Ijtimoiy psixologiya

Mahalla 
— boshqa millatlarga nisbatan bizda m ahalla bola­
ning ijtimoiylashuviga juda katta hissa qo‘sha oluvchi maskandir. 
M ahallaning bolasi biror nojo‘ya ish qilayotganini ko‘rgan shu 
m ahallaning har bir a’zosi unga tanbeh berib noto‘g‘ri tarbiyaning 
oldini olishga harakat qiladi.
Bizning o ‘zbekchilik sharoitim izda oila bilan bir qatorda 
m ahalla ham m uhim tarbiyalovchi — ijtimoiylashtiruvchi rol 
o‘ynaydi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, b a’zan odam ning qaysi 
m ahalladan ekanligini surishtirib, keyin xulosa chiqarishadi, 
ya’ni m ahalla bilan m ahallaning ham farqi bo‘lib, bu farq o d am ­
lar psixologiyasida o‘z aksini topadi. M asalan, bitta m ahalla­
dan yaxshi kelin chiqsa, aynan shu m ahalladan qiz qidirib qoli- 
shadi. Ya’ni, shu m ahalladagi ijtimoiy m uhit qizlarning iboli, 
aqlli, sarishtali bo‘lib yetishishlariga ko‘m aklashgan. M asalan, 
ayrim m ahallalarda sahar turib ko‘cha-eshiklarni supurish odat- 
ga aylangan va barcha oilalar shu udum ni buzmaydilar. Shunga 
o‘xshash m e’yorlar tizim i har bir ko‘cha-m ahallaning bir-biridan 
farqi, afzallik va kam chilik tom onlarini belgilaydi, oxirgilar esa 
shu m ahallaga katta boMayotgan yoshlar ijtimoiylashuvida bevo­
sita ta ’sirini ko‘rsatadi.
Ijtimoiylashuvda jamiyatdagi tashkilotlarning roli
0 ‘quv muassasalari — bog‘cha, m aktab, litsey va kollejlar, Oliy 
o‘quv yurti — bu m uassasalarning har biri individning ijtim o­
iylashuvida katta o‘rin egallaydi. Bola bog‘chadan to Oliy o ‘quv 
yurtini tugatguncha bo‘lgan davrda ju d a katta ijtimoiy tajribani 
egallaydi va keyingi faoliyatida albatta bulardan foydalanadi.
Shaxsning ijtimoiylashuvida oila va m ahalladan so‘ng ta ’sir 
ko‘rsatuvchi asosiy m askanlardan biri — maktabgacha ta ’lim 
muassasalaridir. U larning bu jarayonda o‘ziga xos ahamiyati 
shundaki, maktabgacha ta ’lim muassasasi xodim lari bolaning 
ota-onasi bilan bevosita, har kuni m uloqotda bo‘ladi va ular

---

maktab m a’muriyatidan farqli ikki xil funksiyani bajaradi: ras- 
miy va norasmiy. Ya’ni tarbiyachi ota-ona bilan faqat tarbiyachi 
sifatida gaplashish yoki yaqin munosabatlarda b o lish i ham m um ­
kin. O ta-ona va tarbiyachi munosabatlari qanday bo‘lishidan q at’i 
nazar maqsad — bolaning ijtimoiylashuvi uchun ijobiy yordam 
berishdan iborat bo‘lishi kerak. Buning uchun bir qator psixologik 
tamoyillar mavjud:
Tarbiyachi va ota-ona bir-biriga bolaning faqat yaxshi tomon- 
larini ko‘rsatibgina qolmasdan, uning xulqiga xos bo‘lgan salbiy 
ko‘rinishlarni ham yotig‘i bilan aytishdan cho£chimasligi lozim. 
H ar ikkala tomon ham bolaning ijobiy xulqini maqtab, salbiy- 
sini tuzatish uchun birgalikda choralar ko‘rishi maqsadga mu- 
vofiqdir. Bunda bolaning erishgan yutuqlarini maqtash, boshini 
silash, quchish, olqishli so‘zlar bilan qo‘llab-quvvatlash yaxshi 
samara berishi bilan birga, uni kamsitish, tahqirlash, ustidan 
kulish, so‘kish, urish, kaltaklash kabi vositalarni qo‘llash um u- 
man mumkin emasligini unutmaslik kerak. Shuningdek, bolaping 
o‘rtoqlariga ham uning kamchiliklarini aytib ustidan kulishlariga 
yo‘l qo‘ymaslik lozim. Shundagina bola bog‘chadan uyga va uydan 
bog‘chaga yaxshi kayfiyat bilan yo‘l oladi.
Ijtimoiylashuv jarayonining muvaffaqiyatli kechishi uchun 
yuqorida ta ’kidlanganlarni hisobga olish har ikkala taraf uchun 
ham ijobiy yutuqlarni olib keladi.
M aktabdan boshlab ijtimoiylashuv va tarbiya jarayonlari max- 
sus tarzda uyg‘unlashtiriladi. Bu joyda ijtimoiylashuv ikki xil 
yo‘nalishda kechadi: birinchisi, o‘quv muassasasida o‘qiyotgan 
fanlaridan olgan bilim lari orqali ijtimoiylashadi, ikkinchisi, bola 
o ‘ziga darsga kirayotgan o^qituvchining xatti-harakati, xulq-atvo- 
riga qarab ijtimoiylashadi. Bu jarayonda eng asosiysi tarbiyachi, 
pedagog, o‘qituvchining o ‘zini tutishi, kiyinishi, muloqot m ada- 
niyati, o‘z hissiyotlarini boshqara olish qobiliyati kabilar bola­
ning ijtimoiylashuviga o ‘ziga xos holatda ta ’sir o ‘tkazadi. Shuning 
uchun o‘qituvchilarda faqat bilim berish emas, balki tarbiyalash- 
ning ham talab etilishi maqsadga muvofiqdir. Ba’zi o‘qituvchilar

---

o‘z vazifalarini faqatgina bilim berishdangina iborat deb hisob- 
lashi noto‘g‘ri, albatta. Bundan tashqari bolaning dars va dars- 
dan tashqarida amalga oshirayotgan xatti-harakatlari yoki xulq- 
atvoriga nisbatan o‘qituvchining e’tibor berishi yoki e’tiborsizligi 
ham uning ijtimoiylashuvida o‘ziga xos o‘rin egallaydi. Talabalar 
guruhida bilimi kuchli bo‘lsa-da talabalarga e’tiborsiz bo‘lgan, 
ularning tarbiya jarayoniga aralashmaydigan o‘qituvchilarga tala­
balar ham befarq munosabatda bo‘ladilar. Shu nuqtayi nazardan 
talabalar didi, kutishlari va talablariga javob bergan o ‘qituvchi 
ular tom onidan tan olinadi, aks holda o‘qituvchining ta ’siri faqat 
salbiy rezonans beradi.
Bundan tashqari oliy o‘quv yurtida talabaning ijtimoiylashuvi­
da uning guruhi ham ta ’sir ko‘rsatadi. Bu yerda h ar bir guruhning 
o ‘ziga xos psixologik iqlimi mavjud bo‘lib, bu iqlim ning talaba to ­
m onidan ijobiy yoki salbiy deb qabul qilinishi, guruhdagi mavjud 
m e’yorlarning talaba tom onidan qabul qilinishi yoki qilinmasligi, 
guruhiy dinam ikaning o‘ziga xos jihatlari kabilar uning ijtimoiy­
lashuvida asosiy om illardan biri b o lib hisoblanadi.