Ijtimoiy soha iqtisodiyoti

3.3-jadval.
O'zbekiston Respublikasida hududlar bo`yicha uylarning kanalizatsiya bilan ta`minlanganligi, jami kvartira (uy)larga nisbatan, % da¹⁶

Hududlar	2017	2018	2019	2020	2021
O'zbekiston Respublikasi	35,8	35,7	36,3	37,3	43,6
Qoraqalpog'iston Respublikasi	10,7	10,7	9,9	11,4	15,6
Andijon	27,9	27,9	27,9	28,3	28,5
Buxoro	27,6	24,8	25,7	26,2	27,0
Jizzax	22,0	21,9	22,2	24,5	28,5
Qashqadaryo	19,2	17,9	18,5	22,4	22,5
Navoiy	37,9	37,9	38,7	38,9	36,5
Namangan	39,9	39,7	40,2	40,4	40,7
Samarqand	25,2	25,6	26,1	26,9	42,2
Surxandaryo	26,2	26,0	25,3	23,6	35,4
Sirdaryo	37,9	35,8	35,7	39,2	36,8
Toshkent	42,6	42,7	44,0	48,1	63,8
Farg'ona	34,5	35,2	35,6	36,1	52,7
Xorazm	16,8	20,7	25,3	26,3	29,0
Toshkent sh.	100,0	100,0	100,0	98,6	100,0

Gaz inshootlarining ishini tartibga solish bir qator ko'rsatkichlarni hisoblash yo'li bilan amalga oshiriladi. Asosiysi, aholi va boshqa iste'molchilar tomonidan gaz iste'moli hajmi, gazga bo‘lgan ehtiyoj gazlashtirilgan uy-joy fondida yashovchi aholiga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha iste’mol normalari bo‘yicha, shuningdek, kommunal, madaniy va boshqa muassasalarda ularning texnik imkoniyatlarini hisobga olgan holda gaz iste’moli normalari bo‘yicha hisoblanadi.
Tarmoqqa umumiy gaz yetkazib berish markazlashtirilgan gaz ta'minoti liniyalarining quvvatiga qarab belgilanadi. Gazlashtirishni rivojlantirish boshqa rejalashtirilgan ko'rsatkichlarda ham o'z aksini topgan:
- Aholi uchun sarflangan gaz miqdori;
- Gazlashtirilgan uylarda yashovchi aholi soni (jami aholi soniga nisbatan %da);
- Gaz tarmoqlari uzunligining ko‘chalarning umumiy uzunligiga, shuningdek, gazlashtirilgan xonadonlar sonining ularning umumiy soniga nisbati.
Tarmoq bilan alohida iste'molchilarga suyultirilgan gaz yetkazib berish tartibga solinadi. Suyuq gaz bilan gazlashtirilgan xonadonlar soni, gaz taqsimlash stansiyalarining soni va quvvati, suyuq gazni sotish hajmi aniqlanadi.
Gaz xо‘jaligi korxonalarining muhim vazifalaridan biri nafaqat vaqtida, balki iste’molchilarni gaz bilan tejamli ta’minlashdan iboratdir. Bu shundan iboratki, gaz xо‘jaligida ishlab chiqarish jarayonining eng kam ekspluatatsiya xarajatlari bilan amalga oshirishdir.
3.4-jadval.
O'zbekiston Respublikasida hududlar bo`yicha uy-joylarning tabiiy gaz bilan ta`minlanganligi, jami kvartira (uy)larga nisbatan, % da¹⁷

Hududlar	2017	2018	2019	2020	2021
O'zbekiston Respublikasi	59,2	55,5	54,9	55,5	55,4
Qoraqalpog'iston Respublikasi	65,8	68,2	65,3	68,9	69,0
Andijon	60,6	36,3	40,7	43,9	48,6
Buxoro	59,4	60,6	56,1	57,9	62,2
Jizzax	65,7	63,0	62,9	64,0	62,2
Qashqadaryo	20,3	23,3	22,1	22,6	25,2
Navoiy	71,5	70,0	70,5	70,4	66,8
Namangan	58,8	44,1	41,8	40,9	40,9
Samarqand	56,9	41,2	46,4	47,1	41,4
Surxandaryo	25,6	24,0	24,0	24,7	25,6
Sirdaryo	64,7	65,4	62,4	66,2	68,7
Toshkent	87,3	89,6	86,3	79,0	86,9
Farg'ona	44,6	43,3	45,6	49,7	44,1
Xorazm	62,2	63,1	61,2	62,6	62,2
Toshkent sh.	94,1	92,5	96,8	97,8	95,2

Hozirgi vaqtda ishlab chiqarish samaradorligini oshirish omillaridan asosiysi moddiy manbalarni iqtisod qilishdir. Xozirgacha gaz xо‘jaligilari kо‘proq gaz yetkazib berish yо‘li bilan katta foyda olishni iqtisod va tejamkorlik uchun kurash bilan bog‘lamas edilar. Uning ustiga, gazni tejagani uchun rag‘batlantirish tizimi va gazni iste’mol qilishning kamayishi, gaz xо‘jaligi korxonalarida rag‘batlantiruvchi fondlarning kamayishiga bevosita ta’sir etadi.
Shu munosabat bilan gaz yetkazib berish kо‘rsatkichi xо‘jaligi faoliyatini baholashda asosiylaridan chiqarilib, о‘rniga gazni iqtisod qilish kо‘rsatkichini kiritilishi tavsiya etiladi.

Suv xо‘jaligini tartibga solishda qо‘llaniladigan natura, mehnat, qiymat kо‘rsatkichlari

XI-XVII asrlar Markaziy Osiyo hududida suv manbalarining taqchilligi va tabiiy iqlim sharoitining quruq va issiqligi, suv resurslaridan oqilona foydalanish, tabiiy yog‘ingarchilik davrlarida suv zaxiralarini katta miqdorda tо‘plash va uzoq muddatga saqlab turishga mо‘ljallangan muhandislik inshootlari yaratilishiga olib kelgan. Qadimiy Buyuk ipak yо‘li xaritasi bо‘ylab olib borilgan ilmiy tadqiqot ishlarida ushbu tarixiy yо‘lning aynan Markaziy Osiyo chо‘llari bо‘ylab о‘tgan qismida Sardoba deb nomlangan, savdo karvonlarini ichimlik suvi bilan ta’minlashga xizmat qiluvchi inshootlarining barpo etilganligi aniqlangan. Hozirgi kungacha saqlanib qolgan sardobalarni ilmiy tadqiq etish natijalari ularda aynan bahorgi yog‘ingarchiliklar mavsumi tugagunga qadar, keyingi kuzgi yomg‘irlar mavsumigacha yetarli suv miqdorini yig‘ilishi, quyosh nuri va ifloslanishdan himoyalash, yuqumli kasallik va zararli bakteriyalar tarqalishining oldini olish imkoniyatlarining mujassamligi bu inshootlar qurilishi о‘ta mukammal ekanligidan va ilmiy asoslanganligidan dalolat beradi.
Markaziy Osiyo hududida tarixiy manbalarda qurib ishga tushirilgan muddatlari oldingi ming yillikgacha bо‘lgan davrni о‘z ichiga oluvchi, о‘nlab muhandislik inshootlari mavjud bо‘lib, ularning barchasi uzoq о‘tmishda О‘rta Osiyo hududidagi qadimiy shaharlar va doimiy (о‘troq) aholi yashash manzillarida uy-joy xо‘jaligi va dehqonchilikda suv ta’minoti inshootlari barpo etilganligidan va uy-joy-kommunal xо‘jaligi sohasining yaratilishida aynan О‘rta Osiyoda asos solinganligidan dalolat beradi.
Suv ta'minoti tizimining rivojlanishi miqdor va sifat ko'rsatkichlarida o'z aksini topadi.
Miqdor ko‘rsatkichlariga:
suv quvurlari soni;
suv ta'minoti tarmog'ining uzunligi;
suv ta'minoti tarmog'iga ulangan uylar soni;
suv quvurlarining kuniga suv ko'tarish quvvati va uning foydali chiqishi kabilar kiradi.
Sifat ko‘rsatkichlariga esa:
har bir kishiga kuniga foydali suv ta'minoti;
suv ta'minoti tarmoqlari uzunligining shahar yo'llari uzunligiga nisbati;
uy-joylar sonining uylar soniga nisbati kabilar tegishlidir.
Suv ta'minoti tizimi ishining asosiy ko'rsatkichi iste'molchilarni suv bilan ta'minlash, shu jumladan. aholi, korxona va muassasalarning maishiy ehtiyojlari va ishlab chiqarish maqsadlari uchun. Sanoat korxonalarining ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun bir kunlik va mahsulot birligiga to'g'ri keladigan suv iste'moli normalari bilan belgilanadi. Shu bilan birga, aholining suv iste'moli darajasi uy-joy fondining yaxshilanish darajasiga bog'liqligini hisobga olish muhimdir. Shunday qilib, qurilish me'yorlari va qoidalari turar-joy binolarini ichki suv ta'minoti, kanalizatsiya va markaziy issiq suv ta'minoti bilan jihozlashda suv iste'moli me'yori kuniga 275 dan 500 litrgacha bo'lgan oraliqda belgilanadi.
Iste'molchilarga suvning chiqishi tarmoqqa suv yetkazib berishdan olingan ko'rsatkich bo'lib, quyidagi formula bo'yicha oqish va hisobga olinmagan suv iste'molini maksimal darajada kamaytirish bilan belgilanadi:
_{Ct=Ts – X}
Bu yerda Ct = iste’molchilarni foydali suv bilan ta’minlash;
Ts – suv ta’minoti tarmog‘iga suv ta’minoti;
X - tarmoqdagi yo'qotishlar va hisobga olinmagan xarajatlar.
Tarmoqqa suv yetkazib berish suv ta'minoti tizimining ishlab chiqarish quvvatiga bog'liq bo'lib, bu uning asosiy elementlari (I va II nasos stansiyalari, yiliga 8760 soat ish (24 soat *365) asosida tozalash inshootlari) bilan belgilanadi.
Umumiy suvga bo'lgan ehtiyojni aniqlashda yong'inga qarshi va favqulodda suv ta'minotini yaratish zarurati hisobga olinadi.
Balans usulidan foydalangan holda mavjud va iste'molchi quvvatlaridagi bo'shliq aniqlanadi, buning asosida mavjud suv quvurlarini rekonstruksiya qilish va kengaytirish ko'rsatkichlari, shuningdek, inshootlarning ishlashini faollashtirish, suv miqdorini kamaytirish orqali ulardan foydalanishni yaxshilash chora-tadbirlari ishlab chiqiladi. o'z ehtiyojlari uchun iste'mol qilish va tarmoqdagi yo'qotishlarni kamaytirish; va shundan keyingina yangi qurilishlarning qo'shimcha hajmlari aniqlanadi va kapital qo'yilmalarga mablag'lar ajratiladi.