Ikrom rahmanov
Download 0.83 Mb. Pdf ko'rish
|
1 2
Bog'liqSiziw. 8-klass (2014)
IKROM RAHMANOV O’zbekistan Respublikasi’ Xali’q bilimlendiriw ministrligi ta’repinen uluwma bilim beriw mekteplerinin’ 8-klasi’ ushi’n sabaqli’q retinde usi’ni’lg’an Toli’qti’ri’lg’an ha’m qayta islengen 3-basi’li’mi’na sa’ykes basi’li’m «O‘QITUVCHI» BASPA-POLIGRAFIYALI’Q DO’RETIWSHILIK U’YI TASHKENT – 2014 2 Pikir bildiriwshiler: A. ASHIRBOYEV, T. RIXSIBOYEV Nizamiy atindagi TMPU «Siziw geometriyasi, siziw ham woni woqitiw metodikasi» kafedrasinin docentleri; S. USMONOV A. Avloniy atindagi XTQTMOMI docenti; N. QOCHQOROV Tashkent qalasi 118-mekteptin joqari kategoriyali siziw pani woqitiwshisi. Sabaqliqta paydalanilatugin shartli belgiler Shinigiwlar Sorawlar Testler Tapsirmalar Woz ara parallel siziqlar (tegislikler) Woz ara perpendikulyar siziqlar (tegislikler) © «Oqituvchi» BPDU, 2010 Qaraqalpaqshaga awdarma © «Bilim» baspasi, 2014 UOK 744-512.121(075) KBK 30.11ya721 R33 ISBN 978-9943-02-742-8 3 SOZ BASI Siziw pani woqiwshilardin qiyaliy woylaw ham de pikirlew qabiletin asiradi. Qiyaliy woylaw bolsa forma yamasa kenislik boliwi mumkin. Woqiwshilardin kenisliktegi qiyaliy woylawlarin asiriw maqsetinde wolarga siziwga tiyisli dasturli sorawlar ham shinigiwlar berildi. Shinigiwlar wortasha (A) ham jaqsi (B) wozlestiriwshi ham de qabiletli (C) woqiwshilardin bilimin yesapqa algan halda duzilgen. Hazirgi zaman mashina ham buyimlar islep shigariw texnologiya- larin sizilmalarin woqiwdi bilmey turip iyelewge bolmaydi. Sebebi har- bir qanige ham joqari tajiriybeli jumisshi texnika jardeminde turli bu- yimlar ham wolardin detallarin jasaw ham de qadagalawda qatnasadi. Siziwga tiyisli bilimlerdi toliq iyelewdin tiykargi shartlerinen biri grafikaliq sawatliliq (sizilmalar siziw ham woqiwdi biliw) boladi. Sizilmani woqiw ham siziwdi biliwdin tiykari siziwda harbir nar- senin shartli turde apiwayilastirip korsetiliwin jetik iyelewden ibarat. Bunin ushin siziw panin iyelewge hareket yetiw kerek. Harbir tema sonindagi sorawlarga juwap berip, shinigiwlardi toliq worinlap bar- saniz, pandi toliq wozlestiriwiniz mumkin. Barliq injenerler woz woylarin ham pikirlerin anlatiwda tek sizil- malardan paydalanadi. Sonliqtan, bunday sizilmalar hujjet bolip yesap- lanadi ham dunyada islep shigarilatugin barliq sanaat wonimleri ham de uy-xojaliq buyimlari tek sizilmalar tiykarinda tayarlanadi. Uluwma alganda, barliq panler, tiykarinan sizilmalar jardeminde tusindiriledi. Sebebi, sizilmalar harqanday buyimnin dal korinisin tamiyinleytugin suwret-hujjet yesaplanadi. Zattin aniq formasi ham wolshemlerin toliq anlatatugin ham bu- yimlardi baqlay alatugin tegisliktegi korinis sizilma delinedi. Siziw bolsa texnika tili boladi. Sizilmalar siziw qagiydasin uyreniwshi pan siziw geometriyasi bolip yesaplanadi. Sonliqtan, siziw geometriyasi siziwdin gramma- tikasi delinedi. Bizge belgili, geometriya paninde figuralardi teoriyaliq jaqtan bilip ala- siz. Siziw paninde bolsa wolardi tegislikte siziw joli menen ameliy uyrenesiz. Demek, bunnan siziw geometriyanin grammatikasi geomet- riya pani yekenligi malim boladi. Siziw ham geometriya panleri bir-biri menen tigiz baylanisli bol- ganligi sebepli geometriya panin puqta wozlestirip alsaniz, siziw panin janede jaqsiraq biliwinizge imkaniyat tuwiladi. 4 Hurmetli woqiwshi! Siz, 1-klastan-aq woqiw barisinda barliq pan- lerden turli korinistegi sizilmalardan paydalanip bilim almaqtasiz. Yendi sizilmalardi ilimiy tiykarda siziw ham woqiwdi uyreniwge kirispektesiz. Bunin ushin sizilmalardi siziw ham woqitiwshinin aytqanlarin jazip bariwiniz ushin tomendegilerge iye boliwiniz kerek: 1. Siziw dapteri. Bul dapterdi woziniz jasap aliwiniz mumkin. 12 betli shahmaq dapterdin wortasindagi simlarin puqtaliq penen shiga- rip alip qisqa tarepine qadap qoyin. Sonda dapterinizdin betleri uzinsha boladi. Bunnan tisqari yarim shaqmaq shinigiwlar dapterinen de paydalaniw mumkin. 2. Siziw albomi. Siziw albomi betlerine woqitiwshiniz bergen tapsirmalar siziladi. Wolardin betleri qaliniraq bolip, betinde hesh- qanday siziqlar bolmaydi. 3. Siziw asbaplari. Yeki ushmuyeshli sizgish (biri 30 o , 60 o , 90 o , yekinshisi 45 o , 45 o , 90 o ), gotovalnik, woshirgish ham harqiyli qalemler (qatti ham de jumsaq). Sabaq dawaminda jane zarur bolatugin narselerdi woqitiwshi- niz da aytiwi mumkin. Sabaqliqtin 2-baspasina ameliyat woqitiwshilarinin usinis ham qalewlerin yesapqa algan halda bazi bir wozgertiwler, toliqtiriwlar kiritildi. Sabaqliq haqqindagi pikir-talqilawlarinizdi tomendegi manzilge jiberiwinizdi soraymiz. Tashkent 129, Nawayi koshesi, 30. «Oqi- tuvchi» BPDU. 5 1-§. SIZIW KURSINA KIRISIW Harbir pannin payda boliw tariyxi wonin qanshelli zarur ah- miyetke iye yekenliginen, ayyemgiliginen, jamiyettin rawajlaniwina qosip atirgan ulesinen derek beredi. Ayyemgi adamlar woz sezimlerin ungirlerdegi diywallarga, tawlar- dagi qirlarga siziw jardeminde turli suwretler arqali korsetiwge hare-ket yetken. Bul sizilma-korinisler siziwdin daslepki baslaniwi yesap-lanip, sol dawirdegi adamlar jaratqan daslepki sizilmalar wolardi pikir juritiwge majburlegen, sanasin rawajlandiriwga turtki bolgan boliwi mumkin. Demek, insaniyat tariyxinda daslepki jaratilgan pan siziw (sizilmalar siziw) bolganliginan derek beredi. Ayyemde misrlilar turaq jaylardi, saraylardi, shirkewlerdi quriwda yen apiwayi usil menen bolsa da, bul qurilislardin formasi ham wol- shemlerin suwretley algan. Ayyemgi zaman papiruslari, taslarga woyip islengen suwretler, diywallardagi nagislar, xattotliq (shirayli jaziw) woneri ham usigan uqsas korinisler sol dawir xaliqlarinin siziw tarawindagi birinshi tusiniklerin sawlelendiredi. Qalalardin saqlanip qalgan planlari, imaratlardin plan ham fasadlari ham de turli hujjetler bunin dalili boladi. Siziwga tiyisli daslepki magluwmatlar eramizdan 300 jil burin payda bolgan. Rim arxitektori ham injeneri Mark Vitruviy (eramizdan aldingi 1 asirdin 2-yarimi) tegislikte imaratlardin korinislerin jasaw jollarin islep shiqqan. Bunin menen wol tuwri muyeshli proekciyalardi jasaw isine tiykar salgan. Ozbekistanda Quyimazar ham Aqtamda arxeologlar qazilma islerin alip barganda eramizdan aldingi 2 1-min jilliqlarga tiyisli adam- nin aldi ham qaptal tarepinen suwretlengen korinisi tabilgan. VI VII asirge tiyisli gumis idista imarattin arxitekturaliq fasadi suwretlengen. VII asirden XV asirge shekem Worta Aziyada pannin barliq taraw- larinda ulken ilimiy jetiskenliklerge yerisilgen. Maselen, taniqli alim Muhammed ibn-Musa al-Xorazmiy (783850) grek alimi Ptolemey tare- pinen bayan yetilgen bazi bir maselelerdin aniq yemesligin sizilmalar arqali dalillep bergen. Wol woz miynetlerinde turli mamleketler, teniz ham tawlar, ulken darya ham kollerdin kartalarin suwretlegen. Alim- nin sizgan kartalarinan tortewi bizge shekem jetip kelgen. Abu Nasr Farabiy (873950) wozinin geometriyaliq jasawlarga tiyisli miynetinde konstruktiv geometriyaliq maselelerdi sheshiwdi bayan yetken. Asirese, turaqli pargar jardeminde geometriyaliq maselelerdi sheshiwdi sizilmalar arqali toliq bayan yetken. Abu Rayxan Beruniy (9731048) shar ishinde bes turli duris kopjaq- lilardi jasaw mumkin yekenligin sizilmalar arqali dalillep bergen. Bular 6 1 Abu Rayxan Beruniy. Tanlamali shigarmalar. Tashkent, «Fan», 1965. II tom, 225- bet. noriy tort jaqli (tetraedr), orziy alti jaqli (geksaedr), havoiy segiz jaqli (oktaedr), falakiy won yeki jaqli (dodekaedr), moiy jigirma jaqli (ikosaedr) lar boladi (1.1-suwret). Worta Aziyada siziwdin aniqliligin Abu Rayxan Beruniydin De- nelerdin kolemi kenislikte ush tarepke: birinshisi uzinliq, yekinshisi kenlik, ushinshisi terenlik yaki biyiklik boylap bagitlangan boladi. Denenin abstrakt soziliwi (proekciyasi) yemes, al aniq soziliwi (haqiyqiy shamasi) usi ush siziq benen aniqlanadi. Bul ush tareptin siziqlarinin jardeminde dene alti jaqqa iye bolip, sonsha jaqlari menen wol kenislikte shegaralanadi. Bul alti jaqlarinin worayinda bir janiwar turgan bolip (1.2-suwret), wonin beti usi jaqlardan birine qaragan dep woylansa, wol jaqlar wonin aldi, arti, won, shep ham astingi tarepleri boladi degen pikirlerinen bilip aliw mumkin. Bul bolsa dal zamanagoy tuwrimuyeshli (ortogonal) proekciyalaw usilinin wozi boladi. Abu Ali ibn Sino (9801037) wozinin «Aqillar normasi» atamasin- dagi miynetinde az kush sariplap, awir juklerdi joqariga koteriw, qatti denelerdi boleklew, denelerdi tegislew ham basqa maqsetler ushin pay- dalanilatugin mexanikaliq asbaplar bes turli yekenligin jazadi. Bular kosher, richag, shigir (blok), vint ham sina boladi. Alimnin tariyip- legen mexanikaliq asbaplarinin ayirimlari 1.3-suwrette korsetilgen. Mirza Ulugbek (13941449) juldizlar kartasin juda aniqliq penen sizgan taniqli alim astranom yekenligi putkil dunyaga belgili. Ulli arxitektor Ko- moliddin Behzod (14551537) miniatyu- ralarinan birinde arxitektor qolinda qurilis plani menen suwretlengen. Xudojnik woz miynetlerinde qollangan «perspektiva» qiya muyeshli aksonometriya yesaplanadi. Worta Aziya alimlari woz miynetlerin siziwda si- zilmalar siziw asbaplari: jazvar (sizgish), juptak (reysfeder), mastura (lekalo), pargor yaki suvu (cirkul) dan paydalangan. Sizilmalarga handasa (geometriya), pi- shim (plan), tarz (fasad), reje kestesi (proek- 1.1-suwret. 1.2-suwret. 7 ciya yamasa sizilma) degen atlar berilgen. Demek, Worta Aziyada siziw wozine tan handasa pani menen birge rawajlangan. Ayyemgi sizil- malardin juda az bolimi gana bizge shekem saqlanip qalgan. Bunin tiykargi sebebi qurilgan saray, qorgan, meshit ham medreselerdin takirarlanbawi ushin sizilmalar jagip taslangan. Solay bolsa da, 1.4- suwrette woyma nagisli korinisindegi kapitelli bagananin sizilmasi (Usta Shirin Murad sizilmasi) saqlanip qalgan. Bul suwrette bagana fasadta suwretlengen bolip, wonin formasin korsetiw ushin shigaril- gan kesim de qosip berilgen. Ilim ham texnikanin rawajlaniwi menen sizilmalar da jetilisip bardi. Sizilmalar woz tariyxina iye boliwi menen birge, xaliqlar madeniyati- nin rawajlaniwina baylanisli bolgan tariyxti da saqlap qaladi. Suw- retler, haykeller ham sizilmalarga qarap, ay- yemgi xaliqlar tuwrali kop magluwmatlar aliw, sonday-aq, ulken ahmiyetke iye bolgan yestelik- lerdi qayta tiklew mumkin boladi. Francuz alimi ham mamleket iskeri Gospar Monj (17461818) woz dawirine shekemgi si- ziwga tiyisli barliq bilimlerdi uluwmalastirip, 1799-jili «Siziw geometriyasi» kitabin baspadan shigardi. Sonnan beri siziw geometriyasi Monj metodi dep te aytiladi. Monj kitabinda siziw grammatikasi siziw geometriyasi har tareple- me bayan yetilgen. Bul dawirde siziw geomet- riyasinin ahmiyeti juda ulken bolip, Monj- din wozi «Siziw dunyadagi texnika menen shugillanatugin barliq milletler ushin tusinikli til, yagniy texnikler tili boladi», degen yedi. Demek, sizilmalardi duris siziw usillari, sonday-aq, siziw xojaliginin barliq tarawin duris sholkemlestiriw haqqindagi pan siziw delinedi. 1.3-suwret. a b d 1.4-suwret. e 8 1.5-suwret. 240 250 40 30 30 150 440 500 16 180 Xaliq xojaliginin turli tarawinda paydalanilatugin sizilmalar harqiyli at penen aytiladi. Maselen, zavod, fabrikalarda turli stanoklar, mashinalar, dvigateller, wolshem asbaplari siyaqlilardi jasaw ushin duzilgen sizilmalar mashinasazliq sizilmalari, imarat, kopir, tonirtqa qurilmasi, jol, kanal, qorganiw qurilmalarin quriwda paydalanilatugin sizilmalar injenerlik-qurilis sizilmalari, jer betin suwretlew sizilmalari topografikaliq sizilmalar delinedi. Topografikaliq sizilmalardan kartalar duziwde, injenerlik qurilmalardi, GES, suw saqlagishlar siyaqlilardi jobalastiriw ham wolardi tiyisli maydanda duris jaylastiriwda payda- laniladi. Sxemalar, grafikler, plakat ham diagrammalar illyustraciyali siziwi- nin tiykarin quraydi. Siziwdin barliq turlerinin negizi yesaplangan geometriyaliq siziw da bar. Geometriyaliq siziw barliq jasaw usillarin woz ishine algan bolip, zat ham harqiyli iymek siziqlar jiynaginin sizilmasi bir proekciyada worinlanadi. Standartlastiriw texnikanin rawajlaniwin tezlestiriwde juda ah- miyetke iye. Standartlar texnikaliq hujjetler bolip, wolar buyimlardin wolshemi, formasi, awirligi, material ham basqa sipatlarin korsetedi. Siziw standartlari nizam kushine iye. Sizilmalardi standartlastiriw menen sizilmani siziwda har turlilik jogaladi. Natiyjede sizilmani taqlawda bir qiyliliqqa yerisiledi, sizilmalar qay jerde, qashan ham kim tarepinen sizilganligina qaramastan, duris tusiniliwi tamiyinlenedi. 1.5-suwrette woqiw ustaxanasindagi sabaq waqtinda jasalatugin wotirgishtin sizilmasi ham jardemshi korinis sipatinda wonin texnikaliq suwretide berilgen. Geyde zattin konstrukciyasi apiwayi bol- sa, wonin aniq korinisinin wolshemleri menen beriw jetkilikli (1.6- suwret). 1.6-suwret. 400 250 200 20 16 9 Siziw qurallari. Siziw buyimlari ham asbaplarina gotovalnik, siz- gish, ushmuyeshlik, lekalo, reysshina, transportirler kiredi. Siziw uskenelerine siziw stollari, siziw taxtalari, siziw mexanizmleri; siziw qurallarina bolsa siziw qagazi, qalem, woshirgish, tush, qagaz knopkalari kiredi. Qalemler ham wolardi jumisqa tayarlaw. Siziwda paydalanilatugin qalemler ush turli jumsaq, qatti, wortasha qatti qalemlerge bolinedi. Jumsaq qalemler jumsaqligina qarap M, 2M, 3M; qatti qalemler qattiligina qarap T, 2T, 3T; wortasha qattiliqtagi qalemler bolsa CT yamasa TM menen belgilenedi. Basqa mamleketlerde tayarlangan «KOH-1-NOOR» qalemlerinin jumsaqlari B,2B,3B, qattilari H,2H,3H, wortashasi HB menen belgilen- gen. Sizilmalar T yamasa 2T qalem menen siziladi. Sizilmanin ustinen basip siziw ushin TM yamasa M qalemi paydalaniladi. Qalemdi jumisqa tayarlaw. Qalemnin jonilgan boliminin uzin- ligi 2530 mm, grafitinin uzinligi 8-10 mm boliwi kerek (1.7- suwret, a). Qalem ushinin grafitin mayda qiyirshiq tasli qum qagaz- dan (1.7-suwret, b) paydalanip, woni isqilap ushli yetiledi. Cirkul menen jinishke siziqlardi siziw ushin 1.7-suwret, d da korsetilge- nindey qalemnin sterjenin bir tarepleme qum qagazga isqalap ush- qirlanadi. Sizilgan sizilmanin ustinen basip sizganda qalem ushi 1.7-suwret. 1.8-suwret. gurek tarizli tayarlanadi (1.7-suwret, e). Hazirgi waqitta sizilmalar siziwda turli juwanliqtagi grafit sterjenli qalemlerden paydalanilmaqta. Jinishkerek sterjenlerden jinishke siziqlardi, juwaniraq sterjenlerden kontur siziq-larin siziwda paydalaniw mumkin. Woshirgish (rezinka). Siziwda, tiykarinan, jumsaq woshirgishler paydalaniladi (1.8-suwret). Artiqsha siziqlardi woshiriw waqtinda sizilma shep qol menen basip turiladi ham woshiriledi. Sizgish. Sizilma siziwda sizgishtin millimetrlengen qirinan paydalaniladi. Sizgishtin yeki sizilma sizilatugin qirlari tegis ham tuwri boliwi kerek. Ushmuyeshlikler. Siziw sabaqlari ushin 45 o x45 o x90 o ham 30 o x x60 o x90 o muyeshli yeki ushmuyeshlik boliwi usinis yetiledi. Ush- muyeshliklerdin tuwri muyeshi aniq jasalganligi tomendegishe tek- a b e d 25 ... 30 8 ... 10 S 10 seriledi. Ushmuyeshliktin bir tarepin sizgishtin tuwri qirina qoyip (ushmuyeshliktin 1-jagdayi, 1.9-suwret, a) vertikal kateti boyinsha siziq siziladi, keyin sizgishtin jagdayin wozgertpesten, yagniy sizgishti qozgaltpastan ushmuyeshliktin basqa tarepi menen qoyiladi (2-jagday, 1.9-suwret, b). Sonda ushmuyeshliktin kateti daslepki siziqqa ustpe-ust tusse (1.9-suwret, b), 90 o li muyesh aniq jasalgan yesaplanadi. Yeger ushmuyeshliktin kateti daslepki sizilgan siziq penen ustpe-ust tuspese (1.9-suwret, d), 90 o li muyesh qate bolip yesaplanadi. Ushmuyeshlikler qate islengen bolip, wonin tarepin qum qagazga isqilap qateni tuwrilaw mumkin. Siziwda, tiykarinan, agashtan jasalgan ushmuyeshliklerden payda- laniladi. Sebebi qalem grafiti qagazga ham sizgish qirina isqilanadi ham belgili mugdarda usaqlangan mayda bolekshelerdi sellyuloid ham plastmassa sizgishlar magnit siyaqli wozine tartadi ham putin sizilma boyinsha suykeledi. Natiyjede sizilma belgili mugdarda pataslanadi. Gotovalnik (siziw asbaplarinin jiynagi). Shenberdi sizatugin, siziqti wolsheytugin, sizilmani tyushlaytugin h.t.b islerdi worinlawda qollanilatugin asbaplar jiynagi gotovalnik delinedi (1.10-suwret). Siziw cirkuli. Sizatugin (1.11-suwret, a) ham wolsheytugin (1.11-suwret, b) cirkullar boladi. Siziw cirkuli shenber ham shenber dogalarin siziwda paydalaniladi. Shenber yamasa wolardin dogalarin siziwga kirispesten aldin cirkuldin grafit sterjenin ham iynesinin ush- larin tendey yetip aliw kerek (1.12-suwret, a). Wolardin naduris jaylas- qanligi 1.12-suwret, b da korsetilgen. Rejelestiriw cirkuli yamasa wolshegish. Wolshemlerdi wolshew sizgishinan sizilmaga ham sizilmadan wolshew sizgishina koshiriw ushin rejelew cirkulinan, yagniy wolshegishten paydalaniladi. 1.11- suwret, b wolshegish cirkuli berilgen. Cirkulga qalemnin wornina iyneli qurilma wornatilsa, wolshegish cirkuli payda boladi (1.11-suwret, d). Siziw qagazi. DS 597 boyinsha joqari sipatli B markali ham api- wayi O markali qagazlar islep shigariladi. B markali qagaz uzaq waqit 1.9-suwret. a b d 1.10-suwret. 11 1.11-suwret. a b d 90 ° 1.12-suwret. a b Duris Naduris saqlanatugin ahmiyetli sizil-mani siziwga arnalgan. O markali qagaz uzaq waqit saqlaniwdi talap yet- peytugin sizilmani siziwda qol- laniladi. Jumis wornin sholkemlestiriw. Jumis worni daslep jaqsi jaqtilan- gan bolsin. Jumistin sipati ham sapaliligi tiykarinan usigan bayla- nisli. Jaqtiliq tabiyiy me yamasa jasalma ma jumis wornina joqaridan, shep tarepten biraz aldiniraqtan tu- siwi kerek. Ane sonda koz sharsha- maydi, sizgish qiri, qalem yamasa qoldan saya sizilmaga tuspeydi ham de sizip atirganda sizilmanin beti juda tiniq korinedi. Siziw waq- tinda tuwri wotiriw ulken ahmi- yetke iye. Woqiwshi sizilma siziw waqtinda bas ham jelkelerdi tuwri tutip, aldinga biraz yenkeyip woti- riwi kerek. Koz benen siziw qagazi arasindagi araliq 300350 mm boliw kerek. Kokirekti partaga, siziw stolina tirep wotiriwga bolmaydi. Kokirek penen parta araliginda keminde 3050 mm araliq boliwi kerek. Ayaqlardi ilaji bolgansha polga tabani menen tirep wotiriw kerek. 1. Siziw degenimiz ne? 2. Worta Aziyada siziwdin rawajlaniw tariyxi tuwrali nelerdi bilesiz? 3. Standart degenimiz ne? 4. Siziw asbaplarina neler kiredi? Siziw uskenelerine-she? 5. Ushmuyeshliklerdin duris yamasa naduris yekenligi qalay tekseriledi? 6. Qanday qalemler boladi? Wolar qalay belgilenedi? Suwretshi K. Bekzod woz miynetlerin qanday aksonometriyada worinlagan? A. Perspektiva. B. Qiya muyeshli aksonometriya. C. Frontal dimetriya. D. Frontal izometriya. 2-§. SIZILMALARDI TAYARLAW. STANDART. FORMAT. MASSHTAB Sizilmani tayarlaw. Qalem menen sizilma siziw. Sizilma siziw- din birinshi basqishi wonin siziqlarin jinishke yetip qalem menen sizip shigiwdan ibarat boladi. Qalem menen sizilmani siziwdagi tiykargi qagiydalar. Wol- shemler sizilmaga wolshem sizgishi yamasa rejelew cirkuli jarde- minde wolshep qoyiladi. Yeger sizilatugin figura simmetriyali bolsa, bul jagdayda daslep simmetriya kosheri siziladi. Berilgen wolshemnin yarimi simmetriya kosherinin yeki tarepine wolshep qoyiladi. Jar- 12 demshi siziqlardi siziwda qalegen ushi 1.7-suwret a siyaqli yaki grafitli sterjeni jinishke bolgan sanga qaleminen paydalaniladi. Sizilma siziwdin yekinshi basqishinda sizilgan sizilmanin ustinen bastirip siziladi. Sizilmani bastirip siziwda qalem qagaz- din sipatina qarap tanlap alinadi. Qagaz beti gedir-budir bolsa qattilaw qalem, tegis bolsa, jumsagiraq qalem tanlap alinadi. Sizilmani yen daslep woray, simmetriya kosheri siziqlari ham ji- nishke siziqlardi siziwdan baslaw kerek. Keyin shenberler, radiusli dogalar, keyin tuwri siziqlar ustinen bastirip siziw usinis yetiledi. Tiykargi kontur, yagniy sizilmadagi barliq juwan siziqlar jardemshi jinishke siziqlardin ustinen 2.1-suwrette korsetilgenindey wortada qaldirilip siziladi. Soni umitpaw kerek, juwan kontur, yagniy juwan siziqlardi jinishke siziqlar ustinen sizilsa, detall konturi ki- shireytip, sirtinan sizilsa ulkeyip ketedi. Cir- kulga wornatiw ushin tuwri siziqlardin us- tinen bastirip sizilatugin qalemge salis-tir- mali biraz jumsagiraq turi aliniwi kerek. Son- da siziqlar aniq siziladi ham qagazdagi shenberdin woraylari jaylasqan noqat hadden artiq keneyip ketpeydi. Woraylarin saqlap qaliw ushin cirkul ayagindagi iynenin sizilma te- gisligine perpendikulyar boliwina juda itibar beriledi. Shenber radi- usinin ulkenligine qarap iyneni kerekli jagdayga wozgertip turiw kerek. Bir worayli koncentrik shenberdi siziwda centrik qurilmadan pay- dalaniladi. Sizilma tayar bolgannan keyin artiqsha siziqlar woshi-riledi, qateleri bolsa duzetiledi. Artiqsha yamasa qate sizilgan siziqlardi woshiriwde shablonlardan paydalaniw usinis yetiledi. Standartlar, format (pishim) lar ham tiykargi jaziw. Standart Ozbekistan Respublikasi kanstruktorliq hujjetleri birden-bir sistemasi (OzKHBS) 17.11.2003-jili qabil yetilgen ham Oz MSt 2.001:2003 dep belgilenedi. OzKHBS standartinin belgileniwine misal: OzKNBS standartlarinin barligi standartlastiriw tarawlar araliq sistemasinin 2-klasina kiredi. 2.1-suwret. Oz MSt 2. 0 01 :2003 Gruppadagi standarttin tartip nomeri Standart dizimge alingan jil Standart gruppasinin klassifikaciyasi shifri Oz KHBS standartinin klasi Ozbekistan Mamleketlik standartinin belgisi (indeksi) 13 2.2-suwret. Format (pishim) latinsha soz bolip turlendiriw degen manisti anla- tadi. OzMSt 2.301: 2003 korsetpesine muwapiq, barliq sizilmalar belgili bir formattagi standartta berilgen wolshemdegi qagazga siziladi. Standartta tiykargi bes A4, A3, A2, A1 ham A0 (2.2.-suwret,a) format tastiyiq- langan. Barliq formatlar ushin wolshem birligi sipatinda wolshemleri 210x297 mm bolgan A4 formati qabil yetilgen. Qalgan formatlar A4 tin bir tarepin yekige, yeki tarepin de yekige ham basqada kobeytiwden payda yetiledi. Sizilma formatinin ramkasi ham tiykargi jaziwi. OzMSt 2.104:2003 korsetpesine muwapiq, mashinasazliq islep shigariw sizilmalarinda tiykargi jaziwlar siziw qagazinin tomengi won tarepinin muye- shinde jaylastiriladi. Tiykargi jaziwga sizilmada korsetilgen denenin ati, sizilma kim tarepinen sizilgan, qashan sizil-gan, kim tarepinen tekserilgen ham qabil yetilgen, sizilgan denenin materiali, masshtabi siyaqlilar jaziladi. Sizilmani albom yaki kitap yetip tigiw maqsetinde wonin ramkasi siziw qagazinin shep tarepinen 20 mm, qalgan ush tarepinen 5 mm den worin qaldirilip siziladi (2.2-suwret,b). 2.3-suwret, a da woqiw sizilmasinin tiykargi jaziwinin wolshemleri ham turi, 2,3-suwret, b da bolsa wonin grafalarin qalay toltiriw kerekligi korsetilgen. b Tigiw ushin tesikler 20 Tiykargi jaziw worni 5 a 1189 A1 A2 A3 A4 A4 841 A0 14 Siziw masshtablari. Texnikada juda mayda detallar yamasa juda ulken, maselen, paxta teriw kombayninin bunkeri, uyler, kopirler juda ulken wolshemlerge iye. Biraq wolardin barligi sizilmada wozinin haqiyqiy ulkenligindegi wolshemlerde siziwga bolmaydi. Siziw qagazina siydiriw maqsetinde ulken narselerdi kishireytip, kishi nar- selerdi bolsa ulkeytip siziwga tuwra keledi. Bunin ushin sizilma masshtablarinan paydalaniladi. Sizilma masshtabi dep sizilmanin uzinliq wolshemleri menen zattin saykes uzinliq wolshemlerinin wor- tasindagi qatnasqa aytiladi. Kobinshe, zatlardin sizilmalarin wozinin haqiyqiy wolshemi, yagniy haqiyqiy korinisinde 1:1 (birge bir ) masshtabta siziwga hareket yetiledi. Masshtabta jazilgan sanlarga qarap sizilma qalay sizilgani bilinedi. Detal yeki yese kishireytilip sizilgan bolsa 1:2 (birge yeki) dep belgilenedi. Detal yeki yese ulkeytilip sizilgan bolsa 2:1 (yekige bir) dep jaziladi. Solay yetip, masshtabta kishi san birinshi bolip jazilsa, misali, 1:2, 1:5, 1:10 turinde jazilsa, kishireytiw masshtabi, ulken san birinshi jazilsa, misali, 2:1, 5:1, 10:1 turinde jazilsa, ulkeytiw masshtabi, 1:1 turinde bolsa, haqiyqiy shamadagi masshtab delinedi. OzMSt 2.302:2003 tarepinen sizilmalar siziwda tomendegi massh- tablar belgilengen. 2.3-suwret. a b 70 145 25 30 15 20 20 5 22 7 7 8 5 Sizdi Abidov Q. 10 ·X·09 Tekserdi Ikramov R. 157-mektep 8- A klass QISTIRMA Bilgaw 1:1 ¹2 10 ·X·09 15 Kishireytiw masshtablari: 1:2, 1:2,5, 1:4, 1:5, 1:10, 1:15, 1:20, 1:25, 1:40, 1:50, 1:75, 1:100, 1:200, 1:400, 1:500, 1:800, 1:1000. Haqiyqiy shama masshtabi: 1:1. Ulkeytiw masshtablari: 2:1, 2,5:1, 4:1, 5:1, 10:1, 20:1, 40:1, 50:1, 100:1, h.t. basqa. Tiykargi jaziwda masshtab ushin woz aldina ajiratilgan grafaga M belgisi qoyilmay 1:1 yamasa 1:2, yamasa 2:1 ham basqa koriniste jaziladi. Basqa worinlarga M haribi qosip jaziladi. Misali, M1:1 yamasa M2:1, yamasa M1:2 tagi basqa koriniste jaziladi. 2.4-suwrette qistirma harqiyli masshtablarda sizilgan. Wortada haqiyqiy shamasinda, yagniy M1:1 de, shep tarepine yeki marte kishi, yagniy M1:2 de, won tarepte yeki marte ulken, yagniy M2:1 massh- tablarinda korsetilgen. Qanday masshtabta siziliwina qaramay, sizilmada wonin haqiyqiy shamadagi wolshemlerinde qoyilgan. 1. Sizilmadagi artiqsha ham qate siziqlar qalay woshiriledi? 2. Masshtab degen ne? Masshtablar sizilmada qanday koriniste jaziladi? 3. A4 formati qanday wolshemlerge iye? 4. Ramka siziqlari format shegaralarinan qanday araliqta siziladi? 5. Tiykargi jaziw sizilmanin qanday muyeshine siziladi? Wogan neler jaziladi? 1. Yeki A4 format tayarlan ham ramkasin ham de tiykargi jaziwdi sizin. 2. Qistirma turli masshtablarda suwretlengen. Wolardan birewi: (2.5-suwret, c) M1:1 de berilgen bolip, a, b, d lar qanday masshtabta sizilganin aniqlan. 2.4-suwret. M1:2 M1:1 M2:1 ´40 ´40 ´40 ∅24 ∅24 ∅24 16 Qanday masshtab berilgen: M2:1 ? A. Kishireyttiriw. B. Natural (negizgi). C. Ulkeyttiriw. D. Qatnas. 3-§. SIZIQ TURLERI. WOLSHEM QOYIW QAGIYDALARI Zatlardi tegislikte (qagaz betinde) suwretlewde paydalanilatugin siziq ham wonin har turliligi doretiwshiler tarepinen jaratilgan ulli grafikaliq woylap tabiliw bolip yesaplanadi. OzMSt 2.303:2003 tarepinen sizilma siziqlarinin tomendegi tur- leri belgilengen: 1. Tiykargi tutas, juwan. 2. Korinbes kontur, shtrix. 3. Ji- nishke tutas. 4. Worayliq ham kosher shtrix-punktir. 5. Tutas tolqin. 6. Yeki noqatli shtrix-punktir siziqlar (3.1-suwret). Sizilmalarda denelerdin kozge korinip turgan formasin korsetiwde qollanilatugin tiykargi tutas juwan siziq korinetugin kontur siziqlar delinedi. Sizilmalarda denelerdin kozge korinbeytugin bolimin kor- setiwshi siziq shtrix siziq dep ataladi. Korinisti yeki simmetriyali (bir- qiyli) boleklerge ajiratiwshi shtrix-punktir siziq kosher yaki simmetriya sizigi delinedi. Shenberdin worayinan bir-birine perpendi-kulyar wotiwshi shtrix-punktir siziqlar woray siziqlari boladi. Kosher, simmetriyali ham woray siziqlari dene korinisi konturinan 3-5 mm shigip tursa boldi. Wonnan artiqshasi woshirip taslanadi. Tiykargi juwan tutas siziqtin qalinligi latinsha s haribi menen belgilenedi. Basqa siziqlardin juwanligi tiykargi juwan tutas siziqtin tanlap alingan qalinligina baylanisli boladi. Jinishke tutas siziq- lardan wolshem siziqlari, shetke shigariw wolshem siziqlari, sizil- malardi siziwda paydalaniladi. Tutas tolqin siziqlardan detal toliq 2.5-suwret. 17 korsetilmegen, uzip korsetilgen jerlerde, yeki noqatli shtrix-punktir siziqtan detal jayilmalarinda paydalaniladi. Sizilmadagi korinistin shamasi ham quramaliligina qarap, tiykargi juwan tutas siziq arqali korsetilgen kontur siziqtin juwan- ligi s=0,6 mm den 1,4 mm ge shekem alinadi. Qabil yetilgen kontur siziqtin juwanligi usi sizilmanin barliginda birdey boliwi kerek. Kontur siziqlarinin juwanligina qarap, korinbes kontur siziq shtrix- larinin uzinligi 2 mm den 6 mm ge shekem boliwi kerek. Shtrix- lardin araligi 2 mm ge shekem alinadi. Sonday-aq, shtrixlardin uzin- ligi ham wolardin arasindagi araliq usi sizilmanin barliq jerinde birqiyli boliwi kerek. Shtrix-punktir siziqlardagi shtrixlardin uzin- ligi shama menen 15 mm den 30 mm ge shekem, shtrixlar arasindagi araliq 3 mm den 5 mm ge shekem boliwi kerek. Shtrixlardin arasindagi noqat biraz sozilgan noqat turinde korsetiledi. Shtrix-punktir siziqlar shenber worayinda noqat penen yemes, al shtrixlardin woz ara kesilisiwi, aqirinda shtrix penen tamamlaniwi kerek. Shenber diametri 12 mm den kishi bolsa, wolardagi worayliq siziqlar tutas yetip siziladi. Wolshem qoyiw qagiydalari. Wolshem qoyiw qagiydalari OzMSt 2.307:2003 te toliq bayan yetilgen. Sizilmaga qarap detaldin qanday ulken-kishilikte sizilganin aniqlawga jardem beretugin wolshemler sizilma wolshemleri delinedi. 3.1-suwret. 3 4 2 5 1 2 3 4 5 6 s=0,6...1,4 s/3...s/2 s/3...s/2 s/3...s/2 s/3...s/2 s/3...s/2 1...2 2...8 5...30 3...5 4...6 5...30 1 2 Siziw, 8-klass 18 Wolshemler wolshem siziqlari ham wolshem sanlari menen korsetiledi. Mashinasazliq sizilmalarinda siziqli wolshemler barliq waqit millimetr yesabinda qoyiladi. Biraq mm belgisi sizilmada korsetilmeydi. Muyesh wolshemleri dareje belgileri menen korsetiledi. Sizilmanin qanday masshtabta siziliwina qaramastan, wogan barliq waqit sol detaldin haqiyqiy wolshemleri manisi qoyiladi. Wolshem siziqlari detaldin konturinan wogan parallel yetip, 710 mm araliqtan jurgiziledi (3.2-suwret. 26,76,... wolshemler). Wolshem sanlari wolshem siziginin ustinen wortalawinda yaki wogan jaqin jerde korsetiledi. Wolshem siziqlari basqa siziqlar menen kesilispewi kerek. Sonliqtan daslep kishi, keyin ulken wolshem qoyiladi (3.2-suwret. 10, 26, 76 wolshem). Sizilmadagi vertikal wolshem siziqlarinin ustine qoyilgan wol- shem sanlarin woqiw ham wolardi jaziw qolayli boliwi ushin sizilmani saat korsetkishi bagitinda shepten wonga 90 o qa burip qaraladi ham jaziladi. Sizilmada harbir wolshem bir marte korsetiledi. Detaldin yen ulken wolshemlerin, yagniy kenligi, biyikligi, yeni yamasa qalinligin korsetiwshi wolshemler gabarit wolshemler delinedi (3.2-suwret. 5, 40, 76 wolshemler). Gabarit wolshemlerin korsetiwshi wolshem siziqlari vertikal ham gorizontal siziqlarina parallel alinadi. Wolshem siziqlari shigariw siziqlarina strelka ushi menen tiyip turiwi kerek. Strelkanin duzilisi 3.3-suwret, b da korsetilgen. Strelkanin ulkenligi kontur siziq- larinin juwanligina baylanisli bolip, sizilmanin barliq jerinde birqiyli shamada boladi. Shigariw siziqlari aqirgi strelkadan 23 mm ge shekem shigip tursa jetkilikli, artiqshasin woshirip taslaw kerek. Muyesh wolshemin qoyiw qagiydasi 3.3-suwret, a da berilgen. Shtrixlap qoyilgan jerindegi muyesh wolshemi shigarip korsetiledi. Shenber diametrlerinin wolshemlerin korsetiwde wolshem sani aldina barliq waqit diametrdi anlatiwshi shartli belgi ∅ qoyiladi (3.3- 3.2-suwret. R5 ∅22 3 tesh. ∅4 S5 20 26 10 20 40 76 19 suwret. f). Radiuslarinin wolshemlerin korsetiwshi wolshem saninin aldina barliq waqit radius belgisi R jaziladi (3.3-suwret, d). 3.4- suwrettegi shenber ham radius wolshemlerine itibar berin. Sizilmada kvadrat woyiq yaki kvadrat dones wolshem sani aldina kvadrat belgisi qoyiladi (3.3-suwret, e). Detalda birqiyli element, yagniy dongelek cilindrli woyiq kop mar- te takirarlansa ham wolardin diametrinin wolshemleri birqiyli bolsa, birqiyli wolshem takirarlanip qoyilmastan barligi ushin bir woyiqqa qoyilip, wonin neshew yekenligi jazip korsetiledi (3.2-suwrettegi 3 woyiq. ∅ 4 wolshemge qaralsin). Shenber sizilmada toliq suwretlenbese, yagniy yariminan artiq sizilsa da diametrdin wolshem sizigi 3.4-suwret, a da korsetilgendey uzip siziladi. Biraq shenber diametrinin wolshem sani toliq korsetiledi. Yeger wolshem sanin, yagniy shenber diametrinin manisin jaziw ushin 3.3-suwret. 90 ° a 30 ° b f d e ≈ 60° 30 ° S 6...10S 45 ° 60 ° 30 ° 60 ° 15 ° 2S ∅50 3.4-suwret. a ∅35 b d ∅12 ∅12 ∅5 ∅5 ∅5 ∅ 5 ∅12 ∅12 R5 R5 20 worin jetkilikli bolmasa, bul sandi 3.4-suwret, b da korsetilgendey shigarip jaziwga boladi. Yeger shenber diametri 12 mm den kishi bolsa, strelkalardi shenberdin sirtinan qoyiw usinis yetiledi (3.4-suwret, b dagi ∅ 5). Yeger radiuslarinin wolshemleri 5 mm den kishi bolsa, wolshem strelkasin 3.4-suwret, d dagiday (R5) doga sirtinan qoyiwga boladi. Shigariw siziqlari ham korinip turiwshi kontur siziqlari arasindagi worin wolshem sanin jaziw ushin jetkilikli bolmasa, wol- shem sizigin ham wolardagi strelkalardi 3.5-suwret, a da korse- tilgendey yetip qoyiwga boladi. Wolshem sizigindagi strelkalardi qoyiw ushin worin jetkilikli bolmagan jagdaylarda shigariw sizigin- dagi geypara siziqlardi noqat penen almastiriw mumkin (3.5-suwret, b). 1. Sizilma siziqlarinin atlari ham wolardin juwanliqlari qalay tanlap alinadi? 2. Shenber woraylarindagi siziqlar qanday siziqlar menen siziladi? 3. Sizilmalarga wolshem ne ushin qoyiladi? 4. Wolshem sanlarinin aldina shartli belgiler qanday jagdaylarda qoyiladi? Bul belgiler qalay jaziladi? 5. Sizilmalardagi wolshemler qanday birlikte anlatiladi? 1. Sizilmanin siziq turlerinen duzilgen ulgileri 3.6-suwrette berilgen. Bulardin birewinin siziqlarin rejelew cirkuli yamasa sizgish penen wolshen, masshtabqa amel yetken halda ulkeytip sizin. 2. Siziw dapterinizge har turli wolshemdegi 5 shenber ham shenber radiuslari sizin ham de wolshemlerin qoyip shigin. 3. Siziw dapterinizge, son sizilma qagazga birneshe kontur, yagniy qalin siziqlar sizip shigin. 4 3.5-suwret. a 2 2 3 5 2 15 18 10 2 3 2 2 2 2 b 21 4. Tegis detal sizilmalari berilgen (3.7-suwret). Wolardan birewin masshtabqa amel qilgan halda koshirip sizin ham wolshemlerin qoyin ham de sizilmani tayarlan. Tiykargi jaziw ham wolshem sanlarin jazban. Detaldin yen ulken (biyiklik, uzinliq, yeni) wolshemleri qanday ataladi? A. Diametr. B. Radius. C. Gabarit. D. Kvadrat. 1-grafikaliq jumis. Siziq turleri. Detalga wolshem qoyiw qagiyda- lari. Woqitiwshinin tapsirmasi tiykarinda worinlanadi. 3.6-suwret. A B C B R20 ∅120 60 100 60 40 ´ 60 S5 S5 A S5 C D 70 50 300 400 ∅60 140 64 150 200 220 ∅50 S5 3.7-suwret. 22 4-§. SIZIW SHRIFTLERI HAM WOLARDIN WOLSHEMLERI Harip (shrift) ler insanlar tarepinen jaratilgan xat jaziwdin yen qolayli madeniy formasi bolip yesaplanadi. Siziw shriftleri. Uluwma tusinikler. Sizilmalardagi harqanday jaziwlar OzMSt 2304:2003 talabina muwapiq aniq ham tusinikli jazi- liwi kerek. Mamleketlik standart sizilatugin sizilmanin barliginda jazilatugin jaziwlardi usi shriftlerde jaziwdi talap yetedi. Sizilma shrifti wozinin apiwayiligi, hariplerdin ham cifrlardin birdey juwanliqta boliwi ham barqulla 75 o qiyaliqta jaziliwi menen xarakterlenedi. Sizilma shriftleri OzMSt 2304:2003 ke muwapiq tomendegi wolshemlerde tastiyiqlangan: 2.5; 3.5; 5; 7; 10; 14; 20; 28; 40... Shriftlerdin wolshemleri dep, bas hariplerdin biyikligi h penen anlatiliwina aytiladi. Maselen, bas hariptin biyikligi 10 mm bolsa, shrifttin wolshemi de 10 boladi. Standart boyinsha, shriftler tik ham qiya jagdayda jaziliwi mumkin. Wolardi jaziw qolayli boliwi ushin jardemshi kvadrat torlar sizip aliw kerek boladi. Torlardin kletkalarinin kenligi usi torga jazilatugin hariplerdin siziginin juwanligina ten boladi (4.1-suwret). Hariplerdin biyikligi h, jaziliw juwanligi d menen belgilense, yeni ham haripler arasindagi araliq d ga qansha tuwra keliwi menen aniq- lanadi (4.1 -, 4.2 -, 4.3-suwretlerge qaran). Shriftlerdi jaziwda tomengi bolimi qisilinqiragan harip ustingi bolimi qisilinqiragan harip penen qaptallasip jaylasqan jagdaylarda wolardin arasindagi araliq kemeyttiriledi (4.3-suwret). Kopshilik bas hariplerdin yeni tartip boyinsha aldingi shrifttin wolshemine tuwra keledi. Maselen, 10 shriftinin kenligi, yagniy yeni 7 mm boladi. Bas 6d 4.1-suwret. 5d 6d 5d d 2d d 2d 75° h h 1 h 1 h 23 hariplerdin siziqlarinin juwanligi 1/10 h alinadi. Maselen, 10 wolshemli shrift siziqlarinin juwanligi 1 mm ge tuwra keledi. Bas ham jazba hariplerdin konstrukciyalari ham wolardin jaziliwi korsetilgen bolip, jazba hariplerdin biyikligi, tiykarinan, bas hariplerdin biyikligi (h) nin 5/7 bolimin quraydi. Maselen, 10 wolshemli shrifttin jazbasinin biyikligi 7 mm boladi. Jazba hariplerdin siziqlarinin juwanligi 1/10 h alinadi. 10 wolshemli shrifttagi jazba hariptin sizi- ginin juwanligi 0,7 mm ge ten boladi. Jazba haripler menen jazil- ganda bas haripler de jazba hariplerdin siziqlarinin juwanliginda jaziladi. 1. Shriftler qaysi standart boyinsha jaziladi? 2. Shriftler qanday standart wolshemlerinde jaziladi? 3. Bas shriftlerdin biyikligi qanday harip benen belgilenedi? Yeni-she? Jaziliw juwanligi-she? 4. Jazba hariplerdin biyikligi bas hariplerdin biyikligi h tin qansha bolimin quraydi? d 5d 2d 6d 2d 8d d d d 3d 0,5d d 4d d d 2d 7d 5d 5d 4d d d d 2d 3d 2d 4d 2d 5d d 0,5d 7d h h h 1 h h d d 2d 3d 2d 4.2-suwret. e b 24 1. Harip siziqlarinin juwanligi d wonin biyikligi h qa qanday qatnasta jaziladi? A. 1/6. B. 1/8. C. 1/10. D. 2/5. 2. Hariplerdin arasindagi araliq qansha d yetip alinadi? A.1d. B. 1 .5d. C. 2.5d. D. 2d. Joqarida atap wotilgen sorawlarga jazba juwap tayarlan. 5-§. BAS HAM JAZBA HARIPLER HAM DE CIFRLARDIN JAZILIWI Kundelikli turmisimizda ham turli karxana ham sholkemlerde arnawli alipbe haripleri menen jaziwlar alip bariladi. Sizilmalarda tek standart shriftlerden paydalaniladi. 5.1-suwrette latin shriftindagi siziw jaziwlari, arab ham rim cifrla- rinin duzilisi ham jaziliwi korsetilgen. Cifrlarinin biyikligi ham yeni (1 den basqa) bas hariplerdin biyikligi ham yenine ten. 1 cifrinin sizigi wonin jaziliw sizigina, yeni 3 d ga ten yetip jaziladi. 4.3.-suwret. 5d 6d d d d 3d 4d d 7d 4d d 8d 7d 1,5d 0,5d 0,5d 3,5d 4d d 4d d 5d d 3d 2d 2d d 4d 4d 2d 2d 2d 2d 1,5d 1,5d 1,5d 1,5d h d 25 5.1-suwret. Sizilma jaziwlarin worinlaw ushin ameliy korsetpeler. Sizilma shriftlerin jaziw jardemshi torlar siziwdan baslanadi. Shrift qiyaligin siziw ushin transportir yaki 30 o ham 45 o muyeshli yeki ushmuyeshlik jardeminde qatar ultanina 75 o muyeshler jurgiziledi. 26 Latin ham kirill alfaviti shriftlerinin torlardan paydalanip jaziliwi 5.1- ham 5.2-suwrette korsetilgen. Shriftlerdi jaziwda wolardin bir- birine uqsasliginan paydalaniw usiniladi. Bazi bir hariplerdi jaziwda jardemshi torlardin wortasinan wotiwshi, yagniy 1/2 h siziqti belgilep aliwga tuwra keledi. Hariplerdin wortasindagi tuwri yamasa buriliw siziqlarinin juwanligi worta siziqtin ustinde yamasa astinda jay- lasqan boladi. Sozler arasindagi araliq e=6d, jaziwdagi qatarlar arasindagi araliq b=17d ga ten yetip alinadi. Shaqmaq dapterde shriftler jaziw. Sizilma shriftlerin shaqmaq dap- terde jaziw biraz qolayli boladi. Dapterde 75 o qiyaliqta siziq jurgiziw 5.2-suwret. 27 ushin tort kozgenek ham bir kozgenek diagonali boylap siziq jurgiziledi (7.1-suwret). 4 koz-genektin biyikligi 20 mm, 3 kozgenektin biyikligi 15 mm, 2 kozgenektin biyikligi 10 mm di quraydi. Yen daslep 3 kozgenektin biyikliginde shriftlerdi jazip shinigiw islew usiniladi. Bunda shriftlerdin yeni yeki kozgenek kenliginde alinadi. Keyin 2 kozgenek biyikligindegi 10 wolshemli shriftti, soninda bir koz-genekte 5 wolshemli shriftti jazip shinigiw islenedi. 1. Bas hariplerdin wolshemi menen jazba haripler wolshemi bir-birinen qalay pariqlanadi? 2. Shriftlerde woz ara qanday uqsasliqlar bar? 3. Qanday jagdaylarda shriftlerdi jardemshi kozgeneklerden paydalanbastan jaziw mumkin? Bir 12 betli shaqmaq dapterge 14(15), 10, 7, 5 wolshemli bas ham jazba shriftler ham de cifrlardi jazin. Ketek dapterde shriftler qiyaligi qanday kozgenekler qatnasi (diagonali) jardeminde aniqlanadi? A. 4 ham 2. B. 4 ham 1. C. 5 ham 2. D. 5 ham 1. 2-grafikaliq jumis. Siziw shriftlerin jaziw. Woqitiwshinin tapsirmasi tiykarinda worinlanadi. 6-§. GEOMETRIYALIQ JASAWLAR. TURLI SIZIQLAR SIZIW Harqanday sizilmani siziwda woz ara parallel ham perpendikulyar bolgan siziqlardi siziwga tuwra keledi. Bir siziqta woraylari bir-birinen woz ara ten araliqta jaylasqan birneshe tesikleri bar detallar ushiraydi. Gorizontal siziqlar jurgiziw. Gorizontal siziqlar barliq waqit gorizont (ufq) sizigina parallel alinadi. Sonin ushin da gorizontal siziq sizilmada siziw qagazinin jatiq tarepine parallel jurgiziledi. Gorizontal siziqlar shepten wonga qaray siziladi. Woz ara parallel gorizontal siziqlar siziwdin yen qolayli usili yeki ushmuyeshlik yamasa sizgish ham ushmuyeshlik jardeminde siziw bolip tabiladi (6.1-suwret). Yeki ushmuyeshlik jardeminde parallel siziqlar sizilganda wolardin birewi bagitlawshi yetip alinadi, wol qozgalip ketpewi ushin woni shep qol menen basip turiladi. Yekinshisi bagitlawshi ush- muyeshliktin qirina jilistirip siziladi. Vertikal siziqlar siziw. Vertikal siziqlar gorizont (ufq) sizigina perpendikulyar jurgiziledi. Jerde tik turgan zatlar, adette, vertikal turgan zatlar delinedi. Sonliqtan bunday siziqlar vertikal siziqlar delinedi. Sizilmada vertikal siziqlar siziw qagazinin tik qaptal tareplerine parallel yamasa gorizontal siziqlarga perpendikulyar yetip jurgiziledi. 5.3-suwret. 75 ° 28 B 6.4-suwret. a A b B A R 30 1 2 R30 30 90° 1 2 Vertikal siziqlar tomennen joqa- riga qarap siziladi. Vertikal parallel siziqlar siziwdin yen qolayli usili sizgish, ushmuyeshlik yamasa yeki ushmuyeshliklerden paydalanip si- ziwga boladi (6.2-suwret, a, b). Qiya siziqlar siziw. Qiya jag- daydagi siziqlar gorizontal ham ver- tikal siziqlarga salistirganda qalegen muyeshte jaylasadi. Vertikal yaki go- rizontal siziqlar woz jagdayin woz- gertse, qiya siziqlarga aylanadi. Go- rizontal ham vertikal jagdaydan basqa jagdaydi iyelegen siziqlar qiya si- ziqlar delinedi. Qiya siziqlar, sizil- madagi jagdayi boyinsha, joqa-ridan tomenge yamasa tomennen joqariga qarap siziladi (6.3-suwret). Woz ara parallel siziqlardi cirkul jardeminde yamasa wolshep qoyiw joli menen de siziw mumkin. Maselen, AB tuwri siziq kesindisine 30 mm araliqtan wogan parallel tuwri siziq jurgiziw ushin cirkul menen 30 mm wolshep A ham B noqatlarinan dogalar siziladi ham wolarga urinba jurgiziledi (6.4- suwret, a). Yamasa A ham B noqatlarinan tuwri siziq kesindisine 90 o muyeshte jinishke siziq siziladi ham wolarga 30 mm wolshem qo- yiladi. Keyin payda bolgan 1 ham 2 noqatlar woz ara tutastiriladi (6.4- suwret, b). Woz ara perpendikulyar siziqlar siziw. Yeki siziq bir-birine salis- tirganda 90 o muyesh payda yetip jaylassa, wolar woz ara perpendikulyar siziqlar delinedi. Bunday siziqlardi aniq siziw ushin daslep gorizontal yaki vertikal, yaki qalegen jagdaydagi qiya siziq sizip alinadi. Go- rizontal siziqqa O noqati arqali wogan perpendikulyar siziq jurgiziw ushin ushmuyeshliktin 90 o li muyeshi tuwri siziqqa O noqatinan 6.5- suwret, a da korsetilgendey yetip siziladi. Sizgish yaki ushmuyeshlik jardeminde gorizantal siziqtan parallel jiljitip, yekinshi ushmuyesh- liktin qaptal qiri O noqatina 6.5-suwret, b dagiday yetip qoyip sizi- ladi. Yamasa cirkul jardeminde O noqatinan yeki tarepke birdey radiusta dogalar sizilip, tuwri menen kesisken noqatlardan 1 ham 2 den 6.1-suwret. a 6.2-suwret. b a b d 6.3-suwret. 29 ulkenirek birdey dogalar siziladi. Dogalardin woz ara kesilisken 3-ham 4. noqati woz ara tutastirilsa, berilgen siziqqa perpendikulyar siziq payda boladi (65-suwret, d). Vertikal ham qiya siziqlarga da perpen- dikulyar siziq, tap gorizontal siziqqa jurgizilgen perpendikulyar siziq siyaqli jurgiziledi. Tuwri siziq kesindisin woz ara ten boleklerge boliw. Texnikaliq detallardin sizilmalari sizilip atirganda geyde, araliqlari woz ara ten bolgan shenber (cilindrlik) tesiklerdin bir kosherde jaylasqanligin ushiratamiz. Bunnan basqada, kop geometriyaliq jasawlarda tuwri siziq- lardi belgili mugdarda woz ara ten boleklerge boliw talap yetiledi. Maselen, AB kesindisin woz ara ten 5 bolekke boliw ushin, tuwri siziq kesindisinin A noqatinan qalegen muyeshte jardemshi tuwri siziq jur- giziledi (6.6-suwret, a). Bul jurgizilgen jardemshi siziqqa A noqatinan baslap qalegen uzinliqtagi birdey 5 kesindi wolshep qoyiladi (66- suwret, b). Yen songi 5-noqatti B noqati menen tutastirip, 4, 3, 2 ham 1 noqatlarinan B5 siziqqa parallel siziqlar jurgiziledi (6.6-suwret, d). Sonda AB kesindisi woz ara tendey 5 bolekke bolinedi. Bul jar- demshi ushmuyeshlik usili delinedi. 1. Qanday siziqlar gorizontal siziqlar delinedi? Vertikal siziqlar dep nege aytiladi? Qiya siziqlar-she? 2. Woz ara parallel ham perpendikulyar siziqlar qalay jurgiziledi? A 6.6-suwret. a B b d A B A B A B O 6.5-suwret. a O d b O O O 1 2 R 1 R 2 O R R 3 4 30 1. Siziw dapterinizge, son siziw qagazina turli korinistegi woz ara pa- rallel ham perpendikulyar siziqlar jurgizin (3.6-suwret). 2. Qalegen uzinliqtagi AB kesindisin tanlap alin, son woni daslep 3 ke, keyin 5 ke ten bolin. B ga parallel tegisliklerdegi kvadrattin qaysi sizigi vertikal yesaplanadi. A. BC, AD. B. AB, CD. C. AD, BC. D. BD. 7-§. MUYESHTI JASAW HAM WOLARDI TEN BOLEKLERGE BOLIW. QIYALIQ HAM KONUSLIQLAR Texnikaliq detallar, qurilmalar ham basqa asbaplarda turli muyeshler ushiraydi. Wolardi sizilmada suwretlewde belgili qagiyda ham jasawlardan paydalaniladi. Muyeshler jasaw. Siziwda, harqiyli buyimlardin sizilmalarin si- ziw, wolarda ushiraytugin turli korinistegi muyeshlerdi jasawga tuwra keledi. Harqanday muyeshti transportir ham cirkul yamasa ushmuyesh- likler jardeminde jasaw mumkin (7.1-suwret). Muyeshlerdi cirkul jardeminde boliw. Tuwri muyesh ABC ni tendey yekige boliw ushin B noqatinan qalegen shamadagi radius R menen doga siziladi ham wonin muyeshinin tarepleri menen kesilistiriledi (7.2-suwret, a). 1- ham 2- noqatlardan woz ara kesilisetugin bir qiyli dogalar sizilsa, wolar kesilisip E noqatin payda yetedi. E noqati B menen tutastirilsa, muyesh ten yekige bolinedi (7.2-suwret, b). BE sizigi muyeshti ten yekige boliwshi bissektrisa sizigi delinedi. Qalegen suyir muyeshti ten yekige boliw 7.3-suwrette korsetilgen. Tuwri muyeshti tendey ushke boliw ushin B noqatinan qalegen shamadagi jardemshi shenber dogasi cirkul menen siziladi. Usi doganin shamasin wozgertpesten 1- ham 2- noqatlardan cirkul menen jane dogalar sizilsa, 3- ham 4- noqatlar payda boladi. 3- ham 4-noqatlar B menen tutastiriladi, sonda tuwri muyesh tendey ushke bolinedi (7.4- suwret). Tuwri muyeshti tendey tort bolekke boliw ushin, daslep bul muyesh ten yekige bolip alinadi (7.2-suwret,b), keyin harbir bolekti jane yekige bolip shigiladi. Sonda tuwri muyesh tendey tortke bolinedi (7.5-suwret). A B D C 7.1-suwret. 135° 10 5° 75° 60° 120° 30° 31 Qiyaliq ham konusliq. Turmista ham mashina detallarinda qiyaliq ham konusliqlar koplep ushiraydi. Maselen, imaratlardin tobeleri, temir jol relslerinde qiyaliq ham konusliqlar koplep ushiraydi. Maselen, imaratlardin tobeleri, temir jol relslerinde qiyaliq, shelek, gaz krayni- gindegi tiginda, faskalarda konusliq qollaniladi (7.6-suwret.). Qiyaliq. Tuwri muyeshli ushmuyeshliktin gipotenuzasi menen gorizontal kateti arasinda payda bolgan suyir muyesh qiyaliq delinedi. Sizilmalarda qiyaliq yeki sannin bir-birine qatnasi korinisinde jaziladi. Qiyaliqti aniqlawshi sanlardin aldina «Qiyaliq» sozi yamasa «<» shartli belgisi qoyiladi. Qiyaliq muyeshi α tuwri muyeshli ush-mu- yeshliktin katetleri BC ham AB nin qatnasina ten (7.7-suwret), yagniy BC/AC yamasa / . H α = l 1 7.3-suwret. B B A R R 2 O 2 O 1 2 7.2-suwret. a 1 b B A R R E C 1 B A 2 C C 7.4-suwret. A 7.5-suwret. B 1 2 C A B O O R R R 3 R R R R O 1 7.6-suwret. A 7.7-suwret. a H:l b d B C α H l 50 1:5 10% 100 10 10 4 32 Misal. 1:5 qatnastagi qiyaliq jasalsin. Bunin ushin katetlerinin qatnaslari 1:5 bolgan tuwri muyeshli ushmuyeshlik jasaladi. Bul jerde vertikal kateti bir bolekke, yagniy 10 mm ge, gorizontal kateti bes bolekke, yagniy 50 mm ge ten yetip alinadi (7.7-suwret, b). 7.7-suwret, d da 10% (procentli) qiyaliqqa misal keltirilgen. Konusliq. Gaz kraynik tigininin konusliligi yeki tiykargi dia- metrlerinin ayirmasinin wolardin arasindagi araliqqa bolgan qat- nasina ten, yagniy − = = Download 0.83 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
1 2
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling