Ijtimoiy psixologiya

Agressiya tushunchasi
Shaxslararo munosabatlarda namoyon bo‘luvchi xulq-atvor tiplaridan biri, bu — agressiyadir. Inson agressiyasini o‘rganish serqirra mavzu bo‘i.ib, u ushbu fenomenning asl mohiyatini ochib berishga urinayotgan olimlarning diqqatini o‘ziga tortib keladi.
Oddiy kundalik hayotda agressiya — zo‘ravonlik yoki raqibni yengish uchun vosita sifatida qoilaniladi. Agressiya — kishilar o‘rtasidagi turli kelishmovchilik oqibatida kelib chiqadigan har qanday xulq-atvor modellaridan biri boiib, u shunday atama- ki, unga oid mulohazalar nafaqat psixologlarni, balki sotsiolog, huquqshunos, pedagog, faylasuf, qisqasi, ijtimoiy soha xodim- larining barchasini birdek qiziqtiradi. Agressiya tushunchasining o‘ziga izoh berish qator qiyinchiliklarni tug‘diradi, chunki, bu termin ko‘plab xatti-harakat shakllarini o‘zida qamrab olgan. Odamlar biron-bir kimsani agressiv shaxs sifatida tavsiflagan- larida, uni boshqalarni haqorat qiluvchi, badfe’l, barcha narsani o‘zi istaganidek qilishni istaydigan, o‘z g‘oyalarini qat’iy himoya qiladigan, yechimi yo‘q muammolar girdobiga o‘zini giriftor qila- digan inson, deb ta’riflashlari mumkin. Agressiyaga nisbatan be- rilgan bunday ta’rif to‘g‘ri yo noto‘g‘riligini bilish uchun bu tu- shunchaga oydinlik kiritish lozim.
Agressiyaga aloqador eng birinchi va balki eng mashhur naza- riy tushunchaga asosan bunday fe’i-atvor o‘z tabiatiga ko’ra ko‘p jihatdan instinktivdir. Bu yondashuv juda keng tarqalgan boiib, unga ko‘ra insonda genetik va konstitutsional jihatdan shunday harakatlar «programmalashtirilgan»ligi tufayli uning xulq-atvori- da agressiya sodir boiadi.
Insonning agressiv xatti-harakatlarga moyilligini turlicha tushuntirishga qaratilgan nuqtayi nazarlar ichida eng mashhuri U. Makdaugoll, Z. Freyd, G. Marrey va boshqa olimlarning «inson va hayvonlarda agressiyaning tug‘ma instinkti mavjud bo‘ladi» de- gan qarashlaridir. Agressiv xulq-atvor haqidagi fikr-mulohazalar XX asr boshlarida yuzaga keldi. Bu nazariya agressiya haqidagi dastlabki nazariya bo‘lib, unda agressiyaning sababi frustratsiya nazariyasi bilan bog‘liq ravishda tahlil etilgan. Unga ko‘ra agres- sivlik frustratsiyaning oqibatidir. Bunday qarash birinchi marta D. Dollard tomonidan ilgari surilgan. Ammo ushbu nuqtayi nazar amaliyotda o‘z tasdig‘ini topmadi. Agressiv xulq-atvor xususidagi ikkinchi nuqtayi nazar L. Berkovichning ijtimoiy bilish nazari- yasida keltiriladi. Unga ko‘ra, maqsadga yo‘naltirilgan faoliyat davomida vujudga keladigan to‘siq shaxsda agressiv xatti-harakat- larni hosil qiladi. Nihoyat, agressiv xulq-atvorning kelib chiqish sabablari haqidagi eng zamonaviy nuqtayi nazar bilishning kog- nitiv nazariyasi bilan bog‘liq holda ifodalanadi. Bu konsepsiyada agressiv harakatlar quyidagi jarayonlarning natijasi sifatida baho- lanadi:

1. 
   Subyektning o‘z agressiv xulq-atvorini ijobiy deb bahola- shi.
   
2. 
   Frustratsiyaning mavjudligi.
   
3. 
   Affekt yoki stress tipidagi emotsional qo‘zg‘alishning kuchliligi.
   

R. Kratchfild va N. Livson agressiyaning bir-birini inkor etmay- digan ikki xil tavsifini ishlab chiqqanlar. Birinchisi, xulq-atvor­ning tashqi alomatlariga asoslanadi va unga ko‘ra «Agressiya kim- gadir ziyon yetkazuvchi xulq-atvorning har qanday ko‘rinishidir». Ikkinchisi, odamning ichki niyatlari bilan bog‘liq bo'lib, insonni harakatga undovchi kuchlarni o‘rganish bilan anglash mumkin boigan holatlar bilan mushtarakdir, ya’ni, «Agressiya boshqa bir insonga ziyon yetkazishni maqsad qilib olgan har qanday xatti- harakatdir». Agressiyaning yuqorida zikr etilgan tavsiflariga mo- nand tushunchalarga tayangan ko‘plab psixologlar agressiyani jonli olamning yashash uchun kurash bilan bog‘liq uzviy tavsifsi deb hisoblaydilar.
Jozef Bass tomonidan taklif etilgan mulohazalardan biriga asosan, agressiya — boshqalar uchun xavf tug‘diruvchi va ularga ziyon yetkazuvchi har qanday fe’l-atvor ko’rinishidir.
Bir qancha taniqli tadqiqotchilar tomonidan taklif etilgan agressiyaning ikkinchi ma’nosi esa quyidagini o‘z ichiga ola- di: u yoki bu harakatlar agressiya sifatida kvalifikatsiyalanishi uchun ular kimnidir oxir-oqibat xafa qilish yoki haqoratlashga olib kelishi shart emas, balki xafa qilish va haqoratlashni maqsad qilib qo‘yish ham agressiyadir. Va nihoyat uchinchi nuqtayi nazar N. Zilman tomonidan bildirilib, unga ko‘ra agressiya — boshqalar- ga tan jarohati va jismoniy jarohatlar yetkazish demakdir.
Agressiya tushunchasini talqin qilishdagi kelishmovchiliklar- ga qaramasdan, ijtimoiy fanlar sohasidagi ko‘plab mutaxassislar uning ikkinchi nuqtayi nazarda bayon etilgan ma’nosini ma’qullashga ko‘proq moyillik bildiradilar.