Ilk temir davri

Tayanch so’zlar
Temir metalli, ikkinchi mehnat taqsimoti, ayirboshlash va savdo aloqalari, ko’chmanchi chorvachilik, Xett podsholigi, Urartu podsholigi, skiflar, sarmatlar, mozor-qo’rg’onlar, temir davri yodgorliklari

Metall bilan qadimgi odamlar neolit davridayoq tanish edi. Ammo metallurgiyaning kashf etilishi va murakkab metallurgiya ko’nikmasining o’zlashtirilishi keyingi davrlarda amalga oshdi.

Temir o’ziga xos metall. Uning xususiyatlari boshqa metallarga nisbatan afzalligini belgilaydi. Temir metali tabiatda ko’p uchraydi. Albatta, u tayyor shaklda emas, balki ma’dan shaklida keng tarqalgan edi. Temir ma’danidan ajratib quyuq holatda olingan va sandonlarda toblangan. Bizga ma’lumki bronza buyumlar suyuq holatda qoliplarga quyilar edi. Temirning erish temperaturasi 1534°S bo’lib, undan yasalgan jang va mehnat qurollari o’zining qattiqligi, o’tkirligi bilan avval mavjud bo’lgan qurollarga nisbatan ustuvor xususiyatlarga ega bo’lgan. Temirning yangi metall turi sifatida kashf etilishi o’z zamonasining moddiy madaniyatini o’zgartiribgina qolmay, texnika uchun yangi imkoniyatlar tug’dirdi. Keyingi ming yilliklarda yuz bergan ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar uchun zamin yaratdi.
Temir o’z sanasidan ko’ra ancha ilgari kashf etildi. Uning tantanasi uchun atigi bir necha asr kifoya qildi. Miloddan avvalgi II ming yillik oxirlarida temir hamma yerda noyob zeb-ziynat buyumlari sifatida mavjud edi. Miloddan avvalgi I ming yillikning boshlaridan esa u moddiy madaniyat dunyosida hukmron o’rin oldi va bu o’rinni hozirgi kunda ham saqlamoqda.
Odamlar sof temir bilan dastlab tanishganlarida uning hali amaliy ahamiyati bo’lmagan. Gap shundaki, dastlabki tabiatdagi sof temir faqat meteoritlarda uchragan, nihoyatda kamyob bo’lganligi tufayli u ayrim mamlakatlarda ilohiylashtirilgan. Temirdan yasalgan qurollar mo’jiza sifatida qabul qilingan. Meteorit – temirdan ishlangan qurollar munchoqlar sifatida tarqalgan va eneolit, bronza, temir davrlariga mansub qabrlardan topilgan.
Temir haqidagi yozma ma’lumotlar Misr fir’avni bilan va Xett podshosining yozishmalarida berilgan. Fir’avnlar Amenoxotep III va Exnaton davrida temir haqidagi ilk yozma ma’lumotlar uchraydi. Fir’avn Tutanxamon qabrida temirdan yasalgan buyumlar uchraydi. Bularning deyarli barchasi g’oyat qimmatli zargarlik buyumlari bo’lgan.
Dastlabki temir Misr, Ikkidaryo oralig’i, Egey dengizi bo’yi dunyosida zeb-ziynatlar sifatida kashf qilingan.
Temir o’zidan oldingi metallarga nisbatan qattiqroq va o’tkirroq xususiyatga ega bo’lgan va yer yuzida ko’p tarqalgan. Lekin odamlar uni boshqa metallardan keyin o’zlashtirgan. Yozma manbalar va arxeologik ma’lumotlarga ko’ra temir metallurgiyasi Kichik Osiyo hududidagi Xett podsholigi territoriyasida mil. avv. XIV-XIII asrlarda vujudga kelgan. Mil. avv. X-IX asrlarda temir metali Hindiston va Eronda kashf etilgan. Mil. avv. IX-VIII asrlarda temirchilik Ossuriya va Urartu hududlarida ham keng tarqalgan.
Mil. avv. XIV asrda yasalgan temir buyumlarning hammasi g’oyat qimmatli badiiy zargarlik buyumlari hisoblanadi. Temir qurollardan ijtimoiy hayotda keng foydalanish, mehnat qurollari va qurol-yarog’lar sifatida ishlatish nisbatan kechroq amalga oshirilgan. Masalan, Italiyada temir miloddan avvalgi XII asrda, Sharqiy Yevropa, Skandinaviya mamlakatlarida mil. avv. X asrda paydo bo’lgan. Xitoyda esa mil. avv. VI-V asrlarda temir buyumlari ishlab chiqarilgan. Temir qurollar esa bu yerda miloddan avvalgi IX asrlarda ishlatila boshlanganligi manbalardan ma’lum.
Mil. avv. XIII asrlardan e’tiboran quldorlik davlatlarida temir bronza o’rnini egallaydi. Mil. avv. VII asrda Yevropada temir ko’proq qurol-yarog’lar sifatida ishlatilgan. Amerika, Avstraliya, Tinch okeani orollari, MDHning ayrim hududlari (uzoq shimol rayonlari) da temir mil. avv. XVI-XVII asrlarda ma’lum bo’lgan. «Temir davri» degan tushuncha arxeologiya faniga fransuz olimi K.Tomsen tomonidan XIX asrda kiritilgan.
Temir metalidan yasalgan qurollarning keng tarqalishi iqtisodiy geografiyani mislsiz ravishda o’zgarishiga olib keladi. Chunki yer yuzining deyarli barcha nuqtasida temir ma’dani (rudasi) keng tarqalgan edi. Uni qazib olish va ma’dan (ruda) dan temirni ajratish ko’nikmasini rivojlanishi o’ziga xos ishlab chiqarish tarmog’ini shakllantiradi. Ilk temir davrida ishlab chiqarish 2 tarmoqqa bo’linadi:
Dehqonchilik – ilk temir davrida ishlab chiqarishning vujudga kelgan birinchi tarmog’i bo’lib, temir metalini ishlatilishi unda alohida o’rin tutgan. Daraxtlarni kesish, yangi yerlarni ochish va boshqa ishlarda temir qurollarning o’rni katta edi. Yer haydash qurollari - so’qa, omoch tishlarining temirdan yasalishi ham mehnat unumdorligini bir necha marta oshishiga xizmat qilgan.
Ishlab chiqarishning ikkinchi tarmog’i hunarmandchilik bo’lib, ilk temir davrida u dehqonchilikdan ajralib, alohida ixtisoslikka aylanadi. Hunarmandchilik asosan temirchilik kasbidan boshlanadi. Neolit davrining eng katta yutuqlaridan biri kulolchilikning kashf etilishi edi. Ammo bu xo’jalik ixtirosi dehqonchilik doirasida rivojlanadi. Ilk temir metallurgiyasining ko’nikma sifatida o’zlashtirilishi va temirchilik kasbining shakllanishi bosqichida ham u dehqonchilik ho’jaligi bilan bog’liq holda edi. Shuning uchun ham kulolchilik temirchilikdan keyingi bosqichda kasb-hunar darajasiga erishdi. Temirchilik kasbining taraqqiysi temir buyumlarining ishlab chiqarishdagi tantanasini belgiladi. Xo’jalik hayotida yuqori unumdorlik darajasiga ega bo’lgan temir qurollardan foydalanish yo’lga qo’yiladi.
Ilk temir davrida dehqonchiik va hunarmandchilikni ishlab chiqarishning asosiy sohalariga aylanishi jamiyat taraqqiyotini yangi bosqichga ko’tarilishiga sabab bo’ldi. Iqtisodiy hayotda hunarmandchilik asosiy o’ringa chiqib, ayriboshlash uchun keng imkoniyatlar yaratdi. Dastavall, unumdor xo’jalik va hunarmandchilik ishlab chiqaruvchi kuchlarni rivojlantirdi. Hunarmandchilik mahsulotlari - kulolchilik va temirchilik buyumlari ayirboshlash uchun ishlab chiqariladigan mahsulotlarga aylandi va tovar xarakterini ola boshladi. Chunki, bu davrda ishlab chiqarish imkoniyatlari shu darajaga yetdiki, bir kishining mehnatidan unadigan daromad uning bir o’zini boqishgagina emas, balki bir necha kishini ta’minlashga kifoya qila boshladi. Alohida hunarmandchilik markazlarining paydo bo’la boshlashi va ularning shahar hayotining iqtisodiy asosga aylanishi tufayli savdo munosabatlarini yo’lga qo’yish imkoniyati yaratildi. Ko’plab mahsulotlar ishlab chiqarish savdo aloqalarini rivojlanishiga xizmat qildi.
Ilk temir davrida jamiyat taraqqiyotining yangi bosqichga ko’tarilishi va mehnatning o’zgartiruvchilik mohiyati – dehqonchilik va hunarmandchilik ishlab chiqarishi bilan bog’liq bo’ldi. Temir qurollarning ishlatilishi va undan mehnat qurollari sifatida keng foydalanish ko’plab moddiy boyliklarni yaratilishiga olib keldi. Natijada ijtimoiy hayotda katta o’zgarishlar ro’y bera boshladi. Erkin jamoa xo’jaliklarida jamoa a’zolari orasida tabaqalanish jarayoni boshlanadi. Moddiy madaniyat yodgorliklarining o’rganish jarayonida mulkiy tengsizlik dastlab chorvador aholi orasida ko’zga tashlanganiligini ko’rsatadi.
Bu davrda o’troq chorvachilik o’rnini ko’chmanchi chorvachilik egallaydi. Chorvadorlarning tez-tez ko’chishi dehqonlarni notinchlik va xavf-xatarni oldini olish choralarini qidirishga majbur qiladi. Buning natijasida esa mudofaa devorlari bilan o’ralgan dehqonchilik hududlari (qishloqlar, shaharlar) paydo bo’la boshlaydi.
Jamoa a’zolari o’rtasida mulkiy tengsizlikning paydo bo’lishi arafasida siyosiy hayotda ham o’zgarishlar ko’zga tashlanadi. Jamoani boshqarishda oqsoqollar kengashi katta o’rin tutgan. Oqsoqollar kengashi qo’lida harbiy, diniy va dunyoviy hokimiyat bor edi. Jamoada moddiy boyliklar to’planishi va taqsimoti jarayonida ham albatta boylik dastlab oqsoqollar qo’lidan o’tar edi. Boylik avvalo jamoa oqsoqollari, harbiy boshliqlar, mo’tabar shaxslar qo’lida to’plangan (Moddiy boyliklarning to’planishi yo’llari: urug’lar o’rtasidagi urushlar, iqtisodiy jihatdan mustahkam va harbiy jihatdan kuchli jamoalar kuchsiz jamoalarni asir olishi, qul sifatida ishlatishi, unumdor yerlarni taqsimlanishi va hokazolar).
Urug’, jamoa oqsoqollari avvallari jamoalarni, jamoa mulkini oson boshqarar edi. Boshqaruv tizimida halollik, fidoyilik va demokratiya printsiplari bor edi. Ammo sinfiy tabaqalanish jarayoni kuchaygan sari jamiyatni boshqarish qiyinlashadi. Chunki boyliklarni taqsimlashda, jamoani boshqarishda demokratik printsiplar buzila boradi, adolatsizliklar kelib chiqadi. Natijada o’z-o’zini boshqarish tizimi buzilib, jamiyatni boshqarishning harbiy demokratiya davri boshlanadi (Topshiriq va buyruqlarning bajarilishi jamoa a’zolari uchun qonuniyligi).