Ijtimoiy psixologiya
Ijtimoiy ustanovkalarni o‘rganishdagi uch bosqich
Download 4.11 Mb. Pdf ko'rish
|
Ijtimoiy-psixologiya (1)
|
Ijtimoiy ustanovkalarni o‘rganishdagi uch bosqich
Ijtimoiy psixologiyada ijtimoiy ustanovkalarning o‘rganilishi uch bosqichli jarayonni boshidan kechirgan. Birinchi bosqich — XX asrning boshlariga tegishli bo lib , bu davrda fanga ijtimoiy ustanovka tushunchasi kiritildi ham da olim lar ijtimoiy ustanovka larning m azm unini tushunish uchun nazariy va eksperimental tadqiqotlarni boshlab yuborishdi. Bir-biriga ma'nodosh b o ig an ustanovka va attityud, bir vaqtning o‘zida ham bir xil, ham boshqa-boshqa xil m a’no va tushunchalarni anglatishi olim larni bir qancha chalkashliklar- ga olib kelgan edi. Lekin am erikalik sotsiologlar U .Tom as va F. Znanetskiylarning «Polshalik dehqon Yevropa va Am erikada» deb nom langan taniqli asari nashr (1918— 1920-yillar) qilingan- dan boshlab, attityud kategoriyasiga ijtimoiy psixologiyaning asosiy komponenti va shaxsning tavsifi sifatida qaray boshlandi. Shuning uchun «Ijtimoiy ustanovka» tushunchasining fanga ki- ritilishi am erikalik sotsiologlar U. Tomas va F. Znanetskiylar ning yuqorida qayd etilgan asari bilan b o g iiq , deb hisoblaniladi. Asarda Amerikaga muhojir b o lib borgan polshalik dehqonlar- ning psixologiyasi va xulq-atvoridagi o ‘zgarishlar jam iyatda yuz berayotgan voqea-hodisalarga nisbatan ularning munosabatiga b o g iiq ekanligiga oid m ulohazalar berilgan edi. Aynan m ana shunday m unosabatlar ijtimoiy ustanovkalar deb nom landi. 1935- yilga kelib faqat am erika adabiyotlarining o‘zidagina ijtimoiy ustanovkalarning 20 ga yaqin ta ’riflari vujudga kelgan edi. Ijtimoiy ustanovkalarni o‘rganishga yo‘naltirilgan tadqiqot- lar, ilmiy izlanishlar Birinchi Jahon urushi yillarida ham jadal- lik bilan rivojlandi. Chunki, «psixologik urush», ya’ni dushman tomonidagilarga psixologik ta’sir ko‘rsatish uchun olib boriladi- gan targibot va tashviqot ishlari aynan ijtimoiy ustanovka va uni o ‘zgartirish bilan bogiiq edi. Bunda dushmanga nisbatan qarama- qarshi tom ondan ko‘rsatilayotgan psixologik ta’sirlar dushm anning ijtimoiy ustanovkalarini boshqacha yo‘nalishda shakllantirish, ta- komillashtirish va o‘zgartirishga qaratilgan edi. D em ak, urush jarayonida insonning ijtimoiy ustanovka- laridan raqiblarni yengish m aqsadida psixologik qurol sifatida foydalanilgan. Hozirgi kunda ham terroristik g uruh a ’zolari o ‘zlarining qabih rejalarini am alga oshirish yo‘lida yoshlarning ongini zaharlashda u larn in g ijtimoiy ustanovkalaridan foyda- lanayotganligini hisobga olsak, yoshlarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda ham bu m uam m oning chuqur o ‘rganilishi lozim - ligi ayon bo‘ladi. Ijtimoiy ustanovkaning o‘rganilishida ikkinchi bosqich 1939— 1950-yillarni o‘z ichiga oladi. Ikkinchi Jahon urushi boshlarida va u tugagandan so‘ng ham ijtimoiy ustanovkalarni o‘rganish borasidagi tadqiqotlar deyarli o‘tkazilmagan. Faqat 1950-yillarning oxirlaridan boshlab bu ishlar yana rivojlanib ketgan. Ijtimoiy ustanovkaning o‘rganilishida uchinchi bosqich 1960- yildan hozirgacha davom etib kelmoqda. Hozirgi kunga kelib, ijtimoiy psixologiyaning ko‘pgina amaliy (masaian, reklam a bi lan bog‘liq) sohalari insonning ijtimoiy ustanovkalarini o ‘rganish bilan qiziqmoqdalar. Ijtimoiy ustanovkalar to‘g‘risidagi ilm iy bi- lim larning bunday q o ilan ish i tadqiqotning uchinchi bosqichini tashkil etmoqda. D.N. Uznadze ham ustanovka va ijtimoiy ustanovka (attit- yud)ni bir-biridan ajratish lozim ligini ta’kidlaydi. Ustanovka umumpsixologik jihatdan qaralib, ongning m a’lum bir reaksiyaga bo‘lgan tayyorgarligi, ongsiz fenomen deb ta ’kidlanadi. Ijtimoiy ustanovka (attityud) esa quyidagini bildiradi: shaxs tom onidan ijtimoiy obyektlarning m azm un-m ohiyatini psixologik boshdan kechirish. Ijtimoiy ustanovka shaxs xulq-atvorining ichki anglanilm agan yoki qisman anglangan motivlariga kiradi. Ustanovka (psixologi- yada) shaxsning muayyan faolligi (idrok, tafakkur, maqsadga m u- vofiq harakatlar va h.k.)ga ko‘ra avvalgi tajribasi bilan belgilangan tayyorgarligi; shaxsni muayyan tarzda harakatga undovchi tay- yorgarlik shaklidir. Ijtimoiy ustanovka (attityud) atrof-olam ni umum lashgan holda baholash qobiliyatidir. Tajribalarda aniqlanishicha, ustanovkada ko‘pincha reallikka mos kelmaydigan tasavvurlarning saqlanib qolishi kuzatiladi. «Ijtimoiy ustanovka» atamasi psixologiyada bir necha m a’nolarga ega. Dastlab ijtimoiy ustanovka deganda insonning biron-bir masalani hal qilishga bo‘lgan tayyorgarligi tushunilgan. Download 4.11 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|