllanishi bosqichida bo’lgan shaxsdir. Bu bosqich bolalik va kattalik o’rtasidagi davrdir. SHaxs hali o’zini katta deb hisoblashi uchun yetarli rivojlanmagan, biroq shu bilan birga atrofdagilar bilan munosabatga kirishishi va o’z harakatlarida ijtimoiy norma va qoidalar talablariga amal qilishi uchun yetarli rivojlangan. O’spirin aqlli qarorlar qabul qilishga ongli harakatlar sodir etishga va ular uchun axloqiy va huquqiy jihatdan mas’ul bo’lishga qodir. SHuni ta’kidlash joizki, o’spirin o’z xatti-harakatlari uchun huquqiy javobgarlikka tortiladigan shaxsdir. Garchi qonun voyaga yetmaganlarning ijtimoiy psixologik rivojlanishini inobatga olib, ular uchun cheklangan javobgarlikni belgilasa ham katta o’spirinlik va o’smirlik davrini shaxsiy javobgarlik bilan xarakterlanadigan yosh deb qabul qilsak bo’ladi. Tarbiyasi og’ir o’spirinlar jismoniy jihatdan sog’-salomatdirlar, biroq ularning ta’lim-tarbiyasi buzilgan. Ular o’z tengdoshlaridan o’qishda ortda qoladilar, chunki ularda xotira, tafakkur va tasavvur xislari yaxshi rivojlanmagan. Garchi ular o’zlariga qiziqarli narsani bajarishsa ham ular mehnat qilishni yoqtirishmaydi, o’zlarini biror ishni bajarishga majbur qila olmaydi, ular tizimli shug’ullana olishmaydi. Tarbiyasi og’ir o’spirinlar maktab intizomi va tartibini buzishadi, o’qishni xohlashmaydi, o’qituvchilar, tengdoshlar, ota-ona bilan nizolashadilar. Maktabni tashlab ketishadi, o’zlarini omadsiz deb bilishadi, ular daydilik qilishadi, spirtli ichimlik, giyohvand moddalar iste’mol qilishadi, huquqbuzarliklar sodir etishadi. Aynan o’spirinlar jismoniy yoki jinsiy zo’rlik oqibatida o’z jonlariga qasd qilishadi. O’spirinlarning pedagogik jihatdan tarbiyalanmaganliklari ijtimoiy pedagogik hodisa bo’lib, oilaviy va maktab tarbiyasining kamchiligidir, maktabdan tashqari tarbiya ishining qoniqarsiz yo’lga qo’yilganligi natijasidir. Amaliyotda isbotlanganidek o’spirinni o’rab turgan bu mihit shakllari odatda ijtimoiy pedagogik darajalari, yo’nalishlari, o’spiringa ta’sir qilish jihatidan turli bo’ladi. Agar oila, maktab, maktabdan tashqari muassasada bolani tarbiyalovchi omillarni boshqarsa, ko’cha-ko’yda ularni boshqarib bo’lmaydi. Bu tarbiya jarayonida aks etmasligi mumkin emas. CHunki o’spirinlar bo’sh vaqtlarining aksariyati aynan ko’chada o’tkazishadi. U yerda ularning muomalasi, ya’ni eng muhim ijtimoiy ehtiyojlaridan biri shakllanadi. O’quvchi o’spirinlar uchun asosiy faoliyat bu o’qishdir. Biroq o’qish tarbiyasi og’ir o’spirinlar uchun o’qituvchilar va tengqurlarining hurmatini qozona olish vositasi emas. SHuning uchun ular o’zlariga muhim bo’lgan faoliyatni maktabdan tashqarida izlashadi. Aynan shu yerda, o’zi kabi o’spirinlar davrasida ularga yomon xislatlar va qo’pollik uchun tanbeh berishmaydi, aksincha bu kamchiliklarni kattalik alomati deb bilishadi. Biroq hozirgi kunda maktabda, yashash joylarida bolalar bilan birgalikda ijtimoiy ish olib borish amaliyoti paydo bo’lmoqda. Bu faoliyat mikrotuman va maktabda ta’lim- tarbiya ishlarini olib borishning yagona rejasi bo’yicha maktab va barcha ijtimoiy xizmatlarni bolalar tarbiyasi va himoyasi muammosini yechish uchun birlashtiradi. yagona reja buiycha ish yuritish maktab pedagogik jamoasining faoliyatini tubdan o’zgartiradi. Pedagoglar maktabdan tashqari bolalar muassasi, sinf rahbarlari, guruh tarbiyachilari faoliyatiga qo’shilishadi va ular bilan yaqin hamkorlikda bo’lishadi. Bu faoliyatda asosiysi bola hisoblanadi, shuning uchun pedagogik jamoa faoliyati maktab devorlari ichida qolib ketmaydi, ular bolaga, oilasiga, bolalar birlashmalariga, tengdoshlar muhitiga murojaat qilishadi. Pedagogik tarbiyasi og’ir bolalar bilan ishlashda ijtimoiy pedagog maktab va maktabdan tashqari jamoaning ularning xulq-atvoriga ta’sirini o’rganadi. Ular bilan ish olib borishda yaxshi natijalarga erishish uchun bir qator shartlarni bajarishi lozim: 1. O’spirin bilan aloqa o’rnatish; 2. O’spirin bilan yaxshi o’zaro munosabatlarni o’rnatish; 3. Uning reaksiyasi, fikri, intilishlari, qiziqishlari, kelajakdagi rejalarini o’rganish. Psixolog A.B.Filonov tomonidan ishlab chiqarilgan pedagogik texnologiya ham samarali hisoblanadi. Unda ijtimoiy pedagogning o’spirin bilan aloqasining bir nechta bosqichlari ko’rsatilgan: 1. Qarashlarida roziliklarning to’planishi; 2. Uning qiziqishlarini bilib olish; 3. O’smirlikning roziligi; 4. Xususiyatlari va sabablarini tushunish; 5. Uning shaxsiyatining salbiy xislatlarini o’rganish; 6. YUrish-turish va o’zaro munosabatning umumiy normalarini ishlab chiqish6. YU.V.Vasilkova tarbiyasi og’ir o’spirinning tarbiyasiga bosqichma-bosqich yondoshuvni ilgari suradi7: I. O’spirin bilan yaxshi munosabatlarni o’rnatish; II. O’spirinning shaxsiy ishi bilan tanishib chiqish; III. Pedagogik tarbiyasi og’irligining sabablarini aniqlash; IV. Psixologik va ijtimoiy pedagogik xaritalarini tuzish; V. O’spirin shaxsiyatiga ijobiy ta’sir qiluvchi faoliyat turini tanlash; VI. Tarbiya va o’z-o’zini tarbiyalash jarayonining birlashishi, o’spirin faoliyatini o’z- o’zini mukammallashtirishga qaratish. Tarbiya jarayoniga kompleks yondoshuv o’spirinlar guruhlari paydo bo’ladigan mikro muhitlarga faol ta’sir qilishni talab qiladi. Kriminologlarning ma’lumotiga ko’ra voyaga yetmaganlar aksar jinoyatlarini guruh bo’lib sodir etishadi. Biroq voyaga yetmaganlar orasida huquqbuzarlikni bartaraf etish bo’yicha ko’pgina tafsiyalar indevidual profilaktika tavsiyalari hisoblanadi. Amaliyotda isbotlanganidek ajratib olingan o’spirinning huquqbuzarliklarini bartaraf etishga qaratilgan pedagogik faoliyat har doim ham kutilgan natijalarga olib kelmaydi. Bu holat huquqbuzar o’spirinning yashash joyidagi guruhning a’zosi bo’lganligi va uning xatti-harakatlari guruh kayfiyati, ularning hayot tarzi, fikrlashi, boshqa a’zolariga bog’liq bo’lishi bilan izohlanadi. Demak biz pedagogik tarbiyasi og’ir bolalar bilan individual faoliyat olib borishning muhimligini e’tirof etgan holda o’spirinlarni o’rab turgan mikro muhit bilan o’zaro aloqalarini o’rganish zarurligini ham ta’kidlab o’tamiz. Pedagogik ta’sirlarning kompleks tizimi, tarbiya vositalari, shakl va mazmunini bildirib, bu faoliyatning maqsadi deb pedagogik tarbiyasi og’ir bolalarni sinf jamoasi, o’qituvchilar, sinfdoshlar bilan munosabatlarining normallashuvi natijasida o’smir guruhlarning rejali qayta to’g’irlash hisoblanadi. Bu munosabatlarning normallashuvi o’smir shaxsning shakllanishiga hal qiluvchi ta’sir ko’rsatadi. Tarbiyasi og’ir o’smirlar bilan ish olib borish ommaviy so’rovnoma va anketa to’ldirish bilan amalga oshiriladi. Bu usullar pedagogik qarovsiz o’smirlar guruhlarining qayerda paydo bo’lganligi haqida ma’lumot olish imkonini beradi. Tarbiyasi og’ir o’smirlar bilan ish olib borishda pedagog quyidagi parametrlarni inobatga olishi lozim: guruh hajmi, ularning yosh va ijtimoiy tarkibi, muomala qilish joylar va vaqti, guruh faoliyatining mazmuni va yo’nalishi. Muomalaning bu parametrlarini bilsh tarbiyachiga tuman, shaharda o’smir guruhlari bilan ishlashning eng to’g’ri va samarali shakl-vositalarini qo’llashga yordam beradi. ijtimoiy pedagog o’smirlar guruhining ijtimoiy tarkibini bilish ham muhim. Ijtimoiy tarkibi turli bo’lgan o’smirlar guruhlarida o’zaro axborot almashuv va muomalari qilish qiziqarli bo’ladi. Biroq bu guruhlarda hayot haqida yolg’on tasavvurlarga ega ma’lumotlar ham tarqatilishi mumkin. Tarbiyachining vazifasi: 1. Guruhdagi muomalaning mazmunini bilish; 2. Tarbiyaviy ta’sirni to’g’ri tashkil qilib, ma’lumotni to’g’ri tomonga yo’naltirish. Guruhlarning o’rganilishi va taxlili qilinishi lozim bo’lgan mashg’ulotlarini ikki turga ajratsak bo’ladi-vaqt bo’yicha –doimiy va nodoimiy, yo’nalishi bo’yicha-ijobiy (mehnat, sport, san’at bilan mashg’ul bo’lish) va salbiy (chekish, alkogol mahsulotlarini iste’mol qilish, qimor o’ynash). Tarbiyasi og’ir o’smirlar guruhlari bilan ijtimoiy pedagogik ish olib borishning uslublari va texnologiyalari quyidagilar: Maktab yordamida: -maktab va maktabdan tashqari o’smirlar jamoasi yordamida tarbiyaviy ta’sir (seksiya, klub, to’garaklar); -intizomli, a’lochi o’quvchilarning pedagogik qarovsiz sinfdoshlariga ta’siri. Bu yo’nalish bir-biri bilan do’stlashish xohishi, o’zaro muomalaga talab bo’lganda juda muvafaqqiyatli amalga oshib, uning asosida qiziqishlar umumiyligi (sevimli sport turi, texnika, musiqa va boshqalar bilan shug’ullanish) yotadi. Bu yo’nalishning amalga oshirishning muvafaqqiyati ko’p borada o’qituvchi, sinf rahbarining mohir rahbarligiga bog’liq. -sinf jamoasining pedagogik qarovsiz o’smirlarga ta’siri. Bunaqa birgalikdagi faoliyat (sayohatga chiqish, spartakiadalar, san’at festivallari, ko’rgazmalar, jamoaviy harakatlar)ni talab qiladi. Sinfda jamoaviy ishlarga jalb qilingan pedagogik qarovsiz bolalar nafaqat o’zlari uchun balki jamoa uchun ham mehnat qilayotganlarini va ularning ishtirokiga ko’p narsa bog’liqligini anglab yetishadi. Bunaqa faoliyatlarda og’aynichilik aloqalari vujudga keladi, boshqalarga nisbatan to’g’ri munosabat shakllanadi, yuksatilgan vazifa uchun mas’uliyat xissi ortadi; -pedagogik qarovsiz bolalarga tarbiyaviy ta’sirning ko’rib chiqilgan yo’nalishlari mikrotuman tarbiyaviy ishida maktab jamoasi bilan birgalikda va bir vaqtning o’zida amalga oshiriladi. Maktabdan tashqari o’smirlar jamoasi yordamida tarbiyaviy ta’sirni tashkil qilishda quyidagi holatlarni inobatga olish lozim: -birinchidan to’garak, seksiya, klubda o’smirlarda aniqlangan bitta qiziqish bilan cheklanmaslik lozim (akvariumistika yoki sport bilan shug’ullanish) balki mehnat, turli o’yinlar, ijodiy faoliyat orqali pedagogik o’smirlarni atrofdagilar bilan normal munosabatlarga tayyorlashga intilish lozim. -ikkinchidan, norasmiy guruhga yoki uning aksariyat a’zolariga ta’sir ko’rsata turib ularni rasmiy guruhga o’tishlariga erishsa bo’ladi. Bu jarayonni shartli ravishda “rasmiylashtirish” deyishadi. Bu jarayon o’smirlar uchun sezilmaydigan holda tarbiyachi tomonidan norasmiy guruhning rasmiy guruhga aylanishidir. Pedagogik qarovsiz bolalar bilan tarbiyaviy ish olib borishning yana bir xususiyati o’smirlarni o’zi tanlashgan, uning bajarilishidan qoniqish sezishadigan faoliyatni tanlashdir. Asta-sekin faoliyatdagi bunday ehtiyojni qondirish va rivojlanish, keyinchalik uni o’smirlarda bajarayotgan ishlari uchun mas’uliyat xissini oshiruvchi faoliyat turlari bilan to’ldirib borish lozim. Tarbiyasi og’ir bolalar yoki o’smirlar bilan ish olib borish pedagogik qayta tarbiyalash jarayonini ko’zda tutadi. Qayta tarbiyalash-bola yoki o’smir yurish-turishidagi turli cheklanishlarni yengib o’tish yoki bartaraf etishdir. qayta tarbiya ham tarbiyachi ham tarbiyalanuvchilar uchun ham og’ir jarayondir. Tarbiyalanuvchi yangiyulning istiqboli bilan qiziqishi lozim. Tarbiyachi esa tarbiyalanuvchining o’tmishi, bugungi kunini tahlil qilib uning kelajagini tasavvur etishi lozim. O’smirni qayta tarbiya yoki o’z-o’zini tarbiyalashga tayyorlash jarayoni bir necha bosqichdan iborat: 1. Tarbiyalanuvchini o’rganib chiqish; 2. O’smirning yurish-turishini o’zgartirish uchun uning ruhiy tayyor qilish; 3. Ijobiy axloqiy xislatlarni to’plash; 4. Inqirozdan chiqish, o’z-o’zini tarbiyalashga o’tish. SHuni ham inobatga olish kerakki, bu jarayonga tarbiyachidan tashqari o’smir mansub bo’lgan tarbiyalanuvchilar jamoasi ham qo’shiladi. Bunda tarbiyachi koordinator vazifasini bajarib, jamoani o’z o’rtoqlarini qayta tarbiyalashga yo’naltiradi. O’smirlar bilan reabilitatsion markazda ishlayotgan ijtimoiy pedagog metodlardan biridan foydalanib tarbiyalanuvchi oldida idealga o’xshash maqsadini qo’yadi. Bu axloqiy komil inson o’smirning ijobiy yurish-turishning shakllanishiga yordam beradi. Spirtli ichimliklar iste’mol qiladigan o’smirlar bilan ijtimoiy pedagogik faoliyat yuritish Bolalar ichkilikbozligi va ayniqsa uning yoshlar o’rtasida keng tarqalishi eng jiddiy ijtimoiy pedagogik muammolardan biri hisoblanadi. Ichkilikbozlik tushunchasi ikki o’rinda aniqlanadi. Tibbiy nuqtai nazardan ichkilikbozlik spirtli ichimliklar iste’mol qilishga yengib bo’lmas ehtiyoj tug’ilishida namoyon bo’ladigan surunkali kasallikdir. ijtimoiy pedagogik nuqtai nazardan ichkilikbozlikspirtli ichimlikka deviant patologik ruju qo’yish bilan xarakterlanadigan deviant xulq-atvor shaxslaridan biridir. Bolalik davrida ichkilikbozlik muammosi shaxs ijtimoiylashuvi jarayoni bilan bevosita bog’liq. CHunki, birinchidan, u aniq ijtimoiypsixologik sabablar tufayli kelib chiqadi, ikkinchidan odatda deviant xulq-atvor kabi g’ayri ijtimoiy hislatlarning kelib chiqishiga olib keladi. Ichkilikbozlik namoyon bo’lishining ijtimoiypsixologik omillari bir xil emas. Ular ichida mikroijtimoiy va shaxsiy omillarni ajratsak bo’ladi. SHaxsiy omillar vazifasini shaxsiy va xaraktereologik xususiyatlar bajarishi mumkin. Mikroijtimoiy omillarga alkogollashuv ko’rsatkichlari (ichkilik iste’mol qilish yoshi, sabablari), oila tarkibi va unda alkogollashuv darajasi kabi ijtimoiy va ijtimoiypsixologik belgilar kiradi. Ijtimoiypsixologik omillar shartli ravishdagina ikkiga ajratiladi. Alkogollashuv jarayoniga ta’sir ko’rsatar ekan, ular yaxlit va kompleks tarzda o’rganilishi lozim. YUqorida alkogollashuv darajasiga (bir oyda kamida bir marta iste’mol qilish) ega o’smirlar guruhida ijobiy ijtimoiy mikro muhitda shaxsning ijtimoiy adaptatsiyasini ta’minlovchi shaxsiy xususiyatlar tizimi yaxshi rivojlangan. Bolalar ichkilikbozligi bir qator xususiyatlarga ega: 1) spirtli ichimliklarga tez ko’nikish 2) ichkilikbozlikning tez rivojlanishi 3) davolashning samaradorligi 4) organizmning tez buzilishi jarayoni YOsh Sabablar Oqibatlar Bolalikning ilk davri (0-3 yosh) 1. homila davridagi ichkilikbozlik 2. homiladorlikning ilk 3 oyida spirtli ichimlik iste’moli 3. emizish vaqtida spirtli ichimliklar iste’moli Epilepsiya, aqli zaiflik Jismoniy rivojlanish anomaliyasi Aqliy rivojlanish anomaliyasi Maktabgacha va kichik maktab yoshi (3-9 yosh) 1. ota-onalarning pedagogik savodsizligi 2. oilaviy alkogol an’analari Organizmning alkogol zaharlanishi Spirtli ichimlikliklarga qiziqish paydo bo’lishi O’spirinlik va o’smirlik davri (9-18 yosh) 1. oiladagi noma’lum holat 2. o’zini namoyon qilish 3. OAVlaridagi reklama 4. bo’sh vaqdda band bo’lmaslik 5. ichkilikbozlikning oqibatlari haqida bilimlarning yo’qligi 6. shaxsning psixologik xususiyatlari 7. muammodan qochish Spirtli ichimliklarga maylning shakllanishi Spirtli ichimlik iste’mol qilish odatining shakllanishi Alkogol xulq-atvorning steriotipining paydo bo’lmagan holatda huquqbuzarlik sodir etish. Mast holatda g’ayri huquqiy harakatlarning oqibatini o’ylamasdan sodir etish. Spirtli ichimlikni ruhiy muammolarni bartaraf etuvchi doping sifatida iste’mol qilish Bolalarning spirtli ichimliklarga ko’nikishlari asosan 3 davrda: bolalikning ilk davri, maktabgacha yoshda va kichik maktab davri, o’smirlik davrida jadal kechadi. Birinchi davr-bolalikning ilk davri bo’lib, unda bolalarning alkogollashuvi ixtiyorsiz xarakterga ega. Bu bir necha sabablarga ko’ra ro’y beradi-homiladorlik va emizish davria spirtli ichimlik iste’mol qilish, mast holatda homilador bo’lish. Ichki organ va a’zolarning jadal shakllanishi jarayoni kechayotganda homilaning zaharlanishi rivojlanishning turli anomaliyalariga olib keladi-oyoq va qo’llarning rivojlanmasligi, barmoqlarning birlashib ketishi, jinsiy a’zolardagi nuqsonlar, bosh hajmining kichiklashishi va boshqalar. Homila alkogol oldida himoyasiz bo’lgani sababli u alkogolning miyaga kirishini bartaraf eta olmaydi va buning natijasida istisqo, aqli norasolikni kuzatsak bo’ladi. Bunday bolalar garchi bolaliklarida hayot bilan vidolashmasalar ham butun umr aqli noraso bo’lib o’tadilar. Ikkinchi davr-maktabgacha va kichik maktab yoshi. Bu davrdagi eng ahamiyatli sabablar- ota-onalarning pedagogik bilimsizligi va spirtli ichimlikka qiziqish paydo bo’lishiga olib keluvchi oilaviy ichkilikbozlik an’analaridir. Biologik tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, ichkilikbozlik irsiy jihatdan avloddan- avlodga o’tmaydi, faqatgina unga mayl o’tadi. Bolalarda ichkilikbozlikning rivojlanishiga ota-onalarning yomon odatlari, oiladagi vaziyat hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Maktab sinfdosh bolalarning xususiyatlaridan kelib chiqib ota-onalar shuni esda tutishlari lozimki, spirtli ichimliklar iste’mol qilishga nisbatan salbiy munosabatlarni shakllantirishning zaruriy sharti bola shaxsiyatiga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo’lish, uning maktab hayotiga doimiy e’tibor qaratish, maktabda va oilada gigiyenik normalarga amal qilishdir. Agar oilada hech kim bolaning maktab hayoti bilan qiziqishmasa yoki nomiga qiziqsa (baholarni nazorat qilish surunkali tarzda ortda qolayotgan bola to’liqsizlik xissini boshdan og’ir kechiradi) maktabga nisbatan qiziqishi neytrallashadi, so’ngra bolada ta’lim olishga nisbatan salbiy munosabat shakllanadi.u o’zini namoyon qilishning boshqa usullarini qidira boshlaydi. Odatda bu bola ko’cha guruhlariga qo’shilib qoladi va u yerda spirtli ichimliklar iste’mol qilishga o’rganadi. Agar bola spirtli ichimlik bilan tanish bo’lsa va bu “tanishuv” oilada sodir bo’lgan bo’lsa, bu o’rganish jarayoni nihoyatda oson kechadi. Natijada maktab, maktab hayotiga nisbatan salbiy munosabat shakllanadi va bola o’ziga o’xshagan bolalarning ko’cha guruhini afzal ko’ra boshlaydi. Uchinchi bosqich-o’spirinlik va o’smirlik davri. Bu davrdagi asosiy sabablarga oiladagi nomaqbul holat, o’zini namoyon qilish, OAVlaridagi reklama, muammolardan qochish, shaxsning psixologik xususiyatlari, ichkilikbozlik oqibatlari haqidagi bilimlarning yo’qligi kiradi. Bu davrda ichkilikka ruju qo’yish ro’y beradi. ijtimoiy adabiyotlarda ichkilikka mayli bor bolalarning 4 turi aniqlangan: 1. o’ziga yuqori baho bergan bolalar 2. shafqatsiz va agressiv xulq-atvorli bolalar 3. amaliy hayotga ko’nikmagan, shaxsiy tashabbus qobiliyatidan judo bo’lgan bolalar 4. turg’unlikka tushgan bolalar bolalarning spirtli ichimlik iste’mol qilishiga tortilganliklarining bir nechta darajalari mavjud: 1. nolga teng daraja-juda kamdan-kam iste’mol qilish; 2. epizodik iste’mol darajasi-turli spirtli ichimliklar turlari bilan tanishlik; 3. yuqori daraja-1 oyda ikki martadan ortiq iste’mol qilish; 4. namoyon bo’lgan ruhiy tobelik darajasi-mast bo’lishning ruhiy holatning istalgan holatga aylanishi, ichimlikka ruhiy qaram bo’lishning yuzaga kelishi; 5. ichimlikka jism tobe bo’lish darajasi-spirtli ichimlikni nazoratsiz iste’mol qilish; SHaxsning alkogollashuvi-aroqxo’rga aylanishi. ijtimoiy pedagogikaning ichimlik iste’mol qilishga mayli bor bolalar bilan faoliyat olib borishning asosiy yo’nalishlari: 1. Adaptatsion-bolaning shaxsiy ijobiy xislatlar rivojlantirish orqali bolaning adaptativ xususiyatlarini to’g’irlash. 2. Oilaviy- ota-onalarning 3. Profilaktik-bolalarda spirtli ichimlik iste’mol qilishga salbiy munosabat shakllantirish. 4. Vositachilik-bola va jamiyat o’rtasidagi munosabatlarni tartibga solish. 5. Reabilitatsion-alkogol tobe holatidagi bolani ijtimoiy reabilitatsiya qilish. O’z faoliyatida ijtimoiypedagog quyidagi vazifalarni amalga oshiradi. ijtimoiy pedagog faoliyatining birinchi vazifasi tashhiz qo’yish bo’lib, bolaning spirtli ichimlik ichishga ruju qo’yishini oldini olishga qaratilgan. Bu vazifa spirtli ichimlik iste’mol qilishga mayli bor bola haqida axborot to’plash, uning real shaxsiy xususiyatlarini o’rganish, bola oilasi to’g’risida ma’lumotlar to’plash, bolaga salbiy ta’sir ko’rsatayotgan manbalarni o’rganish, ichkilikbozlikning yetakchilarini aniqlash, bolani alkogollashuvga undayotgan salbiy omillarni o’rganish, bolaga mikromuhit ta’sirini o’rganish orqali amalga oshiriladi. Ikkinchi vazifasi-bashorat qilish. Uning mohiyati shuki, qo’yilgan tashhiz asosida ichkilikbozlikka mayli bor bola bilan ish olib borishning aniq ijtimoiy pedagogik dasturi ishlab chiqiladi. Bu dastur bosqichma-bosqich amalga oshib, ijtimoiy adaptatsiya, korreksiya yoki reabilitatsiyani keltirib chiqaradi. Uchinchi vazifasi ta’lim-tarbiya bo’lib, bolada uning ijtimoiy pedagogik reabilitatsiyasi davomida shakllanishi lozim bo’lgan xislatlarni, bolalar va kattalar xulq- atvori va faoliyatiga pedagogik ta’sirni oshirish, bola tarbiyasidagi bo’shliqlarni to’ldirish, ichkilikbozlik muammosini yengib o’tish uchun lozim bo’lgan malaka va ko’nikmalarni shakllantirishni ko’zda tutadi. Ijtimoiypedagogning to’rtinchi vazifasi-huquqiy himoya bo’lib, uning mohiyati shuki ijtimoiypedagog faoliyati huquqiy asosda ko’riladi. Beshinchi vazifasi-tashkiliy funksiya. U ichkilikbozlikka mayli bor bola bilan ijtimoiy pedagogik faoliyat yuritish turli mutaxassislarning ishtirokini talab qiladi, bo’sh vaqtini mazmunli o’tkazish uchun sharoitlar yaratadi, bolalar, kattalar uchun ijtimoiy foydali faoliyatni tashkil qiladi. Oltinchi vazifasi-kommunikativ. Bunda ko’zga ijtimoiy pedagogik faoliyatni amalga oshirish jarayonida uning ishtirokchilari orasida ko’pgina aloqalar o’rnatiladi. Ettinchi vazifa-profilaktik funkyiya bo’lib, u erishilgan ijobiy natijalarni mustahkamlashni ko’zda tutadi va ichkilikbozlik alomatlarining paydo bo’lishini bartaraf etadi. Bu vazifalar ijtimoiy patronaj o’tkazish orqali amalga oshiriladi. Ijtimoiypedagogning bolalar hayotining alkogollashuvga qarshi qaratish tarbiyalanuvchilarning yoshiga qarab o’z xususiyatlariga ega. Maktabgacha va kichik maktab yoshi. Bir yoshdan yetti yoshgacha bolada odatlar shakllanishida hal qiluvchi ta’sirni ota- onalar ko’rsatishadi. SHuning uchun bu yoshda ijtimoiypedagogning oila bilan ishlashi muhim ahamiyatga ega. U quyidagi tamoyillarga asoslanadi: 1. Oila a’zolari o’rtasidagi munosabatlarning madaniyatini shakllantirish, chunki faqatgina uyg’un oilaviy munosabatlar sharoitlarida axloqiy antialkogol odatlar paydo bo’lishi mumkin. Maktabgacha yoshdagi bolalarda bu odatlarning paydo bo’lishi uchun ota-onalarda optimal xulq-atvorni shakllantirish lozim. 2. Bola hayotiy faoliyatining sog’lom muhitini shakllantirish. Ijtimoiypedagog faoliyati ota-onalarda sog’lom ijtimoiypsixologik yo’l-yo’riqlarni shakllantirishga va bolalarning spirtli ichimlik iste’mol qilgani uchun ota-onalarning shaxsiy javobgarligi haqidagi fikrni ilgari surishga qaratilishi lozim. Ota-onalar bilan ichkilikbozliklikka qarshi kurash bola yoshiga qarab amalga oshirilishi lozim. Biroq bu faoliyatning natijasi ota-onalarni bolalarning ichkilikka qarshi tarbiyasiga qo’shilishlari kerak. Ota-onalarning ichkilikbozlikka qarshi tarbiyasi haqida bilimlar targ’iboti quyidagi masalalarni o’z ichiga oladi: 1. Alkogolning inson organizmiga, bolaning to’liq shakllanmagan organizmiga zarari, bolalarning spirtli ichimlik iste’mol qilishlarining yomon oqibatlari, voyaga yetmaganlarni spirtli ichimliklar iste’mol qilishga o’rgatishning axloqiy va huquqiy javobgarligi haqida. 2. Kichik maktab yoshining spetsifik xususiyatlari anotolik, marfologik, psixofiziologik xususiyatlari bilan tanishtirish. Maktabda ta’lim olishning birinchi bosqichiga bola hayotidagi eng inqorozli bosqich sifatida ta’rif berish, boshlang’ich bosqichga ko’nikish qiyinchiliklari haqida, yosh shaxsning faol ijtimoiylashuvining boshlanishi haqida, ta’lim muhitining ijtimoiy va psixologik sharoitlari haqida ma’lumot berish. 3. Kichik maktab yoshidan bolalarda sog’lom hayot tarziga intilishni shakllantirish uchun ota-onalarning optimal xulq-atvorlariga erishish. Bu oilaning ichkibozlik an’analarini kichik maktab yoshiga xos bo’lgan taqlidiy xulq-atvorni inobatga olgan holda ko’rib chiqish, bolaning maktabdagi yutuqlariga e’tiborli bo’lish, bolalarning bo’sh vaqtlarini o’tkazishlariga yordam berish, uni noxush oilaviy0maishiy nizolardan holiroq qilish. SHuningdek, ijtimoiypedagog ota-onalar bilan hamkorlikda bo’sh vaqt, bayramlarni spirtli ichimliksiz o’tkazish rejasini ham ishlab chiqish lozim. Faoliyatning asosiy metodi suhbat, maslahat, trening shaklida o’tkaziladigan oilaviy profilaktika hisoblanadi. Ijtimoiypedagog ota-onalar harakatlariga axloqiy xarakter berishi lozim. Oilaviy profilaktika tanbeh, tahdidlarga asoslanmasligi lozim. U bolaning tengdoshlari bilan aloqalarini to’g’irlashga, ularni ijobiy faoliyatga jalb etishga, oilada o’z maqomini tiklashga qaratilishi lozim. O’spirinlar (11-14 yosh). Bu davr inson faoliyatining eng murakkab davrlaridan biridir. Bu davrda uyg’un faoliyatning faollashuvi fanida organizmning barcha organlarining jadal rivojlanishi kuzatiladi. Bu jarayon jinsiy yetuklikning kelishi bilan yakun topadi. Organ va tizimlarning bunday qayta qurilishi bilan davom etadi. Bola u uchun obro’li bo’lgan kattalarning ko’rsatmalariga amal qilgan kichik maktab yoshidan farqli ravishda o’spirin o’z xulq-atvor tamoyillariga, o’z qarashlariga amal qilishga harakat qiladi, mustaqillikka ehtiyoj tug’iladi, kattalar nasihatlari tanqid ostiga olinadi, ularga nisbatan salbiy munosabat shakllanadi. Aynan o’spirinlik davrida ichkilikka ruju qo’yishning ilk bosqichining shakllanishi boshlanishi mumkin. CHunki u o’spirin guruhlari sharoitida namoyon bo’ladi va shuning uchun “jamoaviy ichkilik tobeligi” xarakteriga ega bo’ladi. Bu yoshdagi bola katta bo’lishga yoki kattalardek ko’rinishga harakat qiladi. Bu ham ijobiy ham salbiy ma’noda namoyon bo’lishi mumkin. Katta bo’lish tendensiyasi agar axloqiy va ijtimoiy qadriyatlarga asoslanmasa ijtimoiy salbiy ma’noda: chekish, spirtli ichimliklarni iste’mol qilish, jinsiy mas’uliyatsizlik, huquqbuzarliklarda namoyon bo’ladi. O’spirinlik davrida 11 yoshdan boshlab kattalar bolaga avvalgidek ta’sirlarini o’tkaza olmaydilar va bola uchun tengdoshlari bilan muloqatda bo’lish katta ahamiyat kasb eta boshlaydi. O’spirinning ijtimoiy maqomi qancha past bo’lsa, uning guruhga ta’siri shuncha kam bo’ladi. SHuning uchun bu yoshda ijtimoiypedagog faoliyatida asosiy urg’u guruh bilan ishlashga qaratiladi. Bu quyidagi faoliyat yo’nalishlari orqali amalga oshiriladi: 1. Ichkilikbozlik sabablari va oqibatlari profilaktikasi. Buni ichkilikbozlik bilan bog’liq mavzularda baxs-munozaralar o’tkazish orqali amalga oshirsa bo’ladi. Bu mashg’ulotlar natijasi guruhning barcha ishtirokchilari amal qiladigan guruh qarashining shakllanishi bo’lishi lozim. Baxs-munozaradan tashqari rasmli o’yinlar ham o’tkazish mumkin. Ichkilikbozlik profilaktikasiga qaratilgan bunday o’yinlarda bolaning shaxsiy rivojlanish, jamoaviy muomala malakalariga o’rganishga erishsa bo’ladi. Ijtimoiypedagog o’spirinlar guruhida shakllantirish mumkin bo’lgan asosiy ijtimoiy malakalar bu ichkilikka qarshi dalillarni aniq ilgari surish va tengdoshlari bosimiga qarshi tura olishdir. Ish shakllari: bahs, ekskursiya, suhbat. Bolalarni qo’rqitadigan usullardan foydalanish maqsadga muvofiq emas. 2. O’spirinlarning bo’sh vaqtini tashkillashtirish, chunki bo’sh vaqtni mazmunsiz o’tkazish o’spirin tomonidan spirtli ichimlik iste’mol qilish xavfini oshiradi. To’garak, seksiya, klub, bolalar va o’smirlar tashkilotlari faoliyatini yorqin reklama qilish zarur. Ijtimoiypedagog o’spirinning qiziqishlarini bilishi va uning bo’sh vaqtini mazmunli o’tkazishga yordam berishi lozim. Bu yoshning psixologik xususiyatlari tufayli bo’sh vaqtni o’tkazishning jamoaviy shakllarini rivojlantirish lozim. SHuni inobatga olish lozimki, deviant xulq-atvorli bolalar asosan intelektual faoliyat bilan emas, balki sport bilan shug’ullanishga qiziqishadi. SHuning uchun ularning sport seksiyalariga qatnashishlariga yanada ko’proq sharoitlar yaratib berish lozim. 3. Ijtimoiypedagog tomonidan o’tkazilayotgan ichkilikka qarshi tarbiya bolada mustahkam antialkogol qarashlarni: sog’lom hayot tarzining zarurligi, organizm shakllanayotgan paytda spirtli ichimlik iste’mol qilish mumkin emasligi, ichkilikbozlikning axloqsiz omil ekanligini-shakllantirishga qaratiladi. 4. Maktab pedagog jamoasini ichkilikka qarshi yo’naltirish ham ijtimoiypedagog vazifasi hisoblanadi. O’spirin yoshidagi o’quvchilarning ta’lim dasturi bilan tanishish asosida ijtimoiypedagog ichkilikka qarshi tarbiya elementlarini maktab darslari tarkibiga kiritishni ilgari surishi mumkin. O’smirlik davri. O’spirinlikdan farqli o’laroq 17-18 yoshli o’quvchilarda tengdoshlari jamoasiga emotsional tobelik kuchli bo’lmay, birinchi o’ringa individuallik ko’tariladi. Hayotda o’z o’rnini qidirish, o’zini biror-bir kasbiy faoliyatda anglab olish bilan birgalikda o’z ijtimoiy qiyofasini ham shakllantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Ijtimoiypedagog o’z e’tiborini ichimlik iste’mol qilishga mayli bor o’smirlar bilan individual ish olib borishga qaratadi. Bu faoliyat quyidagilar orqali amalga oshiriladi: 1. Bola hayotiy faoliyatiga salbiy ta’sir ko’rsatuvchi omillarni bartaraf etish maqsadida individual konsultatsiyalar o’tkazish. 2. SHaxsni ijtimoiy tarbiyalash. ijtimoiy pedagogik mashqlar orqali o’smirga ijtimoiy ijobiy xulq-atvor normalarini o’zlashtirishga yordam beradi. O’smirlarning ichkilikka qarshi metodlar asosiy va yordamchi metodlarga ajratiladi. Asosiylari-suhbat jarayonida ijtimoiypedagog tomonidan o’z nuqtai nazari, dalillari, faktlarni monologik bayon etish, ma’ruzalar o’qish. YOrdamchilar-kitob yordamida mustaqil ish olib borish, tajribalar o’tkazish va boshqalar. Bu metodlar turli ish shakllari-jamoaviy, individual shaklda va turli mikromuhitlarda- oila, maktab jamoasi, do’stlar davrasida amalga oshiriladi. Giyovanlik bolalar deviant xulq-atvorining shakllaridan biri sifatida Giyovandlik deganda eyforiya holatini keltirib chiqaruvchi moddalarga ishtiyoq tushuniladi. Eyforiya-haqiqiyahvolga mos kelmagan holda kayfiyatning ko’tarinki bo’lishi holatidir. Giyovand moddalarni iste’mol qilish nafaqat alohida shaxsga balki jamiyatga ham zarar keltiradi. Ijtimoiytibbiy sohada giyovand moddalarni iste’mol qilishning ikki turi mavjud: 1) giyovand giyovand moddalarni iste’mol qilishni o’z ixtiyori bilan chek qo’yishi mumkin bo’lgan holat, 2) u bu ishni qilishga qurbi yetmaydigan holat. Giyovandlikning ijtimoiy pedagogik yo’nalishda o’rganish uni giyovandlikka jismoniy yoki ruhiy tobelik bilan xarakterlanadigan deviant xulq-atvor shakli ekanligini aniqlasa bo’ladi. Bu tobelik bolani jismoniy yoki ruhiy ishdan chiqishiga, shaxsning ijtimoiy adaptatsiyasiga olib keladi. Giyovandlikning turlaridan biri taksikomaniya hisoblanadi. Taksikomaniyada giyovand modda o’rniga organizmga benzin kabi maishiy kimyo vositalar kiritiladi. Taksikomanlar odatda 13-14 yoshli o’smirlar bo’lib, ular o’z organizlarining zaharlanishi oqibatlarini tushuna olishmaydi. Taksikomaniyaning xavfi shundaki bolalar organizm zaharlanishi natijasida yo nobud bo’lishadi yoki shunga olib boruvchi harakatlar sodir etishadi. Taksikoman tirik qolgan taqdirda ham bola organizmiga zaharli moddalarning ta’siri juda yomon oqibatlar-nogironlik, aqlinorasolikka olib keladi. Giyovandlik hozirgi kunda quyidagi sabablarga ko’ra jiddiy muammo hisoblanadi: -o’smir yoshidagi giyovandlarning ommaviy ko’payishi. -qimmat turuvchi va kuchli ta’sir ko’rsatuvchi narkotik moddalarni iste’mol qilishning keng tarqalishi. -giyovand bolalar va o’smirlar ijtimoiy maqomining o’zgarishi. Agar 5 yil avval bular asosan noxush oilalarda voyaga yetgan farzandlar bo’lsa, hozirgi kunda giyovand bolalar va o’smirlar safi yuqori daromadli oilalar farzandlari bilan to’lib bormoqda. Bu oilalardagi o’smirning moliyaviy erkinligi, yuqori bo’lmagan axloqiy normalar alohida yoshlar submadaniyatini shakllantirishga olib keldi. U submadaniyatlarda yetakchi qadriyat vazifasini erkin vaqt o’tkazish bajaradi. Giyovand moddalar esa muayyan hayot tarzining xususiyati hisoblanadi. Mashhur dikotekalar, rok- yulduzlar konsertlari giyovand moddalar iste’mol qilinadigan xavfli joylarga aylangan. Bugungi kunda garchi bir dozasi uchun narxi 50-150$ bo’lsa ham kokoin, geroin, “ekstozi” tabletkalari kabi giyovand moddalarni iste’mol qilish katta xavf tug’dirmoqda. birinchi iste’mol qilish bosqichi “yarim giyovandlik” bosqichiga aylanib unda o’smir turli narkotik vositalarni qayta-qayta iste’mol qila boshlaydi. Turli narkotiklarni iste’mol qilgan o’smir ularning ichidan birini tanlab oladi. Bu yerda chetga chiquvchi xulq- atvorning kasallikka aylanishi haqida gapirish mumkin. CHunki kerakli narkotik turi tanlangach giyovandning avval ruhiy, so’ngra jismoniy tobeligi boshlanadi. O’smirlik davrining qiyinchiliklari haqida yuqorida to’xtalib o’tilgan edi. O’smir guruhlar o’z xususiyatlariga ega bo’lib, ular: -kattalarning g’amxo’rligiga qarshi chiqish -tengdoshlar bilan guruhlarga birlashish kabi o’smir xulq-atvor reaksiyalari bilan bog’liq. O’smirning giyovandlik xulq-atvori asosida ma’lum sabablar yotadi: 1. shaxsning xarakteri ko’rsatkichlari 2. ruhiy va jismoniy og’ishlar 3. uning shaxsiyatiga turli omillar ta’siri: a) biologik omillar-narkotik vositalarga nisbatan bag’rikenglik, kasallik, charchoq munosabati bilan giyovand moddalar qabul qilish; b) ruhiy-eyforiya holatini boshdan kechirishga qiziqish, o’zini namoyon qilishga intilish, ijobiy ijtimoiy qiziqishlarning yo’qligi, ruhiyatning buzilishi; v) ijtimoiytengdoshlar guruhlari, moddaning ta’siri; d) ijtimoiymadaniy va submadaniyatning ta’siri-ba’zi yoshlar guruhlari narkotiklarni hayotning ajralmas bo’lagi deb hisoblashadi; e) yoshlarning givandlashuv muammolarini uzoq vaqt oshkor qilmasliklari; j) sobiq mafkuraviy va ijtimoiy institutlarning barham topishi, o’smirlarning g’arb madaniyati bilan qiziqib qolishlari; z) narkotiklarga yetishish mumkinligi. YOshlar giyovandigi bilan shug’ullanayotgan pedagoglar va olimlar o’smirlarning giyovand moddalarni iste’mol qilishlari sabablari haqida o’z nazariyalarini ilgari surmoqdalar. Bu nazariyalarning mazmuni va nomlanishi ular qaysi omillarni eng muhim deb hisoblashlariga ko’ra aniqlanadi. Programmalashtirish nazariyasining tarafdorlari (G.A.SHichko, E.I.Bextel, A.N.Mayurov, S.N.SHeverdin, F.G.Uglov, A.A.Gabiani, A.I.Durandina, Dj.di Djennaro va boshqalar) ijtimoiymadaniy omilni yaqqol ajratib, o’smir spirtli ichimlik, giyovand moddalarni iste’mol qilishi jamiyatda keng tarqalgan ichish-chekish an’analari, spirtli ichimliklar reklamasi, atrofdagilarning yomon namunasi oqibati deb hisoblashadi. Demak, o’quvchilarni informatsion va psixologikantialkogol himoya bilan qurollantirish lozim. Ijtimoiy pedagogik qarovsizlik nazariyasi tarafdorlari (D.V.Kolesov, V.Guldman, M.Raytenberg, A.F.Boyko, B.S.Bratus va P.I.Sidirov) bolalar va o’smirlarning giyovand xulq-atvorini mikro ijtimoiy muhitning noxush sharoitlari va o’smirning psixologik xususiyatlari keltirib chiqaradi deb hisoblashadi. Muammoning yechimini bu nazariya tarafdorlari o’quvchilarning ijtimoiy pedagogik qarovsizliklarini oldini olishda deb ko’rsatishadi. Bulardan kelib chiqqan holda shunday savol tug’iladi-voyaga yetmaganlarning giyovand bo’lib qolishlariga nima sabab bo’lmoqda? Bunda hammasi muayyan bir shaxsga bog’liq. Giyovandlikning nafaqat o’zi, balki ashxs rivojlanishi, uning ijtimoiy hayotda ishtirok etishi uchun yomon oqibatlarni keltirib chiqarishi ham salbiy hodisadir. Giyovandlik oqibatlari 3 turga ajratiladi: biologik, ijtimoiypsixologik va jinoiy. Biologik oqibatlarga faollik, shaxsning quvvat zahirasining tushishi, biologik ehtiyojlarning kamayishi (ovqat, uyqu), qarshilik ko’rsatishning pasayishi, bola organizmining barbod bo’lishi kiradi. Ijtimoiy psixologik oqibatlarni bolaning axloqiy degradatsiyasi deb xarakterlasak bo’ladi. Avval unda giyovand modda iste’mol qilishdan boshqa qiziqishlari va ehtiyojlari pasayadi, so’ngra umuman yo’q bo’lib ketadi. Giyovand moddaga qiziqish butun hayotning o’rnini bosadi. Atrof-muhit giyovand tomonidan giyovand moddalarni topishni va iste’mol qilishni og’irlashtiruvchi va yengillashtiruvchi nuqtai nazardan baholanadi. Jamiyat bilan foydali ijtimoiy aloqalar uziladi (giyovand do’stlaridan ajraladi, o’qishni xohlamaydi). Ruhiy qulay holat faqatgina giyovand moddaning kerakli me’yori iste’mol qilinganda yuzaga kelishi mumkin. Giyovandlikning jinoiy oqibatlari biologik va ijtimoiypsixologik oqibatlar bilan izohlanadi. Bu o’zaro aloqaning mexanizmi quyidagi ko’rinishga ega. Giyovand o’z qiziqishi, ehtiyojlarini qondirish uchun o’qishni yoki ishini tashlashi kerak. CHunki uning vaqti faqat giyovand moddalar izlash bilan o’tadi. Ularni doimiy xarid qilishga mablag’ yetishmaganligidan giyovand ularninoqonuniy yo’l bilan qo’lga kiritish yo’llarini izlaydi (o’g’irlik, talon-taroj orqali). Pul yo’q bo’lgan hollarda narkoman o’z maqsadiga yetishish uchun har nimaga xatto qotillikka ham tayyor bo’ladi. Narkotik vositalarni noqonuniy ishlab chiqarish, qo’lga kiritish, saqlash yoki sotish, bolalarni narkotik moddalar iste’mol qilishga undash, tarkibida narkotik moddalar bo’lgan o’simliklarni yetishtirish, narkotik iste’mol qilish uchun maxsus joylarni tashkil qilish bilan bog’liq jinoyatlar boshqa guruhga mansubdir. Giyovand moddalarni iste’mol qiluvchi o’smirlarni aniqlash muayyan qiyinchilik tug’diradi, ularni bevosita davolash bilan tibbiy-narkologik xizmat ko’rsatuvchilar shug’ullanishadi, ijtimoiypedagogning maktabdagi asosiy faoliyati narkomaniya profilaktikasidir. Milliy va xorij pedagogik adabiyotlarida zararli odatlar profilaktikasi masalalarini o’rganish shuni ko’rsatadiki, yosh avlodning giyovandlikka qarshi tarbiyasi masalasida ikki asosiy tendensiya kuzatiladi: axborot-faoliyat yondoshuvi (milliy adabiyotlarda) va axborot-faoliyat yondoshuvi (xorij amaliyotida). Axborot-faoliyat yondoshuvi tarbiyalanuvchining o’zini giyovandlikka qarshi faoliyatga jalb qilish orqali giyovandlikka qarshi kurash yuritishni nazarda tutadi (A..N.YAkushev, K.R.Ismagilov). Informatsion-emotsianal yondoshuvda axborot bilan bir qatorda ijtimoiypsixologik treningga ham katta e’tibor qaratiladi. Xorij giyovandlikka qarshi tarbiyasida faol metodlarga yetakchi rol topshirilib ularning o’ziga xos xususiyati faoliyat, malaka va ko’nikmalarini shakllantirishga qaratilganlikdir. Bundan kelib chiqadiki, ijtimoiypedagog maktab o’quvchilari bilan birgalikda giyovandlikka qarshi dasturni ishlab chiqayotganida faol metodlardan foydalanishi lozim. Bunday zamonaviymetodlarga giyovandlikka qarshi treninglar, o’yinlar kiradi. Falsafa, sotsiologiya va pedagogikada o’yin shaxs ijtimoiy individligini shakllantirish ususli hisoblanadi. O’yin nazariyachilari bolalar va o’smirlar yoshidagi o’yin hayotga tayyorgarlik usullaridan biri hisoblanishini tan olishgan. Uning faoliyati boshqalar tajribasini o’zida sinab ko’rishning tayyor modeli hisoblanib, shaxsning aqli va xissiyotiga ta’sir qiladi (A.S.Makarenko, A.N.Leontev, S.L.Rubinshteyn, D.N.Uznadze va boshqalar). Uzoq muddatli o’yinlar rolli o’yinlarning maxsus turi hisoblanib, uning asosiy xususiyatlari ommaviylik, muddatining uzunligi, o’yinning real haqiqatlar bilan bog’lanib ketishidir. Uzoq muddatli o’yin darsdan tashqari tadbir sifatida o’tkazilib, giyovandlikka qarshi xulq-atvor, munosabat shakllantirishga qaratilgan. Bu o’yinni o’tkazishda ijtimoiypedagogning vazifasi rollarni tarbiyaviy effekti maksimal ta’minlaydigan qilib taqsimlashdir. Xususan pedagog yoki pedagoglar guruhi o’yinda qatnashishadi, yuqori sinf o’quvchilari pedagoglar va o’smirlar o’rtasida vositachi bo’lishadi. Ijtimoiypedagog maktab ta’lim tarbiyasining turli yo’nalishlariga moslab o’yinni tashkillashtiradi. Ona-tili va adabiyoti, tarix, davlat huquq asoslari, kimyo, biologiya darslariga o’quvchilar insho, bayon, diktant yozishadi, giyovandlikka qarshi kurash mavzusida nutq va referatlar bilan chiqish qilishadi. Sinfdan tashqari faoliyatlarida ular giyovandlikka qarshi qaratilgan devoriy gazetalar, rasmlar tayyorlashadi. SHuningdek, intervyu metodi ham qo’llanilib, u nafaqat giyovand shaxslardan, balki ularning oila a’zolari, qo’shnilaridan ham olinadi. Sinfdan tashqari faoliyatda ijtimoiypedagog o’smirlarga mahalliy huquqni muhofaza qiluvchi, ijtimoiy, tibbiy-narkologik muassasalar bilan aloqalar o’rnatishga yordam beradi. O’quvchilar militsiya va narkologik statistikani, tumandagi giyovandlik vaziyatni o’rganishadi, bolalar uylariga borishadi. Barcha to’plangan materiallar pedagog-tashkilotchi qo’llariga to’planadi va uzoq muddatli o’yinni yakunlaydigan teatli sahna ko’o’rinishi uchun ishlatiladi. Uzoq muddatli o’yin o’quvchilarning giyovandlikka qarshi faoliyati bilan ham bog’liq. Unda o’quvchilar mustaqil ravishda giyovandlikka qarshi adabiyotlarni o’rganishadi, referat va dokladlar tayyorlashadi, giyovandlikka qarshi reydlarda ishtirok etishadi, mahalliy giyovandlik holatini o’rganish bo’yicha mustaqil tadqiqotlar olib borishadi. 12-Mavzu
Tarbiyasi ogir o‘smirlar jismoniy jihatdan sog‘lom bo‘lsalar- da, ularning ta’lim-tarbiyasi buzilgan bo‘ladi. Ular o‘z tengdoshlaridan o‘qishda ortda qoladilar, chunki ularda xotira, tafakkur va tasavvur hislari yetarlicha yaxshi rivojlanmagan. Garchi ular o‘zlari uchun qiziqarli narsani bajarishsa ham. mehnat qilishni yoqtirishmaydi, o‘zlarini biror ishni bajarishga majbur qila olmaydilar, muntazam shug‘ullanish ular uchun nihoyatda og‘ir yumush bo‘lishi mumkin. Tarbiyasi og‘ir o‘smirlar maktab intizomi va tartibini buzishadi, o‘qishni xohlashmaydi, o‘qituvchilar, tengdoshlar, ota-ona bilan nizolashadilar, maktabni tashlab ketadilar, o‘zlarini “omadsiz" deb bilishadi, daydilik qilishadi, spirtli ichimlik va giyohvand moddalar iste’mol qilishadi, huquqbuzarliklar sodir etishadi. Ba’zan o‘smirlar jismoniy yoki jinsiy zo‘rlik oqibatida o‘z jonlariga qasd qilishadi. O‘smirlarning pedagogik jihatdan tarbiyalanmaganliklari ijtimoiy pedagogik qodisa bo‘lib, oilaviy va maktab tarbiyasining kamchiligi, maktabdan tashqari tarbiya ishning qoniqarsiz yo‘lga qo‘yilganligi natijasidir. Amaliyotda isbotlanganidek, atrof-muhitning ijtimoiy pedagogik darajasi, yo‘nalishlari o‘smirga ta’sir qilish jihatidan turlicha bo‘ladi. Oila, maktab, maktabdan tashqari ta’lim muassasalarda bola tarbiyasiga ta’sir etuvchi omillar nazorat qilinsa-da, ko‘cha-ko‘yda ularni boshqarish ancha murakkab bo‘ladi. Bu tarbiya jarayonida aks etmasligi mumkin emas. Chunki o‘smirlar bo‘sh vaqtlarining aksariyatini aynan ko‘chada o‘tkazishadi. U yerda ularda muloqot, ya’ni eng muhim ijtimoiy ehtiyojlardan biri shakllanadi. O‘quvchilar uchun asosiy faoliyat o‘qishdir. Biroq tarbiyasi og‘ir o‘smirlar uchun o‘qish o‘qituvchilar va tengqurlarining hurmatini qozona olish vositasi emas. Shuning uchun ular o‘zlariga muhim bo‘lgan faoliyatni maktabdan tashqarida izlashadi. Aynan shu yerda, o‘zi kabi o‘smirlar davrasida, ularga yomon xislatlar va qo‘polliklari uchun tanbeh berishmaydi, aksincha, bu kamchiliklarni "‘kattalik alomati” deb bilishadi. Biroqhozirgi kunda, bolalar bilan birgalikda ijtimoiy ish olib borish amaliyoti maktabda, yashash joylarida va mahallalarda paydo bo‘lmoqda. Bu faoliyat tuman, mahalla hamda maktabda ta’lim-tarbiya ishlarini alib borishning yagona rejasi bo‘yicha barcha ijtimoiy xizmatlarni bolalar tarbiyasi va himoyasi muammosini yechish uchun birlashtiradi. Yagona reja bo‘yicha ish yuritish maktab pedagogik jamoasining faoliyatini tubdan o‘zgartiradi. Pedagoglar maktabdan tashqari bolalar muassasasi, sinf rahbarlari, guruhtarbiyachilari faoliyatiga qo‘shilishadi va ular bilan yaqin hamkorlikda ish olib boradilar. Bu faoliyatda asosiy e’tibor bolaga qaratiladi, shuning uchun ham pedagoglar jamoasi faoliyati maktab devorlari ichida qolib ketmaydi. Ular bolaga, oilasiga, bolalar birlashmalariga va tengdoshlar muhitiga murojaat qilishadi. Tarbiyasi og‘ir bolalar bilan ishlashda ijtimoiy pedagog maktab va maktabdan tashqari jamoaning ular xulq-atvoriga ta’sirini o‘rganadi. Ijtimoiy pedagog bunday bolalar bilan ish olib borishda yaxshi natijalarga erishish uchun bir qator shartlarni bajarishi lozim: •
• o‘smir bilan o‘zaro yaxshi munosabatlarni o‘rnatish; • uning reaksiyasi, fikri, intilishlari, qiziqishlari, kelajakdagi rejalarini o‘rganish. Bu borada psixolog A. B. Filonov tomonidan ishlab chiqilgan pedagogik texnologiya xdm samarali hisoblanadi. Unda ijtimoiy pedagognnng o‘smir bilan aloqasining bir nechta bosqichlari ko‘rsatilgan: • qarashlarida mamnunliklarningto‘planishi; • uning qiziqishlarini bilib olish; • xarakteridagi salbiy xususiyatlarning sabablarini tushunish; • uning shaxsiyatidagi salbiy xislatlarini o‘rganish; • yurish-turish va o‘zaro munosabatningumumiy me’yorlarini ishlabchiqish1. Yu.V.Vasilkova tarbiyasi og‘ir o‘smirning tarbiyasiga bosqichma-bosqich yondashuvni ilgari suradi: Birinchi bosqich: o‘smir va uning atrofidagilar bilan yaxshi munosabatlarni o‘rnatish. Ikkinchi bosqich: o‘smirning shaxsiy ish jildi bilan tanishib chiqish. Uchinchi bosqich: o‘smirlarning pedagogik tarbiyasi ogirligi sabablarini anikdash. To‘rtinchi bosqich: ijtimoiy pedagogik xaritalarini tuzish. Beshinchi bosqnch: o‘smir shaxsiyatiga ijobiy ta’sir qiluvchi faoliyat turini tanlash. Oltinchi bosqich: tarbiya va o‘z-o‘zini tarbiyalash jarayonining birlashishi, o‘smir faoliyatini o‘z-o‘zini mukammallashtirishga qaratish. Tarbiya jarayoniga kompleks yondashuv o‘smirlar guruxdari paydo bo‘ladigan mikro muhitlarga faol ta’sir qilishni talab qiladi. Kriminologlarning ma’lumotiga ko‘ra, voyaga yetmaganlarning aksariyati jinoyatlarini guruh bo‘lib sodir etishadi. Biroq voyaga yetmaganlar orasida huquqbuzarlikni bartaraf etish bo‘yicha ko‘pgina tavsiyalar individual profilaktika tavsiyalari hisoblanadi. Amaliyotda isbotlanganidek, alohida qilib ajratib olingan o‘smirning hu quqbuzarliklarini bartaraf etishga qaratilgan pedagogik faoliyat har doim ham kutilgan natijalarga olib kelavermaydi. Bu holat huquqbuzar o‘smirning yashash joyidagi guruhning a’zosi bo‘lganligi va uning xatti-harakatlari guruh kayfiyati, ularning hayot tarzi, fikrlashi guruhning boshqa a’zolariga bog‘liq bo‘lishi bilan izohlanadi. Demak, biz tarbiyasi og‘ir bolalar bilan individual faoliyat olib borishning muhimligini e’tirof etgan holda. o‘smirlarni o‘rab turgan mikromuhit bilan o‘zaro aloqalarini o‘rganish zarurligini ham ta’kidlab o‘tamiz. Pedagogik ta’sirlarning kompleks tizimi tarbiya vositalari, shakl va mazmunini bildirib, bu faoliyatning maqsadi tarbiyasi og‘ir bolalarni sinf jamoasi, o‘qituvchilar, sinfdoshlar bilan munosabatlarining normallashuvi natijasida o‘smir guruqlarini rejali qayta korreksiyalash, deb hisoblanadi. Bu munosabatlarning me’yorga kelishi o‘smir shaxsining shakllanishiga hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatadi. Tarbiyasi og‘ir o‘smirlar bilan ish olib borish ommaviy so‘rovnoma va anketa to‘ldirish bilan amalga oshiriladi. Bu usullar pedagogik qarovsiz o‘smirlar guruhlarining qaerda paydo bo‘lganligi haqida ma’lumot olish imkonini beradi. Tarbiyasi og‘ir o‘smirlar bilan ish olib borishda pedagog quyidagilarni inobatga olishi lozim: guruhhajmi, ularning yosh va ijtimoiy tarkibi, uchrashuv joylari va vaqti, guruh faoliyatining mazmuni va yo‘nalishi. Muloqotning bu tomonlarini bilish tarbiyachiga tuman va shaharda o‘smir guruhlari bilan ishlashning eng samarali shakl hamda vositalarini qo‘llashga imkon beradi. Ijtimoiy pedagog o‘smirlar guruhining ijtimoiy tarkibini bilishi ham muhim. Ijtimoiy tarkibi turlicha bo‘lgan o‘smirlar guruxdarida o‘zaro axborot almashuv va muloqot qilish qiziqarli bo‘ladi. Biroq bu guruxdarda hayot haqida yolg‘on tasavvurlarga ega ma’lumotlar ham tarqatilishi mumkin. Tarbiyachining vazifasi: 1.
2. tarbiyaviy ta’sirni to‘g‘ri tashkil qilib, ma’lumotni to‘g‘ri tomonga yo‘naltirish. Guruhlarning o‘rganilishi va taxdil qilinishi lozim bo‘lgan mashg‘ulotlarini quyidagi turlarga ajratish mumkin: vaqt bo‘yicha doimiy va vaqtinchalik, yo‘nalishi bo‘yicha ijobiy (mehnat, sport, san’at bilan mashgul bo‘lish) vasalbiy (chekish, alkogol mahsulotlarini iste’mol qilish, qimor o‘ynash). Tarbiyasi og‘ir o‘smirlar rypyyiapH bilan ijtimoiy- pedagogik ish olib borishning metodlari va texnologiyalari quyidagilardan iborat: •
• intizomli, a’lochi o‘quvchilarning pedagogik qarovsiz sinfdoshlariga ta’siri. Bu yo‘nalish bir-biri bilan do‘sglashish xohishi, o‘zaro muomalaga ehtiyoj bo‘lganida juda muvafaqqiyatli amalga oshib, uning asosida qiziqishlar umumiyligi (sevimli sport turi, texnika, musiqa va boshqalar bilan shug‘ullanish) yotadi. Bu yo‘nalishni amalga oshirishning muvaffaqiyati, ko‘pincha, o‘qituvchi va sinf rahbarining mohir rahbarligiga bog‘liq; • sinf jamoasining pedagogik qerovsiz o‘smirlargata’siri. Bu birgalikdagi faoliyat sayohatga chiqish, spartakiadalar, san’at festivallari, ko‘rgazmalar, jamoaviy harakatlar kabilardan iborat. Sinfda jamoaviy ishlarga jalb qilingan pedagogik qarovsiz bolalar nafaqat o‘zlari uchun, balki jamoa uchun ham mehnat qilayotganlarini va ularning ishtirokiga ko‘p narsa bog‘liqligini anglab yetishadi. Bunday faoliyatlarda og‘aynichilik aloqalari vujudga keladi, boshqalarga nisbatan to‘g‘ri munosabat shakllanadi va yuklatilgan vazifa uchun mas’uliyat hissi ortadi. Pedagogik qarovsiz bolalarga tarbiyaviy ta’sirning muvaffaqiyatini ta’minlanishi mikromuhitning tarbiyaviy ishlari maktab jamoasi bilan hamkorlikda va bir vaqtning o‘zida amalga oshirilishiga bog‘liq. Maktabdan tashqari o‘smirlar jamoasi yordamida tarbiyaviy ta’sirni tashkil qilishda quyidagi holatlarni inobatga olish lozim: 1.
2. Norasmiy guruhga yoki uning aksariyat a’zolariga ta’sir ko‘rsata turib, ularni rasmiy guruhga o‘tishlariga erishish mumkin. Bujarayonni, shartli ravishda, “rasmiylashtirish” deyiladi. Chunki bu jarayon, o‘smirlar uchun sezdirilmagan holda tarbiyachi tomonidan norasmiy guruhning rasmiy guruhga aylanishidir. Pedagogik qarovsiz bolalar bilan tarbiyaviy ish olib borishning yana bir xususiyati o‘smirlarni o‘zi tanlagan, uning bajarilishidan qoniqish sezadigan faoliyatni tanlashdir. Asta- sekin faoliyatdagi bunday ehtiyojni qondirish va rivojlantirish, keyinchalik o‘zi bajarayotgan ishlari uchun o‘smirlarda mas’uliyat hissini oshiruvchi faoliyat turlari bilan to‘ldirib borlishi lozim. Tarbiyasi og‘ir bolalar yoki o‘smirlar bilan ish olib borish pedagogik qayta tarbiyalash jarayonini ko‘zda tugadi. Qayta tarbiyalash bola yoki o‘smir yurish-turishidagi turli og‘ishishlarni yengib o‘gish yoki bartaraf etishdir. Kdyta tarbiyalash ham tarbiyachi, ham tarbiyalanuvchilar uchun ham og‘ir jarayondir. Tarbiyalanuvchi yangi yo‘lning istiqboli bilan qiziqishi, tarbiyachi esa tarbiyalanuvchiningo‘tmishi, bugungi kunini tahlil qilib, uning kelajagini tasavvur qila olishi lozim. O‘smirni qayta tarbiyalashga yoki o‘z-o‘zini tarbiyalashga tayyorlash jarayoni bir necha bosqichdan iborat: 1. Tarbiyalanuvchini o‘rganib chiqish; 2. O‘smirning yurish-turishini o‘zgartirish uchun uni ruhiy tayyorlash; 3. Ijobiy axloqiy xislatlarni to‘plash; 4. Inqirozdan chiqish, o‘z-o‘zini tarbiyalashga o‘tish. Shuni ham inobatga olish kerakki, bu jarayonga tarbiyachidan tashqari o‘smir mansub bo‘lgan tarbiyalanuvchilar jamoasi ham qo‘shiladi. Bunda tarbiyachi koordinator vazifasini bajarib, jamoani o‘z o‘rtoqlarini qayta tarbiyalashga yo‘naptirishi lozim. O‘smirlar bilan reabilitatsion markazda ishlayotgan ijtimoiy pedagog maxsus metoddardan foydalanib, tarbiyalanuvchi oldida o‘z idealiga o‘xshashga intilish maqsadini qo‘yadi. Bu o‘smirning ijobiy tomonga o‘zgarishiga yordam beradi. Savol va topishriqlar: 1. Maktab yoshdagi bolalar bilan ijtimoiy pedagogik ish olib borishningxususiyatlari nimadan iborat? 2. Maktabning ijtimoiy vazifalarini sanab bering. 3. O‘quvchilarning ijtimoiylashuvi jarayonida tengdoshlar jamiyati va bolalar submadaniyatining ahamiyatini ochib bering. 4. “Tarbiyasi og‘ir o‘smirlar” ijtimoiy pedagogik muammo sifatida qanday o‘ziga xosliklarga ega? 5. Maktab va yashash joyida tarbiyasi og‘ir o‘smirlar bilan ish olib borishda qanday ijtimoiy pedagogik bosqich va texnologiyalardan foydalaniladi? 6. Adaptatsiya va ijtimoiy adaptatsiyaga ta’rif bering. 7. Bolalarning ta’lim muassasalarida muvaffaqiyatli adaptatsiyalarini ta’minlashda ijtimoiy pedagogning vazifalari nimalardan iborat? 8. Bolalarning MTMga adaptatsiya (moslashish) turlarini sanab o‘ting. 9. Ijtimoiy pedagog faoliyati necha bosqichdan iborat? 13-MAVZU
Reja : 1. Iqtidorning rivojlanishiga ta'sir qiluvchi omillar: 2. Iqtidorli bolalar bilan ishlashga pedagogik yondashuvlar 3. O'qituvchi va iqtidorli o'quvchining o'zaro munosabati 4. iqtidor- bu insonning boshqa odamlarga nisbatan bir yoki bir nechta faoliyat turlarida yuqori (g'ayrioddiy, ajoyib) natijalarga erishish imkoniyatini belgilaydigan psixikaning hayot davomida rivojlanadigan tizimli sifati. iqtidor- yosh me'yorlariga nisbatan aqliy rivojlanishda sezilarli muvaffaqiyat yoki maxsus qobiliyatlarning (musiqiy, badiiy va boshqalar) istisno rivojlanishi. iqtidorli bola- bu u yoki bu faoliyat turida yorqin, ravshan, ba'zan ajoyib yutuqlari (yoki bunday yutuqlar uchun ichki shartlarga ega) bilan ajralib turadigan bola. Iqtidorning rivojlanishiga ta'sir qiluvchi omillar: Irsiyat (tabiiy moyillik) Ijtimoiy muhit Shaxsning o'zini o'zi rivojlantirishning psixologik mexanizmlari Iqtidor turlari: Amaliy faoliyatda, xususan, hunarmandchilik, sport va tashkilotchilik qobiliyatini ajratib ko'rsatish mumkin. Kognitiv faoliyatda - faoliyatning predmet mazmuniga qarab har xil turdagi intellektual qobiliyat (tabiiy va gumanitar fanlar sohasidagi iqtidor, intellektual o'yinlar va boshqalar). Badiiy-estetik faoliyatda - xoreografik, sahna, adabiy-poetik, tasviriy va musiqiy iste'dod. Kommunikativ faoliyatda - etakchilik va jozibali iste'dod. (Jozobli - [lot. attraktsion - qisqarish] - jozibali, jozibali, chiroyli; ajoyib). Va nihoyat, ma'naviy qadriyatlar faoliyatida - yangi ma'naviy qadriyatlarni yaratish va odamlarga xizmat qilishda namoyon bo'ladigan iqtidor. Iqtidorlilik belgilari Iqtidorlilik belgilari- bu iqtidorli bolaning haqiqiy faoliyatida namoyon bo'ladigan va uning harakatlarining tabiatini kuzatish darajasida baholanishi mumkin bo'lgan xususiyatlardir. Aniq (namoyon) iqtidorning belgilari uning ta'rifida mustahkamlangan va yuqori darajadagi ishlash bilan bog'liq. Shu bilan birga, bolaning iqtidorini "Men xohlayman" va "Men qila olaman" toifalarining birligida baholash kerak. Iqtidorlilik belgilari iqtidorli bolaning xatti-harakatlarining ikki jihatini qamrab oladi: instrumental va motivatsion.Instrumental- o'z faoliyat yo'llarini tavsiflaydi. Motivatsion- bolaning voqelikning u yoki bu tomoniga, shuningdek uning faoliyatiga munosabatini tavsiflaydi. Iqtidorli bolalarni aniqlash tamoyillari: 1) bolaning xulq-atvori va faoliyatining turli tomonlarini baholashning murakkab tabiati, bu turli xil ma'lumotlar manbalaridan foydalanishga imkon beradi va uning qobiliyatlarining eng keng doirasini qamrab oladi; 2) identifikatsiya qilish muddati (turli vaziyatlarda ma'lum bir bolaning xatti-harakatlarini o'z vaqtida kuzatishda kengaytirilgan); 3) uning moyilligi va manfaatlariga maksimal darajada mos keladigan faoliyat sohalarida uning xatti-harakatlarini tahlil qilish; 4) o'qitish usullaridan foydalanish, uning doirasida muayyan rivojlanish ta'sirini tashkil qilish, ma'lum bir bolaga xos bo'lgan psixologik "to'siqlarni" olib tashlash va h.k.; 5) iqtidorli bolani baholashga mutaxassislarni jalb qilish: tegishli faoliyat sohasi bo'yicha yuqori malakali mutaxassislar; 6) bolaning iqtidorlilik belgilarini nafaqat uning aqliy rivojlanishining hozirgi darajasiga, balki proksimal rivojlanish zonasini hisobga olgan holda baholash; 7) haqiqiy vaziyatda bolaning haqiqiy xulq-atvorini baholash bilan shug'ullanadigan ekologik jihatdan haqiqiy psixodiagnostika usullariga ustunlik berish, masalan: faoliyat mahsulotlarini tahlil qilish, kuzatish, suhbat, o'qituvchilar va ota-onalarning ekspert baholashlari, tabiiy eksperiment. Iqtidorlilikni aniqlash usullari: Test usullari (Stenford-Binet shkalasi bo'yicha ma'lum chegara qiymatidan oshgan ballar soni; testlar: Torrance ijodkorligi - ijodiy fikrlash diagnostikasi, Guilford) Rasmiylashtirilmagan usullar (uzunlamasına kuzatish - sub'ektni bir necha yillar davomida tizimli kuzatish, bir yosh davridan ikkinchi yoshga o'tishda sodir bo'ladigan o'zgarishlarni uzoq vaqt davomida kuzatish. Masalan, biografik anketa) J. Raven tomonidan "Progressiv matritsalar shkalasi" testi. Raven testi psixologik amaliyotda keng tarqalgan bo'lib, madaniyat ta'siridan xoli bo'lgan umumiy intellekt va noverbal qobiliyatlarning rivojlanish darajasini IQ ko'rsatkichi shaklida o'rganish uchun ishlatiladi. Test 60 ta topshiriqni o'z ichiga oladi, ular turli xil figuralarni o'z ichiga olgan to'rtburchaklar matritsalardan, shuningdek, mantiqiy bir butunlikni tashkil etadigan tarzda guruhlangan, elementlari ma'lum bir naqsh va muayyan qoidalarga muvofiq joylashtirilgan raqamlar to'plamidan iborat. Har bir matritsada sub'ekt qayta tiklashi kerak bo'lgan bitta qism yo'q. Test oson topshiriqlardan boshlanadi, ular asta-sekin qiyinlashadi va shu bilan "progressivlik" tamoyilini amalga oshiradi. Turli yoshdagi bolalar uchun normalar mavjud P. Torrance tomonidan ijodiy fikrlashning qisqacha testi. Test 6 yoshdan 18 yoshgacha bo'lgan bolalarning ijodiy qobiliyatlarini aniqlash uchun mo'ljallangan. Ijodkorlik (ijodkorlik) muammolarga nisbatan sezgirlik, bilim etishmasligi, ularning nomutanosibligi sifatida tavsiflanadi. Ijodkorlik - bu noaniqlik yoki to'liqsizlikni bartaraf etish zaruratini keltirib chiqaradigan tabiiy jarayon bo'lib, u o'z ijodini kashf qilish imkonini beradi. Chizmaning qisqacha varianti 10 ta tugallanmagan chizmadan iborat bo‘lib, mavzuni bajarishi so‘raladi. Asosiy ko'rsatkichlar - fikrlashning o'ziga xosligi va moslashuvchanligining hisoblangan koeffitsientlari. Turli yoshdagilar uchun normalar mavjud. Iqtidorli bolaning shaxsiy xususiyatlari perfektsionizm O'z-o'zini hurmat harakatlar va ularning oqibatlari uchun javobgarlik yuqori sezuvchanlik mustaqillik (muxtoriyat) etakchilik raqobatbardoshlik hissiy rivojlanish xususiyati Iqtidorli bolalar bilan ishlashga pedagogik yondashuvlar O'qituvchilarning vazifasi iqtidorli bolalarni qo'llab-quvvatlash va ularning salohiyatini ro'yobga chiqarishga yordam berishdir. Iqtidorli bolalar bilan ishlashda ikkita haddan tashqari holatdan qochish kerak: bolani shohsupaga qo'yish, uning alohida huquqlarini ta'kidlash, ikkinchi tomondan, "yulduzlik" bilan kurashayotganda qadr-qimmatini omma oldida kamsitish yoki intellektual muvaffaqiyatlarga e'tibor bermaslik. OD bilan ishlashda eng muhim maqsadlardan biri ijodiy fikrlashni rivojlantirishni rag'batlantiradigan shart-sharoitlarni yaratishdir (muvaffaqiyatli vaziyatlarni yaratish, ko'rib chiqilayotgan muammolarning to'liq emasligi, qidiruv faolligi, muqobillik va o'ziga xoslik farazlari, noodatiy nostandart echimlarni topishni o'rganing). ML, birinchi navbatda, bir xil yuqori hissiy va ijtimoiy etuklikka ega bo'lmagan bolalar (yomon moslashish, o'zini o'zi boshqarishni rivojlantirmagan, har doim ham mustaqil o'qishga qodir emas, individual tayyorgarlik va yordamga muhtoj). Ularda jismoniy rivojlanishda biroz kechikish bo'lishi mumkin (harakatlarning yomon muvofiqlashtirilishi va qo'l yozuvi noqulay), uyatchanlik, tashqi aqlning etishmasligi, yorqinlik. Ular erishish uchun yuqori motivatsiya, o'rganishda eng yaxshi, ongli harakatlar bo'lish istagi bilan ajralib turadi. Iqtidorli bolalar, ularning xususiyatlari to'g'risidagi bilimlar ushbu toifadagi bolalarning maktabga moslashishini engillashtirish, ularning izolyatsiyasini oldini olish va yanada muvaffaqiyatli ijtimoiy-psixologik rivojlanishiga hissa qo'shish uchun maktab psixologi uchun zarurdir. Iqtidorli talabalarning optimal rivojlanishi uchun iqtidorli talaba uchun individual o'quv dasturining bir qismi sifatida alohida fanlar uchun maxsus rivojlanish dasturlari ishlab chiqilishi kerak. Iqtidorli o‘quvchini o‘qitishda akseleratsiya strategiyasini, ya’ni birinchi navbatda o‘rganish tezligini o‘zgartirishni amalga oshirish mumkin. Tezlashtirish strategiyasi boyitish (chuqurlashtirish) strategiyasi bilan birlashtirilishi kerak. Iqtidorli talaba an'anaviy kurslarga qo'shimcha materiallar, fikrlashni rivojlantirish uchun katta imkoniyatlar olishi kerak. Alohida fanlar bo'yicha dasturlar bilimlarni oshirish va aqliy operatsiyalarni rivojlantirishga qaratilgan murakkabroq mazmunga yo'naltirilgan bo'lishi kerak. Iqtidorli o‘quvchilar boshqa o‘quvchilar bilan darslarda o‘qitilishi kerak. Bu iqtidorli bolalar va o'smirlarning ijtimoiy moslashuvi, barcha maktab o'quvchilarining maksimal darajada rivojlanishi uchun sharoit yaratadi. Har xil turdagi ijodiy topshiriqlarni bajarish uchun iqtidorli bolalar guruhlarini yoki maxsus usullar bo'yicha ishlaydigan talabalar guruhlarini yaratish istisno qilinmaydi. Shu bilan birga, o'qituvchilarning faoliyati: ijodiy faoliyat sub'ekti sifatida shaxsni barkamol rivojlantirish uchun shaxsga yo'naltirilgan pedagogik yondashuvni amalga oshirish; o‘quv qobiliyati yuqori bo‘lgan bolalarning ijodiy salohiyatini erta aniqlash va ochishni ta’minlovchi psixologik-pedagogik tadqiqotlarga asoslangan ta’limni rivojlantirish va rivojlantirish tizimini yaratish; shaxsni shakllantirish jarayonlariga psixologik-pedagogik yordam ko'rsatish omillarini o'rganish, talabalarning bilim qobiliyatlarini samarali amalga oshirish. kognitiv motivatsiyalarning ustun rolini ta'minlash sharti bo'lgan asosiy o'quv rejasi tizimida barcha o'quv fanlarini uyg'unlashtirish g'oyasini o'quv jarayoniga joriy etish, ijodiy o'zini o'zi amalga oshirishning barcha turlari va shakllarini faollashtirish. individual. talabalarning intellektual qobiliyatlarini rivojlantirish jarayonini boshqarish. Ta'lim jarayonining tarkibiy yaxlitligi tarkibiy qismlarning o'zaro bog'liqligiga asoslanadi: g'oyalar - mazmun - ta'lim mazmunini yangilash, ta'lim dasturlarining o'zgaruvchanligi - individual ta'lim traektoriyalarini aniqlash - texnologiyalar - ta'lim va amaliyotni rivojlantirish usullari - ta'lim. faoliyati - bolalarni o'qitish va tarbiyalashda oilaga yordam berish. Shaxsni rivojlantirish uchun oqilona, ya'ni. o'zining "men"iga muvofiq ta'limning maqsadlari, mazmuni, usullari, shakllarini tanlash. Umumiy ta'lim maktabining tajribasi guvohlik berganidek, ya'ni. an'anaviy didaktika qaerda ishlaydi, bu erda asosiy narsa o'tkazib yuborilgan; o'qitilgan, bilim olgan, rivojlangan insonga qancha va nima beriladimi, umuman talab bo'ladi. Pedagogik tizim to'rtta asosiy g'oyaga qurilgan: har bir talabaning o'ziga xos, betakror shaxs sifatida o'zini o'zi qadrlashini anglash; har bir bolaning, shu jumladan uning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish imkoniyatlarining cheksizligi to'g'risida; ijodiy o'zini-o'zi rivojlantirish uchun zarur bo'lgan erkinlik sifatida ichki erkinlikning tashqi erkinlikdan ustunligi to'g'risida; ijodiy o'zini-o'zi rivojlantirishning tabiatini "o'zini o'zi" ning ajralmas xususiyati sifatida tushunish bo'yicha, uning boshlang'ich tarkibiy qismlari o'zini o'zi bilish, ijodiy o'zini o'zi belgilash, o'zini o'zi boshqarish, o'zini o'zi boshqarish, ijodiy o'zini o'zi takomillashtirish va o'zini o'zi anglash. talabaning shaxsiyati. Iqtidorli bolalar bilan ishlashda pedagogik faoliyat tamoyillari: shaxsiy rivojlanish uchun taqdim etilgan imkoniyatlarning maksimal xilma-xilligi printsipi; sinfdan tashqari ishlarning rolini oshirish tamoyili; ta'limni individuallashtirish va differentsiallashtirish tamoyili; o'qituvchining minimal ishtirokida talabalarning birgalikdagi ishlashi uchun sharoit yaratish printsipi; qo'shimcha ta'lim xizmatlari, yordam, murabbiylik talabalari uchun tanlash erkinligi tamoyili. O'qituvchi va iqtidorli o'quvchining o'zaro munosabati O'qituvchining shaxsiyati har qanday ta'limning etakchi omilidir. Iqtidorlilar bilan ishlaydigan o'qituvchilar kamroq gapiradi, kamroq ma'lumot beradi, ko'rgazmalar o'tkazadi va o'quvchilarga nisbatan kamroq muammolarni hal qiladi. Savollarga o'zlari javob berish o'rniga, buni o'quvchilarga qoldiradilar. Ular ko'proq so'raydilar va kamroq tushuntiradilar. Aksariyat o'qituvchilar sinfdagi har bir javobga og'zaki yoki boshqacha tarzda javob berishga harakat qilishadi va iqtidorli o'qituvchilar o'zlarini psixoterapevtga o'xshatishadi: ular har bir gapga javob berishdan qochishadi. Ular javoblarni diqqat bilan va qiziqish bilan tinglaydilar, lekin baholamaydilar, ularni qabul qilishlarini ko'rsatish yo'llarini topadilar. Bu xatti-harakatlar o'quvchilarning bir-biri bilan ko'proq muloqot qilishiga va o'qituvchiga kamroq bog'liqligiga olib keladi. iqtidorli yigitlar- bular hukmronlik istagi, turli xil qiziqishlar, moslashuvchanlik va tanqidiy fikrlash, xulq-atvorni yuqori nazorat qilish, umidsizlikka uchramaydigan shaxslardir. Ular hissiy jihatdan sezgir, ular dunyoni aniq badiiy idrok etishga ega. iqtidorli qizlar - ichki dunyoning boyligi, ichki keskinlik, favqulodda dunyoqarash, ijodiy iste'dod, faollik, umidsizlikning past darajasi. Ular ruhiy tushkunlikka tushish ehtimoli ko'proq. Iqtidorli bolalar muammolari Bir qator psixologik tadqiqotlar va maxsus kuzatishlar shuni ko'rsatadiki, iqtidorli bolalar, odatda, boshqa bolalarga qaraganda ancha gullab-yashnaydilar: ular o'quv muammolarini boshdan kechirmaydilar, tengdoshlari bilan yaxshiroq muloqot qilishadi va yangi muhitga tezda moslashadilar. Ularning bolalikdan shakllangan qiziqishlari va moyilliklari muvaffaqiyatli shaxsiy va kasbiy o'zini o'zi belgilash uchun yaxshi asos bo'lib xizmat qiladi. To'g'ri, bu bolalarning qobiliyatlari e'tiborga olinmasa, muammolar ham bo'lishi mumkin: o'rganish juda osonlashadi yoki ularning ijodiy salohiyatini rivojlantirish uchun sharoit yo'q. Eng keng tarqalgan muammolar: maktabni yoqtirmaslik O'yin qiziqishlari Falsafiy muammolarga botish Jismoniy, intellektual va ijtimoiy rivojlanish o'rtasidagi nomuvofiqlik Iqtidorli bolalarning zaifligining sabablari: Mukammallikka intilish O'zini yengilmas his qilish Haqiqiy bo'lmagan maqsadlar Yuqori sezuvchanlik Kattalar e'tiboriga muhtoj Murosasizlik 14-Mavzu
Reja: 1.Pedagogik me’yordan chetga chiqish 2.Me’yordan chiqish tiplari va unga xarakteristika 3.Bolalarda me’yordan og’ish (deviasiya) holatlari. 4.Deviasiya tiplari. O’smirlarda deviantik xulqning sabablari. Asosiy tushunchalar: Anomal bolalar, iqtidorlilik, ijtimoiy me’yorlar, rivojlanosh da og’ishlik bo’lgan bola, nogiron bola, deviant xulq, delikvent xulq, qarovsizlik. Rivojlanishning qaysi bosqichida bo’lishian qat’iy nazar, har qanday jamiyatda, u eng jamiyatda, u eng rivojlangan, farovon, iqtisodiy rivojlangan mamlakat bo’ladimi yoki rivojlanayotgan jamiyatli ularda o’zlariga maxsus alohida e’tibor talab etadigan insonlar bo’ladi. Bunday insonlar biror bir jihatdan: jismoniy, psixik yoki ijtimoiy rivojlanishdan nuqsoni bor insonlardir. Bunday insonlar jamiyat va davlatda doimo alohida guruhga mansub bo’lib ajralib turadi. Ularga doimo maxsus munosabatda bo’lib kelingan. Biroq bu toifadagi insonlarga jamiyatning tarixiy-madaniy sharoitiga muvofiq turli davrlarda turlicha munosabatda bo’lib kelingan. Masalan, Qadimgi Spartada jismoniy, psixik nosog’lom bolalarni spartachilar qoyalardan uloqtirganlar. Bunday toifadagi insonlarga boshqa bir jamiyatda esa insonparvarlik nuqtai nazardan yondashganlar, ular mehribonlik va g’amxo’rlik ko’rsatganlar. AQSh va Yevropaning mamlakatlarida hozirgi davrda nosog’lom, jismoniy kamchilikli bolalarga barcha teng huquqli insonlar qatori munosabatda bo’ladilar. Ularga jamiyatning teng huquqli a’zosi sifatida qarab, bu insonlarni muammoli yoki imkoniyati cheklangan shaxs sifatia alohida maxsus e’tibor beriladi. “Muammoli inson” tushunchasi AQSha keng qo’lianilsa, Yevropa mamlakatlarida “imkoniyati cheklangan inson” iborasi ko’p ishlatiladi. Bugungi kunda imkoniyati cheklangan insonlarga munosabatda, eng avvalo sog’liq masalasi dolzarb masala hisoblanadi. Chunki bunday insonlar soni dunyo miqyosida o’sib bormoqda. YUNESKOning istiqbol bo’yicha ma’lumotlarida yaqin vaqtda jahon hamjamiyati bu ko’rsatkichni o’zgartira olmaydi. Sog’lom muhit doimo insonlar ongida o’z chegarasiga ega bo’lib, chegaradan tashqi bo’lganlar “nome’yoriy”, “potologik” deb belgilanadi. Amaliyotda inson anglagan yoki anglamagan holda o’zgalarni belgilariga muvofiq layoqatli yoki layoqatsiz deb baholaydi. Me’yor tushunchasi tibbiyotda, psixologiya, pedagogika, sosiologiya va boshqa fanlarda keng qo’llanilib kelinadi. Bu tushuncha aniq va yaxlit, yagona, ta’rif berishga bo’lgan intilash muvaffaqiyatsizlikbilan yakunlangan. Masalan, faqatgina tibbiyotda olimlar 200ga yaqin ta’rif berganlar. “Me’yor” tushunchsi ifodalab berishning murakkabligi shundaki, u nafaqat terminologik, balki mazmun mohiyat jihatidan ham yagona ifodaga ega emas. Masalan, axloqiy me’yorlar doimo bir xil, hamma uchun deb belgilana olmaydi. Shu sababli ham ular birinchidan, milliy o’ziga xoslik bundan tashqari, vaqt o’tishi bilan qayta-qayta o’zgarib turadilar. AQShda II jahon urushidan so’ng 2-3 o’n yiliklar mobaynida chekish odatiy “me’yor” hisoblangan bo’lib, unga jamiyatda bee’tibor bo’lganlar, hozirda, jamiyat bu sog’liq uchun zararli odatga qarshi turgan bir vaqtda, chekishga axmoqona xulq belgisi sifatida munosabatda bo’ladilar. Aslida qanchalik jamiyat demokratik tuzumga asoslangan bo’lsa, shunchalik shaxsning nostandart shakldagi xususiyatlariga chidamlimunosabatda bo’linadi, agar totalitar rejimga asoslangan bo’lsa, inson xulqini qattiq chegara doirasiga oladi, mabodo xulqiy og’ishlik xolatlariga yo’l qo’yilsa, ular rahmsizlik bilan jazolanadilar. Shuni unutmaslik loimki, me’yor bu shunday g’oyaviy hosilaki, unda ob’ektiv borliq (reallik) shartli ravishda, o’rtacha statistic ko’rsatkich bo’yicha, real haqiqat tavsiflanadi, biroq unda mavjud holatlar ifodalanmaydi. Tibbiyot, psixologiya, sosiologiyada me’yorning o’z ko’rsatkichlari parametr (o’lchami), tavsifnomalari mavjud. Me’yorga muvofiq bo’lmagan bo’lmagan holatlar barchasi boshqa so’z “me’yordan og’ishlik” deb yuritiladi. Ijtimoiy pedagogika “me’yor” va “me’yordan og’ishlik” tushunchalari juda muhimdir. Ular bolaning ijtimoiy xulq – atvori rivojlanish jarayonini xarakterlash uchun qo’llaniladi. Xulqiy og’ishlik negaiv va pozitiv xarakterga ega bo’lishi mumkin. Masalan, me’yordan xulqiy og’ishlik xolati bola rivojlanishida ham aqliy norasolik va qobiliyatlilik bo’lib ifodalanishi mumkin. Bola xulq-atvoridagi bunday negativ xulqiy og’ishlik jinoyatchilik, alkogolizm, giyohvandlik va boshqalar sifatida insonning (nafaqat inson, balki jamiyatning) ijtimoiy shakllanishiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Xulq atvordagi pozitiv og’ishlikka ijtimoiy ijodning barcha shakllari taalluqli bo’lib, ular: iqtisodiy tadbirkorlik, ilmiy vabadiiy ijodkorlik va boshqaalr, aksincha eski me’yorlar o’rniga almashinuvi ijtimoiy tuzim rivojlanishiga hizmat qiluvchi omil hisoblanadi.
Me’yordan og’ishlik tiplari. Me’yordan og’ishlikni shartli ravishda 4 guruhga bo’lish mumkin:
Me’yordan jismoniy og’ishlik insonning sog’lig’i bilan bog’liq bo’lib, tibbiy ko’rsatkichlar orqali belgilanadi. U bolalarning yosh ko’rsatkichlari va jinsi bilan (og’irlik, bo’y uzunligi, ko’krak kengligi va boshqalar) ifodalanadi. Ular bolaning sog’lig’ini xarakterlaydi. Aslida bular ideal ko’rsatkichlar bo’lib, bunday ko’rsatkichlarga to’la muvofiq keladigan bolani topish qiyin bo’lsa kerak. Jismoniy jihatdan me’yordan og’ishgan bolalarni ijtimoiylashtirish alohida qiyinchilik bilan amalgam oshirilib, maxsus ishlarni talab etadi. Sog’lig’I jihatdan me’yordan og’ishganlik biror kasallik asorati yoki avloddan-avlodga o’tuvchi omillar ba’zan tashqi vaziyat orqali yuzaga kelishi mumkin. Masalan, og’ir ekologik vaziyat; oziq-ovqat; ichimlik suvining ifloslanishi, sifatsizligi; oilaning umumiy yashash sharoitining og’irlashishi va boshqalar. Sog’lig’I va o’sishida me’yordan og’ishlik bo’lgan insonlatning ko’pgina toifalari mavjud. 1980 yili jahon sog’liqni saqlash tashkiloti Britaniyaning imkoniyati cheklangan shaxslar uchunuch bo’g’inli shkalasini qabul qildi. 1 Xastalik: - inson sog’lig’idagi har qanday yo’qotish, yoki jismoniy funksiya anatolik tuzilmasi elementlari, faolkiyatidagi biror-bir qiyinchilikning aniqlanishidir. 2 Cheklangan imkoniyat – inson uchu me’yordagidek hisoblanadigan har qanday cheklanish yoki o’z faoliyatining yo’qolishi (nuqsonning ko’pligi yoki asorati) yoki inson faoloiyati doirasidagi har qanday cheklanishlar. 3 Layoqatsizlik (nogironlik) – inson sog’lig’idagi nuqsonlar asorati yoki cheklangan imkoniyat, me’yoriy qaysidir rolning bajarilishiga to’siq bo’lgan, yosh ko’rsatkichlari, jinsiy yoki ijtimoiy omillardan kelib chiqadigan holat. G’arbiy davlatlarda “Sog’lig’ida imkoniyati cheklangan shaxslar” tushunchasi qabul qilingan. O’zbekistonda ham bu tushuncha kiritilib, unga jismoniy va psixik kamchiligi bo’lgan bolalar taalluqlidir. Bunday bolalarning sog’lig’idagi nuqsonlari ularning standartdagi ta’lim olishlarida to’siqlik qiladi, shu sababli ta’lim olishda maxsus sharoitlar yaratilishini talab etadi. Shuningdek “nuqsonli” tushunchasi kiritilgan bo’lib, ular jismoniy, psixik og’ir va murakkab kabi turlarga ajratilgan. Me’yordan psixik og’ishlik eng avvalo bolaning aqliy rivojlanishi uning psixik nuqsonlari bilan bog’liq. Bu guruhga eng avvalo psixik rivojlanishda to’xtalish (ZPR) bo’lgan bolalar va aqliy norasolar yoki oligofreniya (yunon tilidan oligis kichik va phren-aql) lar kiradi. Bu psixik og’ishlikning eng so’nggi shakli bo’lib autism (yunon tilidan, aytos sam, o’zi)- psixikaning holati, muloqotga ehtiyoji yo’qligi, odamoviligi bilan harakterlanadi va (o’zini-o’zi o’ldirish) suiqasdga moil bo’ladi. Me’yordan psixik og’ishgan bolallrnign alohida guruhiga iqtidorlilar kiradi. Bu bolaga muvaffaqiyatga erishishni ta’minlovchi, biron-bir faoliyatni bajarishda, yutuqlarga erishuvida muhim bo’lgan bolalar iste’dodining o’ziga xos turlaridir. Hozirgi davrda bolalrdagi iste’dodni ulardagi musiqaga, san’atga, tasviriy san’atga, sport, aqliy qobiliyatlarini ertaroq aniqlovchi ajoyib metodikalar ishlab chiqilgan. Bu metodikalarbolalar qobiliyatlarini shakllantirishga ham hizmat qiladi. Pedagogik me’yordan og’ishlik. Bu shunday tushunchaki, hozircha pedagogika juda kam qo’llaniladi. Pedagogik me’yorlarda eng avvalo standartlar ko’zda tutiladi. Ular ta’lim darajalarini belgilab beradi.ta’limni egallaganlik yoki egallay olmaganlik me’yordan og’ish me’yorlari haqida firk yuritish mumkin. Pedagogik me’yorlar bo’lib mamlakatda qabul qilingan umumiy ta’lim standartlar hisoblanadi. Bu standartlarga muvofiq darajadagi ta’limni o’zlashtirish lozim. Boshlang’ich ta’limni egallash, o’rta ma’lumot (9-sinf)ni olishi va o’rta maxsus yoki kasb ta’limini olgan bo’lishi lozim. O’zbekiston Respublikasi “kadrlar tayyorlash milliy dasturi” (1997) ga muvofiq umumiy o’rta ta’lim (1997) hamma uchu majburiydir. Shu baza asosida mustaqil ta’limsifatida majbiriy bo’lgan o’rta maxsus yoki kasb ta’limi (o’qish muddati 3 yil) davomida amalga oshiriladi. Biroq o’rta ma’lumotni olmagan bolalar ham bor. O’zi mustaqil kasb ta’limi faoliyati turlarini egallay olmaydigan bolalar ham uchrab turadi. Bunday bolalarning o’qishga xoxishi yo’qligi, ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan kasb faoliyati bilan shug’ullana olmasligi kabi xususiyatlari birlashtiradi. Shunday holatlardan kasb xususiyatlari birlashtiradi. Shunday holatlardan kasb ta’limiga ega bo’lmagan bolalr kelib chiqadi. Bu me’yoradn og’ishganlikni bartaraf etishda mutaxassisning ijtimoiy-pedagogik yordami zarur bo’ladi. Ijtimoiy me’yordan og’ishganlik ijtimoiy me’yorlar” tushunchasi bilan bog’liq. Ijtimoiy me’yorlar – bu jamiyatning u yoki bu davrida, bosqichida maxsus o’rnatilgan xulq-atvorga oid qoidalar, hatti-harakat namunalari yoki yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan (ruxsat etiladigan yoki majburiy) qoidalardir. Umumiy qabul qilingan xulq-atvorga oid qoidalar o’z tarixiy rivojlanish yo’liga ega. Ular qadimgi davrlardan ma’lumdir. Jamiyat doimo o’zini saqlab qolishga harakat qilgan. Shu maqsadda insonlar o’ryasidagi o’zaro munosabatlarda turli ijtimoiy cheklanishlar: miflar, tabu(ma’n qilish), an’analar, diniy dogmalar (aqidalar) kiritilgan. Insoniyat jamiyati doimo murakkablashib va takomillashib brogan. Vaqt o’tishi bilan yanada mustahkamroq xuquqiy axloqiy me’yorlar vujudga kelib, insonlar xulq-atvoriga bo’lgan munosabatda u yoki bu jamiyatda qabul qilingan axloq va huquqiy me’yordan og’ish holatlari shakllanishiga aqrshi me’yorlar yuzaga keldi. Ijtimoiy me’yorlar ikkita katta guruhga bo’linadi: 1. Universal me’yorlar; jamiyatda har bir insonga taalluqli me’yorlar. 2. Xususiy me’yorlar; insonlarni alohida belgilangan kasbiy faoliyatlari sohalari yoki insonlar hayotiy faoliyatlari (masalan, shifokor, pedagog, aka, do’st va boshqa)ga taalluqli me’yorlar. Ijtimoiy me’yorlarga rioya qilish insonning ehtiyoji va odatlariga aylanishi zarur. Agar bola ijtimoiy me’yorlar va jamiyat qadriyatlarini o’zlashtirmagan bo’lsa uni xulqiy og’ishgan bola deb ataydilar. Xulqiy og’ishgan bolalar muammosi sosiologiya, psixologiya, va pedagogikaga oid adabiyotlarda asosan ishlab chiqilgan. Xulqiy og’ishganlikning turlariga bolalar alkogolizmi, toksikonomiya, giyohvandlik, buzuqlik, qarovsizlik, nazoratsizlik,daydilik, jinoyatchilik, xuquqbuzarlik va boshqalar kiradi. Ilmiy pedagogik adabiyotlarda bu toifadagi bolalarni turlicha atamalar bilan beradilar: “tarbiyasi og’ir”, “og’ir xulqli”, “deviant bola”, “xulqi og’ishgan”, “asosial xulqli bola”. Ijtimoiy rivojlanishda xulqiy og’ishgan bolalar orasiga yana shunday toifadagilar: Ota-ona qaramog’isiz qolgan bolalar ham kiradi. Bunday bolalar-yetimlar va “ijtimoiy yetimlar”dir. Ular Biologik ota-onalari bo’la turib, turli vaziyat sababli birga yashmaydilar. “Ijtimoiy maydondan chetlatilgan” bolalarni jamiyatga qaytarish uchun ularga yordam berish zarur. Shu sababli ijtimoiy pedagogning bunday bolalar bilan olib boradigan ishlari, bir tomondan, xulqiy og’ishganlikning oldini olish profilaktika ishlari, jamiyatda qabul qilingan me’yor va qoidalarning buzilish holatlarida ogohlantirish, boshqa tomondan, xulqi og’ishgan bolalrni reabilitasiya qilish ishlarini bajarish lozim. O’smirlik yoshida deviasiya (me’yordan og’ish) holatlari. Deviasiya tiplari O’smirlik davrini o’tish bosqichi deb ataydilar. Bolalr yosh ko’rsatkichlari davrida o’tish bosqichi eng qiyin murakkab davrdir. Bu davrni yana shu sababli ham o’tish davri deb hisoblaydilarki, bu o’sish bosqichida inson bolalikdan kattalik davriga, bola xarakteridan, yetuk inson bo’lib shakllanadigan bir, o’ziga xos jarayonlar davriga o’tiladi. O’smirlik yoshida o’smirning yahlit hayoti va faoliyati jiddiy o’zgaradi va uning psixikasi qayta shakllanishiga olib keladi, o’z tengdoshalri bilan o’zaro faoliyatda, munosabatlarning yangi shakllari vujudga keladi. O’smirning jamiyatdagi vaziyati, holati almashidi unga kattalardan yoqoriroq talablar qo’ya boshlaydilar. Bu yosh davrida jinsiy ytilish faolashadi biroq ijtimoiy shakilanish orqada qoladi. Bu esa jinsiy tarbiyada ijtimoiy-psihologik muomolarni vujudga keltiradi. O’smirlik yoshida bolani o’z –o’zini anglashga ihtiyoj paydo bo’ladi. Men kimman!savoliga javob berish uni tez-tez bezovta qiladi. Uni o’z –o’ziga qiziqish paydo bo’ladi. U yoki bu faktlarga unda shahshiy qarash, mulahaza yoritish, o’z bahosini berish kabi hususiyatlar shakilanadi. Vaqtinchalik oila va maktabdan psihologik uzoqlanish holatlari bo’lib turadi.O’smir shahsning shakilanishida tengdoshlarning tasiri kuchaygandak bo’ladi. Ko’pincha o’smir haqiqiy rasmiy jamoa va norasmiy guruh bilan muloqot qilishning qay biri afzal ekanligi to’g’risidagi tanlov oldida turadi. O’smir o’zining erkin sezadigan, uni hurmat qilaladigan insonlar bo’lgan bu muhitni ko’proq yaxshi ko’radi. Bunday muhit va jamoaga sport seksiyalari va texnikaga oid to’garaklar bo’lishi yoki o’smirlar yig’ilib muloqot qiladigan, chekadigan va ichadigan va hokazo, yerto’lalar ham bo’lishi mumkin. Bu yoshda ayrim o’smirlarning kattalar ayniqsa, ota-onalari bilan muomalali vaziyatda bo’ladilar. Ota-onalar ularga, yosh bolalarga, go’dak, g’amxo’rlik qilgandek munosaabtda bo’lishni o’smir bu sharoitdan chiqib ketishga intiladi. Shu sababli kattalar bilan o’zaro munosabatlar janjalli vaziyatlar ko’payadi. O’smirda kattalik hissi shakllanadi. Bu yoshda o’smir mustaqil, erkin bo’lishga harakat qiladi, kattalarning “o’rgatish”lariga qarshi e’tiroz paydo bo’ladi. O’smir bu yoshda kumir, (ideal, havas qiladigan insonni) ya’ni film qahramonlari, kuchli katta yoshadagi inson, ko’rsatuv qahramoni mashxur sportchi va boshqalarga taqlid qilib: unign tashqi qiyofasi, xulq-atvoriga o’xshashlik uchun harakat qilish holatlari ko’p uchraydi. Tashqi qiyofa o’smir uchun katta ahamiyat kasb etadi. Ajoyib soch turmagi, ba’zan ikki yoki uch ziraklar, yirtiq jinsi, juda yorqin rangdagi kosmetika va boshqa vositalar o’smirga o’zinign boshqalardan ajralib turishiga imkon beradi hamda bolalar guruhlarida o’zini tan olishlariga harakat qiladi. Shu tariqa o’smirlik yoshida ajralib turadigan xarakter xususiyatlari haqida quyidagilarni aytish mumkin: hissiy noyetuklik o’z shaxsiy xulq-atvorini yetarli darajada qila olmaslik, o’z ehtiyojlarini qondirish imkoniyati va istaklarini taqqoslay olmasligi, yuqori ta’sirchanligi, o’zini tan olishalriga bo’lgan istaklari va kattalar kabi o’zini tutish. O’smklir – bu yetarli darajada yetilmagan va yetuk aqlga ega bo’lmagan ijtimoiy inson. Bu bosqich bolalik va o’spirinlikning chegarasidir. Katta deb hisoblanishi uchun yetarli darajada rivojlanmagan, biroq shu bilan bir vaqtda atrofdagilar bilan ongli ravishda muloqotga kirisha oladigan hamda o’z xulq-atvori va harakatlari jamiyat me’yor va qoidalariga javob berishda katta e’tibor talab etadigan bosqich o’smir shaxsidir. Qonun bu yoshdagi bolalarni voyaga yetmagan, biroq o’z xulq-atvori va hatti-harakatlariga axloqiy hamda xuquqiy jihatdan mas’uliyatli bo’lishga layoqatli deb hisoblaydi. Shu sababli o’smirlar uchun o’z hatti-harakati va cheklangan xuquqiy javobgarlik o’rnatilgan. Deviasiya tiplari (me’yordan og’ish). Jamiyatda qabul qilingan qoida va xulq-atvor me’yorlaridan chetga chiqqan o’smirlar og’ir tarbiyalilar deb ataladi. Og’ir tarbiyali o’smir jamiyatda o’rnatilgan qoida va me’yorlarga rioya qilmaydi. Bunday holat ilmda deviasiya deyiladi. (lotin tilida deviatto-og’ishlik). Masalan, fizikada kompas magnit strelkasining, biologiyada organozm rivojlanishida og’ishlik holatlari uchraydi. Deviasiya og’ishlikning inson va bir tomondan uni o’rab turgan atrof-muhitga xos bo’lgan o’zgaruvchanlik hodisasidir. O’zgaruvchanlik ijtimoiy muhitda inson xulq-atvori bilan bog’liq. Ilgari aytib o’tilganidek xalq me’yoridek yoki og’ishgan bo’lishi mumkin Me’yoriy xulq. o’smirning rivojlanishidagi ehtiyojlari va imkoniyatlari, uning ijtimoiylashtiruviga to’la javob beruvchi, unga adekvat1 monand qiluvchi mikrososium bilan unign o’zaro faoliyatidir. Agar bolaning atrofidagi muhit o’smirni u yoki bu xususiyatlari, unign xulq-atvoriga doimo (yoki deyarli doim) o’z vaqtida va adekvat (monand) bo’lsa, o’smirda xulq-atvor me’yoriy bo’ladi. Bu fikrdan xulqi og’ishganlikning tavsifi kelib chiqadi, biroq bolaning mikrososium bilan o’zaro faoliyati sifatida uning rivojlanishini buzuvchi va ijtimoiylashuvida, yuzaga keluvchi xulqi, jamiyatda o’rnatilgan axloqiy hamda xuquqiy me’yorlarga qarshi turadi. Xulqiy og’ishganlik ijtimoiy dezodaptasiyani (bola uchun ijtimoiy ahamiyatli sifatlar, ya’ni ijtimoiy muhit sharoitlariga moslashishga to’siqlik qiladigan hodisa ko’rinislari biridir.) Bolalik - o’smirlik dezodaptasiyada quyidagi patologiyalar otasdig’ini topgan: Maktab yoshidagi bolalr maktabga bormaydilar, yetim bolalr, ijtimoiy yetimlar; giyohvandlik va zaharli (toksinli) vositalarna qabul qiluvchi o’smirlar; jinsiy axloqsiz o’smirlar; xuquqbuzarlik faoliyatlariga berilgan o’smirlar. Deviasiyaning tarkibiga deviantlik, delikvent va criminal xulq-atvorlilar kiradi. Deviant xulq-atvor – xulqiy og’ishlikning bir turi bo’lib, o’smirning yoshiga muvofiq bo’lmagan ijtimoiy xulq-atvor me’yor va qoidalarning buzilishi bilan bog’liq bo’lgan mikrososium munasabatlar (oilaviy, maktabdagi) va kichik jinsiy yosh ijtimoiy guruhlari uchun xarakterli bo’ladi. Ya’ni xulq-atvorning bu tipini intizomsizlik deb atash mumkin. Deviant xulq-atvor ko’rinishlariga o’smirning namoyishkorlik, agressivlik, o’ziga erk berish, o’qish va mehnat faoliyatidan tizimli, muntazam og’shlik, uydan ketib qolish, daydilik, ichkilikbozlikka berilish, alkogolizmga berilish, giyohvandlik va u bilan bog’liq assosial faoliyatlar; jinsiy xarakterdagi jamiyatga qarshi faoliyatlar. Delikvent xulq-atvor deviantlikdan farqli ravishda bolalr va o’smirlarning assosial xulq-atvori bilan xarakterlanadi. Bu xulqiy harakatlarda xuquqiy me’yorlarni bola buzib o’tsa, biroq xuquqiy, jinoiy javovgarlikka tortilmaydi. Sababi cheklangan ijtimoiy xavfli yoki bola jinoiy javobgarlikka tortilish yoshiga yetmagan hisoblanadi. Delikvent xulq-atvorda: asosan inson shaxsiga qarshi, agressiv – zo’ravonlik xulqi, haqorat, janjalkashlik; o’t qo’yish, sadistlik harakatlari ajrali turadi. Delikvent (lotin tilidan delicvent-xuquqbuzar) – xilqiy og’ishgan sub’yekt, o’z harakatlarida jinsiy jazolanadigan faoliyatlarni amalga oshiradi. -g’arazli xulq-atvor, o’zida mayday o’g’rilik, bosqinchilik, talonchilik, avtotransportlarni o’g’irlash va boshqalarni amalgam oshirib, moddiy manfaat ko’rishning ilinjida mulkiy tajovuz qilishdan iborat; -giyohvand moddalarni tarqatish va sotish. Kriminal (jinoiy) xulq-atvor (lotincha jinoyatchilik) xuquqbuzarlik harakati bo’lib, jinoiy javobgarlik yoshiga yetguncha, jinoiy ish ochishda asos bo;lib hizmat qiluvchi va jinoyat kodeksining belgilangan moddalari bolan asoslanadigan xulq-atvor. O’smirlarda deviant xulq-atvor sabablari.Inson taraqqiyoti ko’pgina omillar o’zaro ta’siri bilan asoslanadi: irsiy avloddan-avlodga o’tuvchi, muhit, tarbiya, insonning shaxsiy amaliy faoliyati kabilarga bog’liq. Voyaga etmaganlarning deviant xulq-atvorini asoslovchi asosiy omillarni ajratib ko’rsatish mumkin. 1. Biologik omil. Bola organizmining noqulay fiziologik yoki anotomik xususiyatlari mavjud bo’lib, uni ijtimoiy moslashuvini qiyinlashtiradi. Bularga: - genetic, avloddan o’tuvchi xususiyatlar. Ularga qaliy rivojlanishning buzilishi, eshitish va ko’rishda nuqsonli bo’lganlar, asab sistemasining buzilishi kabilar kiradi. Bunday bolalar hali ona qornidayoq noto’g’ri qo’yish, onaning kasallanishi (jismoniy va psixik jarohatlar, surunkali yuqumli kasalliklar bilan og’rishi, bosh suyagi-miya psixik jarohatlari, tanosil kasalliklari); irsiy kasalliklarning ta’siri, ayniqsa, irsiylik, alkogolizm ta’sirida bo’ladilar; -inson organizmiga ta’sir etuvchi psixologo-fiziologik og’ir tashvishlar, janjalli vaziyatlar, atrof-muhitning kimyoviy tarkibi, energiyaning yangi turlari, samotik2 allergik kasalliklar turlariga olib kelishiga sabab bo’ladi. - fiziologik, o’z tarkibiga nutqdagi nuqsonli, tashqi qiyofadagi nuqsonlar, konstitusion-samotik nuqsonlar sababli atrofdagilar bilan munosabatda yuzaga keltiradi va shaxslararo munosabatda bolaning o’z tengdoshalri, jamoa o’rtasida chekkaga chiqish tortilishga olib keladi. 2. Psixik omil. Bola psixopotologiyasida yoki aksentuasiyasida3 (haddan tashqari zo’riqish) xarakterning alohida xususiyati bilan ifodalanadi. Bu xulqiy og’ishganlik bola asab ruhiy kasalliklar, psixopatiya, nevrosteniya bilan xastalanganligi orqali vujudga keladi. Aksentukrlashgan xarakter xususiyatiga ega bo’lgan bolalar turli psixologik ta’sirlarga o’ta sezgir, psixik me’yorning eng chetki turi bo’lib, tibbiy- ijtimoiy reabilitasiyaga muxtoj va tarbiya xarakteridagi chora-tadbirlarnin tadbirlarning ko’rilishi talab etadigan bolalardir. Ijtimoiy-pedagogik omillar. Oila maktab ijtimoiy tarbiya nuqsonlarida namoyon bo’ladi. Bu omil bolani ijtimoiylashuvidan og’ishganlikka bolalik davridayoq maktabda o’zlashtirmovchilik tufayli maktab bilan aloqaning uzilishi (pedagogik bo’sh qo’yish)olib keladi. O’smirda maktabga ongli ravishda qiziqishning shakilanmasligi matuviga sabab bo’ladi. Bunday bolalar maktabga yomon tayyorlangan, uy vazifalariga negativ munosabatda bo’luvchi maktab baholariga befarq bo’ladigan o’quv dezadantasiyasiga uchrovchi bo’ldilar. - O’quv dezadantasiya-bolaning maktabga bo’lgan qiziqishini saqlashida bir yoki ikki fonni o’zlashtirishida qiyinchilikka duch kelgan hollatidir. - Maktab dezadantasiya- bolaning yosh hususiyatida ta’lim olishga qiyinchiliklar bilan bir qatorda, hulqiy buzilishlar holatlari o’qtituvchilar sinflari bilan janjali vaziyatlar ko’rinishi birinchi o’ringa chiqadi. Dars qoldirish odatlari paydo bo’ladi. - Ijtimoiy dezadantasiya- bolaning o’qishga bo’lgan qiziqishi maktab jamoasining talablariga javob berishdan qochish holatlari turli, asosial jamoalariga kirib ketish, spirtli ichimliklarga giyohvan moddalarga qiziqishining ortishi bilan namayon bo’ladi. Bolaning ijtimoiy rivojlanishidagi og’igan omillari yomon oilalar sabab bo’ladi.SHunday oilaviy o’zaro munosabatlar usullar mavjudki, ular voyaga etmaganlarning asosisiyal hulq-atvorlarining shakilanishiga olib boradi. 1 Tarbiyaviy va oilaning ichki munosabatlarining diogramonik usuli. Bu usul o’zida bir tomondan, bola istaklariga ko’ra bo’lsa ikkinchi tomondan bolani inqirozli janjalli vaziyatlarga yoki oila ikki hil ahloqiy qarash mavjudligi oila uchun boshqa jamiyat uchun bo’lgan boshqacha tarbiyaviy holatlar. 2 Barqaror bo’lmagan janjalli usul. Noto’lig’ oilalarga tasrbiyaviy ta’sir etuvchi,er-hotin ajralish, ota-ona va uzoq muddat alohida yashashlari sababli yozaga keladi. 3 Munosabatlarning asosial usuli. Yomon tashkil etilgan oilalarda,doimiy-spirtli ichimliklar ichish, giyohvandlikka berilish, ahloqsizlik ota-onaning jinoyatchilik hulq atvor “oilaviy qahri qatiqlik ”va zo’ravonlik kabi yozaga keladi. Qahri munosabatlar (haqorat ho’rlash)deb bolaga unga g’amho’rlik qiluvchi, qarmog’iga olgan odamlar tomonidan zarar etkazilishining ko’pgina harakterlariga aytiladi. Bu holatlarga bolaga jismoniy zarar etkaziluvchi jismoniy emosional (hissiy)jinsiy qiynoqlar bilan azoblash ko’p takrorlanuvchi noo’rin jazolar kiradi. Qahrli munosabatlarga bolalar mehribonlik uylarida kasalhona va boshqa muasasalarida duch kelishlari mumkin SHunday holatlaridagi bolalar havsizlik hissisni sezmaydilar. Ularning meyoriy rivojlanishida bu hisiyotni ahamyati katta.Bu esa bolaga uni o’zi haqida men yomonman hech kimga kerakmasman, sevimli kemasman deb o’ylashlariga sabab bo’ladi. Qahrli munosabatlarning har qanday turi bola sog’lig’iga zarar ko’rsatadi. Uning hayoti va ijtimoiy moslashuvchanlik havf tug’diradi. 4 Ijtimoiy-iqtisodiy omillar Ijtimoiy tengsizlikka sabab bo’ladi. Jamiyatning boy va kambag’alar, jamiyat uchun eng ahamiyatli aholining kambag’allashuvi, ishsizlik kai qatlamlarga ajratadi. Ijtimoiy qabul qilingan halol ish haqini (qonuniy) olish usullarining cheklanishi; inflyasiya va ijtimoiy tartibsizlikka olib keladi. 5 Axloqiy –ma’naviy omilar. Hozirgi davrning jamiyatda bir tomondan ma’naviy-axloqiy darajaning pasayishi bo’lsa, qadriyatli, birinchi navbatda axloqiy xulqning buzilishi, boshqa tomondan, jamiyatning neytral munosabatlarida deviant xulq-atvor yuzaga kelishiga olib keladi. O’smirlarda deviant xulq-atvorning oldini olishga asosiy yondashuvlar. Turli deviant xulq-atvorning uzluksiz ravishda o’sish jamiyat oldiga ijtimoiy me’yorlardan og’ishgan xulqli o’smirlar va yoshlar bilan olib boriladigan ishlarnign shakl va usullarini, texnologiyalarini topish vazifasini qo’ygan. Shu sababli deviant va delikvent xulq-atvorli o’smirlar bilan ishlashning ikki asosiy texnologiyalari profilaktik va reabilitasion ishlar, fan va amaliyotda keng tarqalgan. Profilaktika (oldini olish) - o’smirlar xulq-atvorida ijtimoiy xulqiy og’ishganlikning turli ko’rinishlariga asosiy asbab bo’luvchi sharoitlardan ogohlantirish, bartaraf qilish yoki neytralashag yo’naltirilgan davlat, jamiyatning – ijtimoiy, tibbiy va tashkiliy-tarbiyaviy chora tadbirlarning yig’indisidir. o’smirlarda deviant xulq-atvorning oldini olishga qaratilgan bir necha yondashuvlari mavjud. Axborotli yondashuv. Bu yondashuv ijtimoiy me’yordan o’smirdagi xulqiy og’ishganlik kelib chiqishoda voyaga etmaganlar (bu ijtimoiy me’yorlarni) bilmasliklari tufayli uni o’z asosiy yo’nalishi sifatida voyaga yetmaganlarga bu me’yorlarga rioya qilish o’z xuquq burchlari haqida axborot berishdan iborat. Davlat va jamiyat qo’ygan talablarni bajarishda bolalalrning yosh ko’rsatkichiga mos qabul qilingan ijtimoiy me’yorlar haqida ma’lumot berishni ko’zda tutadi. Bu ishni amalgam oshirishda ommaviy axborot vositalari (matbuot, radio, televidenie) dan kino, teatr, badiiy adabiyot va boshqa san’at asarlaridan foydalanish mumkin. Ijtimoiy-profilaktik yondashuv. Bunda asosiy maqsad-negativ holatlarning sabablari va sharoitlarni aniqlash, bartaraf etish, neytrallashdan iborat. Voyaga yetmaganlar tomonidan giyohvandlik moddalarini iste’mol qilinishi uchun jinoiy javobgarlikka tortilishlari haqida ma’lumotga ega emaslar. Ular giyohvandlik-shaxsiy ish deb biladilar, faqat giyohvandliik modalarini tarqatish jinoyat deb hisoblaydilar. o’smir giyohvandlik va kuchli ta’sir etuvchi psixotron moddalar to’g’risidagi yangi qonun qabul qilinishi munosabati bilan bu modalarni iste’mol qiluvchilar ham javobgarlikka tortiladilar. Bizning jamiyatimizda o’smirlar o’rtasidagi alkogolizm-ichkilikbozlik profilaktikasi muammosi ham muhim o’rin tutadi. O’smirlar ichkilikbozlik va alkogolizmning og’ir ijtimoiy va psixonevrologik oqibatlari haqida ham bilmaydilar. Tibbiy-biologik yondashuv bu yondashuvning mohiyati ijtimoiy me’yorlardan og’ishganlikning oldiniolishda tibbiy profilaktik xarakterdagi turli psixik nosog’lom shaxslarga munosabat-biologik darajada bo’lishi lozim. Agar insonda psixik (ruhiy) rivojlanishi, sog’lig’ida turli nuqsonlar bo’lsa u o’z ruhiy xususiyatlariga asosan ma’naviy axloqiy me’yorlarni buzishi mumkin. Bu holatda insonga uni o’zgartirib bo’lmaydigandek qaraladi. O’smirlarda bunday psixik nosog’lomlikni o’z vaqtida aniqlash juda muhimdir. Chunki ular umuman hayolga kelmaydigan harakatlarni sodir etishlari mumkin. O’smir psixiatr mutaxassisliklar ko’rigidan o’tkazilib, shunga muvofiq tibbiy davolash choralari ko’rilishi lozim. Ijtimoiy-pedagogik yondashuv bu yondashuv mohiyati o’smirnin deviantlik xulq-atvoridagi shaxsiy xususiyatlarini qayta tiklash va to’g’rilashdan iborat. Ayniqsa, uning axloqiy irodaviy shaxsiy xuususiyatlarini qayta tarbiyalash shart. O’smirlarda uning irodaviy xususiyatlari, xulq-atvorida quyidagilarni shakllantirish lozim:
Erki bo’lmagan inson flyugerga o’xshaydi, shamolqaysi tarafga essa, o’sha tomonga o’giriladi. Bundau insondan ijtimoiy me’yorlarni buzish, jinoyatchilikni kutish mumkin. Uni yengillik bilan aldash, o’zgalarnigng so’zlariga quloq solishi, o’zga axloqiy qarash va baholarga og’dirish oson. O’zga axloqiy qarashlarga ergashib, u xuquqbuzarlik va aaxloqsizlik xulq-atvoriga ega bo’ladi. bunday insonlarni tarbiyalashda jamiyat tomonidan unga erkinlik va xuquqlarini berib, uni o’z-o’zini boshqara olishga o’rgatish zarur. Sanksiyalarni qo’llash. Bu yondashuv mohiyati xuquqbuzarlik qilgan insonni jinoiy qonunlar asosida jazolash turadi. Biroq, jahon tajribasi shuni ko’rsatmoqdaki, bu samara bermaydigan holat bo’lib, jamiyat tomonidan qattiq sanksiya bo’lib hisoblanadi, xolos. Shu sababli ijtimoiy Og’ishganlik sabablarini aniqlash va bartaraf etishda bu faqatgina yordamchi vosita bo’lib hisoblanadi. 15-Mavzu
Deviatsiya - jamiyatda o‘rnatilgan xuquqiy, ijtimoiy, axloqiy qoida va me’yorlarga mos kelmaydigan xatti-harakat, xulq-atvorga aytiladi. Odatda deviatsiya xodisasi va uning ko‘rinishlari ko‘p xollarda ularning o‘smirlik davrida yuzaga keladi. Zotan, bu davr yosh davrlari ichida eng murakkabi bo‘lib, uni o‘tish davri deb ham yuritiladi. Darhaqiat bu davrda o‘smir hayoti va faoliyatida jiddiy o‘zgarishlar, xususan anatomo- fiziologik, aqliy, ruxiy jihatlardan rivojlanish yuz beradi. Natijada ularda hamma narsaga qiziqish xissi kuchayadi, atrof-muhitga, hayotga bo‘lgan munosabatlarida sezilarli darajada o‘zgarishlar ko‘zga tashlanadi. Garchi ularda o‘zligini anglash, shaxsiy dunyoqarash, turli xodisalarga, o‘zgarishlarga nisbatan baho berish kabi xususiyatlar shakllana boshlansa-da, ammo hali yetarli bilim, tajribaga ega bo‘lmaganliklari sababli ko‘p hollarda yagona hulosaga kelishda qiyinchilik sezishadi. Bu jihatdan ular kattalarning yordamlariga muhtoj bo‘lishadi. Bu o‘rinda shuni ham aytib o‘tish joizki, bu davrda bolalarda kattalar, ayniqsa, otag‘onalari o‘rtasida muammolar tug‘ilib turadi. Zero, kattalar va ota-onalari tomonidan o‘zlariga kichkina bolaga qaraganday muomalada bo‘lishlari yoqmaydi. Bu esa o‘rtada ziddiyatlarning kelib chiqishiga sababchi bo‘ladi. Shunday ekan, bu davrdagi bolalarga kattalar xushyorlik bilan munosabatda bo‘lishlari zarur. O‘smirlik davri bolalarga xos bo‘lgan muhim xususiyatlardan yana biri ular o‘zlaricha katta yoshdagi kishilar orasidan, yoxud badiiy asarlar, filmlardan ideal topishga harakat qilishadi. Ko‘p hollarda ular idealning tashqi ko‘rinishi ya’ni qiziqtiradigan, o‘zini tortadigan tomonlariga o‘z e’tiborlarini qaratadilar. Bu bejiz emas, albatta. Chunki, ularda tasavvurga nisbatan emotsiya (xissiyot) kuchliroq bo‘ladi. Demak, o‘smirlarning ideal tanlash jarayoniga ham kattalar, ayniqsa ota-onalar beparvo bo‘lmasliklari zarur. Chunki, o‘smirlardagi deviatsiya xodisasining yuz berishida ayni hissiyot bilan bog‘liq bo‘lgan xususiyat sababchi bo‘ladi. Jamiyatda qabul qilingan qoidalar, xulq-atvor me’yorlaridan chetga chiqqan o‘smirlarni qiyin o‘smir yoki qiyin tarbiyalanadigan o‘smir deyishadi. Qiyin tarbiyalanish deganda pedagogic ta’sirga qarshilik ko‘rsatish tushuniladi. O‘smirning qiyin tarbiyalanishi, jamiyat tomonidan qabul qilingan me’yor va qoidalarga amal qilinmasligini fanda deviatsiya hodisasi orqali o‘rganiladi. Deviatsiya ham insonga, ham uni o‘rab turgan olamga xos bo‘lgan o‘zgaruvchanlik hodisasining jihatlaridan biri bo‘lib, ijtimoiy sohada o‘zgaruvchanlik, insonning atrofdagilar bilan o‘zaro munosabatini aks xulq-atvorida o‘z ifodasini topadi. Bundan kelib chiqadiki, me’yordan chetga chiqqan xulq-atvorni jamiyat rivoji va svilizatsiyasini bola shaxsiyatining xususiyatlarini inobatga olmaslik oqibatida buzilishiga olib keluvchi bolaning jamiyat bilan munosabati sifatida tushunish mumkin. Deviatsiyaning eng ommabop shakli uning shaxs qiyofasida ifodalanishi hisoblanadi. Qiyofasida ko‘rinadigan. chetga chiquvchi xulq-atvor ijtimoiy dezadaptatsiya ko‘rinishlaridan biri hisoblanadi. Bolalar va o‘smirlar dezadaptatsiyasi haqida gapirganda bu jarayonga mansub bo‘lgan bolalar toifalarini quyidagicha izoxlash mumkin. Bular: -maktabga qatnamaydigan maktab yoshidagi bolalar, -etim bolalar, -ijtimoiy yetimlar, bolalar uylarida joylar yetishmasligi sababli ota-onalik huquqidan mahrum etilganlar bilan birga vaqtincha yashayotgan bolalar; -giyohvand va toksin moddalar iste’mol qiluvchi bolalar, -jinsiy intizomsiz bolalar, -g‘ayri huquqiy hatti-harakatlar sodir etgan bolalar. Deviatsiya - deviant, delikvent va jinoiy xulq-atvor shakllarida bo‘ladi. Deviant xulq-atvor-mikro ijtimoiy munosabatlar (oilaviy, maktabdagi munosabatlar) va kichik ijtimoiy guruhlarga xos bo‘lgan ijtimoiy me’yorlar va xulq-atvor qoidalarini buzish bilan bog‘liq me’yordan og‘uvchi xulq-atvor turlaridan biridir. Deviant xulq-atvorga o‘qishdan qochish va daydilik, bolalar va o‘smirlarning aroqxo‘rlik, giyohvandlik va u bilan bog‘liq g‘ayri Ijtimoiy harakatlar, jinsiy harakterdagi hatti-harakatlar, o‘ziga suiqasd qilishga urinish kabilarni misol qilib ko‘rsatish mumkin. Delikvent xulq-atvor deviantdan farqli ravishda bolalar va o‘smirlarning takrorlanib turuvchi g‘ayri ijtimoiy hatti-harakatlar sifatida harakterlanadi. Bu huquqiy me’yorlarni buzuvchi, biroq ijtimoiy xavf darajasiga ko‘ra jinoiy javobgarlikni keltirib chiqarmaydigan harakatlardir. Delikvent xulq-atvorning quyidagi turlari mavjud: -agressiv xulq-atvor, bunga haqoratlash, sadistik harakatlar, o‘t qo‘yish kabilar kiradi; - g‘arazli xulq-atvor: (kichik o‘g‘riliklar, ta’magirlik, avtoulovlarni olib qochish va mulkiy tajovuzlar); -giyohvand moddalarni yetishtirish va tarqatish. Jinoiy hatti-harakat jinoiy javobgarlikka tortishga, ma’lum yoshga yetganda jinoiy ish qo‘zg‘ashga sabab bo‘luvchi va jinoyat kodeksining muayyan moddalarida nazarda tutilgan g‘ayri huquqiy hatti-harakatlar hisoblanadi. Deviatsiyaning salbiy turlari ijtimoiy potologiya hisoblanadi. Bularga aroqxo‘rlik, toksikomaniya, giyohvandlik, fohishabozlik, o‘z joniga qasd qilish, huquqbuzarlik va jinoyatchilikni kiritish mumkin. Voyaga yetmaganlarning deviant xulq-atvorini keltirib chiqaruvchi omillar quyidagilardir: Biologik omillar. Bola organizmida uning ijtimoiy adaptatsiyasini qiyinlashtiruvchi fiziologik yoki anotomik xususiyatlarning mavjudligi natijasida o‘z ifodasini topadi. Ularga quyidagilar kiradi: -irsiy xususiyatlar; -aqliy rivojlanishning buzilishi, eshitish va ko‘rishning susayishi, asab tizimining zararlanishi va boshqalar; -organizmga psixofiziologik zo‘r berish, nizoli holatlar, atrof-muhitning kimyoviy tarkibi, turli somatik, allergik, toksik kasallanishlarga olib keluvchi, ya’ni quvvat manbalari bilan bog‘liq bo‘lgan psixofiziologik xususiyatlar. Psixologik omillar. Bularga bolada psixopatalogiya yoki harakterining aksetkatsiyasining borligi kiradi. Bu me’yordan chetga chiqishlar asab kasalliklari, psixopatiya, nevrosteniya va bolada g‘ayri adekvant reaksiyalarni paydo qiluvchi boshqa omillarda namoyon bo‘ladi. Ruhiy me’yorning eng keskin varianti hisoblanmish aksentuatsiyaga ega bolalar psixologik ta’sirlar uchun nihoyatda qaltis hisoblanadilar va ijtimoiy tibbiy reabilitatsiyaga ehtiyoj sezadilar. Bola rivojlanishining har bir davrida shaxsiyat va harakterning ba’zi ruhiy hislatlari shakllanadi. O‘smirda ruhiyat rivojlanishining ikki bosqichi kuzatiladi: yoki u yashaydigan Ijtimoiy muhitdan bezib qoladi, yoki ko‘nikib ketadi. Agar oilada bola ota-onasi tomonidan yetarli mehr his qilmasa unda bu holatda uning himoya vositasi vazifasini begonalashuv bajaradi. Bu begonalashuv asabiy reaksiyalar, atrofdagilar bilan munosabatlarning buzilishi, emotsional sovuqlik, psixik rivojlanishning to‘xtab qolishi, turli ruhiy patalogiyalarda namoyon bo‘ladi. Ijtimoiy-pedagogik omillar Maktab, oila va ijtimoiy tarbiya nuqsonlarida namoyon bo‘lib, uning asosida yoshlik chog‘ida salbiy tajriba to‘planishligi bilan bolaning erta ijtimoiylashuvidagi og‘ishlarga olib keluvchi yosh, jinsiy va individual hususiyatlar yotadi. Bunday bolalar maktabda yomon o‘qishadi, darslarni ko‘plab qoldirishadi, uy vazifalariga mas’uliyatsizlik bilan qarashadi, maktab baholariga befarqliklarini bildirishadi. Bu esa ularning o‘quv dezadaptatsiyasidan dalolat beradi. Maktab o‘qo‘vchisining dezadaptatsiyasi o‘z rivojlanishida quyidagi bosqichlardan o‘tadi: -o‘quv dekompensatsiyasi-bola bir yoki bir nechta fanlarni o‘zlashtirishida qayinchiliklar paydo bo‘lishi bilan harakterlanadigan holat; -maktab dezadaptatsiyasi –o‘qish jarayonidagi qiyinchiliklar bilan bir qatorda o‘qituvchilar, sinfdoshlar bilan nizolashishda namoyon bo‘ladigan, xulq-atvor buzilishi bilan harakterlanadigan; -ijtimoiy dezadaptatsiya-bu holatda o‘qishga, maktab jamoasiga qiziqish batamom so‘nadi, giyohvandlik, spirtli ichimliklarga qiziqish kuchayadi; -bo‘sh vaqtni o‘tkazish muhitining kriminallashuvi. Bolaning psixo ijtimoiy rivojidagi me’yordan chiqishning yana bir salbiy omili noxush oila hisoblanadi. Voyaga yetmagan bolalarda g‘ayri ijtimoiy xulq-atvorni shakllanishiga olib keladigan oilaviy munosabatlar turlarini ajratib ko‘rsatish ham muhim ahamiyatga ega. Ular: -o‘zida bir tomondan bola xohishlariga erk berish, boshqa tomondan esa bolani nizoli vaziyatlarga undashni yoki oilada ikki axloq-oila uchun yurish-turish qoidalari, jamiyat uchun umuman boshqa qoidalarni mujassam etgan tarbiyaviy munosabatlar turi; -to‘liqsiz oilada, bolalar va ota-onalarning uzoq muddat alohida yashashlari sharoitida tarbiyaviy ta’sirlarning beqaror turi; -spirtli ichimliklar, giyohvand moddalar iste’moli, g‘ayri axloqiy hayot tarzi, ota-onalarning jinoiy xulq-atvori bilan bog‘liq ijtimoiy munosabatlar turi. Ijtimoiy-iqtisodiy omillar. Ijtimoiy tengsizlik, jamiyatning tabaqalashuvi, ishsizlik, inflyatsiya, daromad olish usullarining cheklab qo‘yilishidan iborat. Axloqiy omillar. Bir tomondan jamiyatning axloqiy darajasida qadriyatlarning yo‘qolib ketishida namoyon bo‘lsa, boshqa tomondan esa jamiyatning deviant xulq-atvorning namoyon bo‘lishiga befarq qarashida o‘z aksini topadi. Ilmiy nazariy va amaliyotda deviant xulq-atvorli bolalar bilan ishlashning ikki asosiy: profilaktika va reabilitatsiya shakllari mavjud. Profilaktika-o‘smirlar xulq-atvorida ijtimoiy me’yorlardan og‘ishning turli shakllarini keltirib chiqaruvchi asosiy sabab va sharoitlarni bartaraf etishga qaratilgan ijtimoiy, tibbiy, tashkiliy, tarbiyaviy va davlat tadbirlarining majmuasidir. “Profilaktika” atamasi o‘zi noxush oqibatlarni keltirib chiqaruvchi sabablarni bartaraf etish ma’nosini bildiradi. Ijmimoiy og‘ishlar turli sabab va holatlardan kelib chiqishini inobatga olingan holda, profilaktik chora-tadbirlarning bir nechta turlarini ko‘rsatish mumkin: -neytrallashtiruvchi, -o‘rnini to‘ldiruvchi, - ijtimoiy og‘ishlarga sabab bo‘luvchi holatlarni yuzaga kelishidan ogohlantiruvchi, -bu holatlarni bartaraf etuvchi, -o‘tkaziladigan profilaktika ishlarini nazorat qiluvchi. Reabilitatsiya keng turdagi vazifalar, elementar ko‘nikmalardan tortib insonning jamiyatda to‘liq integratsiyalashuvigacha bo‘lgan masalalarni hal qilishga qaratilgan chora-tadbirlar tizimi sifatida qaralishi mumkin. Reabilitatsiya ob’ektlari quyidagilar: 1. Ijtimoiy va pedagogik qarovsiz bolalar. 2. Voyaga yetmagan huquqbuzarlar, yetim bolalar, xulq-atvorida chetga og‘ish bo‘lgan o‘smirlar. 3. Psixosomatik va nerv-psixologik sog‘ligi buzilgan va funksional og‘ishlarga ega bolalar. - surunkali somatik kasalliklar, - funksional buzilishlar, - asab-ruhiy hastaliklar, - aqliy qoloqlik, - nogironlik. Reabilitatsiyaning bir qancha turlari mavjud: tibbiy, psixologik, pedagogik, ijtimoiy-iqtisodiy, kasbiy, maishiy. Tibbiy reabilitatsiya bola organizmining u yoki bu yo‘qotilgan funksiyasini o‘rnini to‘ldirish yoki to‘liq va qisman tiklashga qaratilgan bo‘ladi. Kasbiy reabilitatsiya o‘smirni biror-bir kasbga o‘rgatish, u uchun yengillashtirilgan sharoitli va qisqartirilgan ish kuniga ega ish joylarini qidirishdan iborat. Maishiy reabilitatsiya o‘smir uchun me’yorli yashash sharoitlarini yaratishga qaratiladi. Ijtimoiy-iqtisodiy reabilitatsiya deganda esa o‘smir huquq va manfaatlarini himoya qilish, unga tegishli bo‘lgan moddiy mulklar, to‘lovlar bilan ta’minlashga qaratilgan chora-tadbirlar tushuniladi. Ijtimoiy-pedagogik reabilitatsiya-bola hayotiy faoliyatida muhim ahamiyatga ega shaxsiy hislatlarni, uning jamiyat integratsiyasiga yordam beruvchi faol hayotiy pozitsiyasini shakllantirish,ijobiy rollarni, jamiyatda yurish-turish qoidalarini o‘zlashtirishi, kerakli ma’lumot olishgaqaratilgan tarbiyaviy harakterdagi chora-tadbirlardir. Deviant xulq-atvorli o‘smirlarning ijtimoiy pedagogik reabilitatsiyasi reabilitatsion markaz deb nomlanuvchi ixtisoslashgan muassasalarda amalga oshiriladi. Bu muassasalarning vazifalari: -nazoratsizlik, daydilik profilaktikasi, -ota-onasi aybi bilan yoki ekstrimal vaziyat tufayli qiyin hayotiy holatga tushib qolgan bolalarga tibbiy-psixologik yordam, -ijobiy, ijtimoiy xulq-atvor, atrofdagilar bilan muomila qilish ko‘nikmalarini shakllantirish, -ota-onasi qaramog‘isiz qolgan bolalarga nisbatan vasiylik funksiyalarini bajarish, -shaxsning inqirozli ruhiy holatlarini bartaraf etishga yordam beruvchi ruhiy va pedagogic qo‘llab-quvvatlanish, -oilaga qaytib kelishga ruxsat, -me’yori rivojlanish, ta’lim olish imkoniyati bilan ta’minlash, -ishga joylashtirilishiga g‘amxo‘rlik qilishdan iborat. Nazorat savollari: 1. Deviatsiya deganda nimani tushunasiz? 2. Deviatsiyaning qanday turlari mavjud? 3. Deviant xulq-atvorni keltirib chiqaruvchi omillar qaysilar? 4. Deviant xulq-atvorli bolalar bilan ishlashning shaklarini tavsiflang? AMALIY MAShG’ULOT TOPShIRIQLARI Topshiriqli keyslar to’plami “Keys – stadi” metodi “Keys-stadi” – inglizcha so’z bo’lib, (“case” – aniq vaziyat, hodisa, “stadi” – o’rganmoq, tahlil qilmoq) aniq vaziyatlarni o’rganish, tahlil qilish asosida o’qitishni amalga oshirishga qaratilgan metod hisoblanadi. Mazkur metod dastlab 1921 yil Garvard universitetida amaliy vaziyatlardan iqtisodiy boshqaruv fanlarini o’rganishda foydalanish tartibida qo’llanilgan. 1-keys bayoni Har qanday tushuncha kabi bola ijtimoiylashuvining etakchi vositalari hisoblanmish “ijtimoiy muloqot” atamasi ham mazmunan muayyan holatlarni ifodalashga xizmat qiladi. Pedagogik va psixologik adabiyotlarda bu tushunchaga ko’plab ta’riflar berilgan. Keys topshirig’i “Ijtimoiy muloqot” (“kommunikativ aloqa”) tushunchasiga berilgan quyidagi ta’riflar orasidan to’g’ri javoblarni aniqlang. Ijtimoiy muloqot Jamiyatda ikki yoki undan ortiq shaxslarning birlar-birlariga o’zaro ta’sir etish jarayoni shaxslararo axborot almashish jarayoni o’zaro ta’sirning yagona yo’lini tanlash imkoniyati o’zgalarni tushunish, idrok etish va baholash xarakteriga ega ta’sir jarayoni kishilarning o’zaro aloqasi shaxslararo aloqani tiklash va rivojlantirish jarayoni Talabalarga tavsiya etiladigan manbalar: “Ijtimoiy muloqot” (“muomala madaniyati”, “pedagogik takt”, “pedagogik etika”) tushunchalarining mohiyatini yorituvchi materiallar. Keys tahlili O’z mohiyatiga ko’ra ijtimoiy hayotda muloqot ikki va undan ortiq shaxslarning o’zaro munosabatlari, ular o’rtasida kechadigan axborot almashinuvini ifodalaydi. Pedagogik va psixologik adabiyotlarda tushunchani ta’riflashda mualliflar aynan mana shu jihatga urg’u berishgan. Talabalar uchun ko’rsatmalar: 1. Keys bayoni bilan tanishib chiqing. 2. “Ijtimoiy muloqot” tushunchasining mohiyatini yorituvchi ta’riflar, ularning mazmuniga alohida e’tibor qiling. 3. Muloqot jarayonida aynan qanday holatlar sodir bo’lishini o’z faoliyatingiz misolida ham tahlil qilib ko’ring. 4. Tahlil natijalariga ko’ra “ijtimoiy muloqot” tushunchasining mohiyatini yorituvchi ta’riflarni ajrating. 5. Echimni bayon eting. 6. Echimni juftlikda, kichik guruhlar va jamoada muhokama qiling. Keysni echish jarayoni: 1. Talaba individual holda, juftlikda, kichik guruhda yoki jamoada keys bayoni bilan tanishib chiqadi. 2. Talaba individual holda, juftlikda, kichik guruhda yoki jamoada “ijtimoiy muloqot” tushunchasining mohiyatini yorituvchi ta’riflar mazmuniga e’tiborni qaratadi. 3. Talaba individual holda, juftlikda, kichik guruhda yoki jamoada muloqot jarayonida aynan qanday holatlar sodir bo’lishini o’z faoliyatingiz misolida tahlil qilib ko’radi. 4. Talaba individual holda, juftlikda, kichik guruhda yoki jamoada tahlil natijalariga ko’ra “muloqot” tushunchasining mohiyatini yorituvchi ta’riflarni ajratadi. 5. Talaba echimni bayon eting. 6. Echim individual holda, juftlikda, kichik guruhlar yoki jamoada muhokama qilinadi. O’qituvchining echimi Muloqot: 1)ikki yoki undan ortiq shaxslarning birlar-birlariga o’zaro ta’sir etish jarayoni; 2) shaxslararo axborot almashish jarayoni; 3) o’zaro ta’sirning yagona yo’lini tanlash imkoniyati; 4) o’zgalarni tushunish, idrok etish va baholash xarakteriga ega ta’sir jarayoni; 5) kishilarning o’zaro aloqasi; 6) shaxslararo aloqani tiklash va rivojlantirish jarayoni. Download 297.29 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|