Ijtimoiy soha iqtisodiyoti

Jamoat tovarlarini pul bilan o'lchashning yana bir usuli narx belgilashga noan'anaviy yondashuvga tayanadi. Ushbu yondashuv gedonistik deb ataladi. Narxlarning gedonistik talqini ijtimoiy mas'uliyat va kompaniyaning imidji, tovarlar va xizmatlarning mashhurligi va obro'si bilan bog'liq ijtimoiy-psixologik omillarni narxlar yordamida baholash va o'lchashni o'z ichiga oladi.

Professor T.Veblen birinchi marta 20-asr boshlarida narxlarda ijtimoiy omillarni hisobga olish zarurligiga eʼtibor qaratdi. U bunday tovarlarni (masalan, moda do'konlari, mashhur tungi klublar va boshqalar) ajratib ko'rsatdi, ular o'zlarining ichki fazilatlari bilan emas, balki qimmatligi, jozibadorligi bilan baholanadi.

T.Veblen buni "Snob effekti" deb atadi. Ushbu ta'sirning mohiyati shundan iboratki, kompaniya, mahsulot va xizmatning o'rnatilgan yoki sun'iy ravishda yaratilgan reklama mashhurligi o'z-o'zidan talabni keltirib chiqaradi va narxlarning oshishi bilan birga keladi, garchi bu tovarlar va xizmatlarning yuqori sifati bilan bog'liq bo'lmasa ham. Zamonaviy jamiyatdagi obro'-e'tibor jamiyatning imtiyozli qatlamiga mansublikni anglatadi. Demak, mavjud obro'-e'tiborni saqlab qolish va yangisini yaratish jamiyatning elita qismini takror ishlab chiqarish uchun zarur hamrohdir.

Tabiiy monopoliya va mukammal raqobat sharoitida ijtimoiy soha xizmatlariga baholarni tashkil qilish

Davlat sektorida narx belgilash, aralash davlat tovarlarining ayrim turlari bundan mustasno, nomukammal raqobat sharoitida xarakterlidir. Aholini elektr, issiqlik, suv, gaz, telekommunikatsiya, shahar, yoʻlovchi transporti, temir yoʻl va boshqalar bilan taʼminlash boʻyicha kommunal xizmatlarni oʻz ichiga olgan tabiiy monopoliyalar mahsulotlari narxlarini davlat tomonidan tartibga solish misol boʻla oladi.

Tabiiy monopoliyalarning faoliyati monopol hokimiyat tufayli yuzaga keladigan ijtimoiy yo'qotishlar (xarajatlar), ham ijtimoiy manfaatlar bilan bog'liq. Monopoliyaga ega bo'lishning ijtimoiy xarajati - bu narxlarning marjinal xarajatdan oshib ketishi hamda talabning pasayishi natijasida ishlab chiqarishning yo'qolishidir. Boshqa tomondan, monopoliyalar mukammal raqobat sharoitida o'rnatilgan narxlarga nisbatan past darajadagi narxlarni ta'minlasa, jamiyatga katta ijtimoiy foyda keltirishi mumkin. Bu tabiiy monopoliyalar bilan iqtisodiyot bilan bog'liq holda ishlab chiqarish ko'lami va ishlab chiqarishning iqtisodiy maqsadga muvofiq diversifikatsiyasini o'rnatish munosabati bilan mumkin bo'ladi. Tabiiy monopoliya ishlab chiqarishning marjinal va o'rtacha xarajatlarini kichik korxonalar ko'p bo'lganida bo'ladigan darajadan pastroq qilib qo'yish imkonini beradi. Bunday holda, korxonalar o'rtasida raqobat mavjudligi sababli bozor operatsiyalari xarajatlari monopoliya mavjudligidan kelib chiqadigan ijtimoiy yo'qotishlardan ancha yuqori bo'ladi. Bundan tashqari, ishlab chiqarishning kontsentratsiyasi va markazlashuvining kuchayishi, monopoliyaning paydo bo'lishiga sabab bo'lib, kichik biznes bilan solishtirganda katta mablag'larni bevosita ishlab chiqarishda, ilmiy-tadqiqot va kadrlar tayyorlash uchun safarbar qilishga yordam beradi. Bu esa koʻpgina korxonalar raqobati oʻrniga tabiiy monopoliyalarning shakllanish bosqichida (xususiy qoʻllardagi monopoliyalar faoliyatini milliylashtirish yoki davlat tomonidan tartibga solish natijasida, jamiyat manfaatlarini koʻzlab) tabiiy monopoliya sohasida sanoat tarmoqlarini xususiylashtirish va tartibga solishni bekor qilish orqali bozor raqobatini joriy etish bosqichi bilan almashishishiga sabab bo‘ladi. Shu munosabat bilan tabiiy monopoliya tarmoqlarida ishlab chiqarilayotgan tovarlarga narx belgilashga yondashuvlar o‘zgarishi natijasida texnik taraqqiyot vujudga keladi.