Ijtimoiy soha iqtisodiyoti

2.1-rasm. Ijtimoiy sohada baholar va ne’matlar

Baho - fundamental iqtisodiy kategoriya bo‘lib, sotuvchi sotmoqchi bo‘lgan pul miqdorini (sotuvchining narxi), xaridor esa tovar birligini sotib olishga (xaridorning narxi) tayyorligini anglatadi. Tovarning ma'lum miqdorining narxi uning qiymatini tashkil qiladi, shuning uchun narx haqida tovarning pul shaklida (almashinuv qiymati) qiymati sifatida gapirish qonuniydir.

Iqtisodiyotning har qanday turida (markazlashgan, bozor, aralash) keng qoʻllanilgan holda narxlar turli iqtisodiyotlarda turlicha shakllanadi va harakat qiladi. Kommunistik ta'limotga ko'ra, sof taqsimlanyvchi iqtisodiyot umuman pulsiz va narxlarsiz amalga oshirilishi ham mumkin, narxsiz bozor iqtisodiyoti esa ma'nosiz bo'lib qoladi.

Baholar, shubhasiz, nozik, moslashuvchan vosita va shu bilan birga, iqtisodiyotni boshqarishning ancha kuchli dastagidir, garchi ularning umuman iqtisodiyotga va xususan, turmush darajasiga ta'sir qilishning real imkoniyatlari narxlarga bo'lgan umidlardan ancha past bo‘lsa-da, odamlar tomonidan narx mexanizmi bozorda tez o‘zlashtiriladi. Yo‘naltirilgan iqtisodiyotda narxlar tashqi tartibga soluvchi, davlat tomonidan ta’sir ko‘rsatish vositasi sifatida foydalanilsa, bozor iqtisodiyoti sharoitida esa o‘z-o‘zini tartibga solish tizimining bir qismini tashkil qiladi.

Narxning yuqoriligi buyumning qimmat ekanligini va uni sotib olish uchun ko‘p mablag‘ talab qilinishini bildirsa, past narx xaridorning cho‘ntagiga mosligini va arzonchilikni bildiradi. Biroq, narx, to'g'rirog'i, narxlarning umumiyligi nafaqat individual, shaxsiy, balki ommaviy, ijtimoiy toifadir.

Davlat sektorida narxlar o'ziga xos rol o'ynaydi, bu esa ularning turlarini hisobga olgan holda davlat tovarlariga talab va taklif shakllanishining o'ziga xos xususiyatlari bilan belgilanadi. Bu davlat sektorining segmentatsiyasiga qarab narxlarda farqlar mavjud ekanini anglatadi.

Chunki sifati toza va jamoat uchun nafli bo‘lgan mahsulotni hamma iste'mol qilishi va uni sotib olishga tayyor bo'lmaganlarni iste'moldan chiqarib tashlashning iloji bo'lmagani uchun va barcha yangi iste'molchilar uchun uni iste'mol qilishning marjinal qiymati nolga teng bo'lganligi sababli, bu turdagi jamoat tovarlari bozor narxiga ega emas (ya’ni, nol narx deganidir). Iste'molchilar to'g'ridan-to'g'ri sof jamoat mulki uchun to'lamaydilar, ular uni bepul oladilar. Sof jamoat ne'matlarining erkinligi hayoliy xususiyatga ega. Ularni moliyalashtirish soliqlar yordamida amalga oshiriladi.