Ilm-fan va ta’lim


Download 1.34 Mb.
Pdf ko'rish
bet2/3
Sana03.12.2023
Hajmi1.34 Mb.
#1797990
1   2   3
Bog'liq
Maqola. Ilm fan va ta\'lim. Last

Akbarov Qobuljon 
Qo‘qon davlat pedagogika instituti 
Tarix fanlari nomzodi 
Joʻrayeva Sobira Eshqurbonovna 
OʻzMU jurnalistika fakulteti, oʻzbek adabiyotshunosligi kafedrasi 
katta oʻqituvchisi, filologiya fanlari boʻyicha falsafa doktori 
Maxkamova Dilafruz Yuldashevna 
O`zbekiston Milliy universiteti Tuproqshunoslik kafedrasi 
dotsenti 
 
 
 
 
 
 
 
~ 3 ~


“Ilm-fan va ta’lim” ilmiy jurnali 
2181-4325 

https://ilmfanvatalim.uz/ 

№ 11
“YUQORI TO‘POLANG’’ MILLIY TABIAT BOG‘I XO‘JASIDDIQ 
BO‘LIMI O‘SIMLIKLARI 
 
Choriyev Bobur O‘rol o‘g‘li 
,,Yuqori to’polang’’ milliy tabiat bog`i ilmiy kotibi 
boburchoriyev465@gmail.com
 
Annotatsiya: Ushbu maqolada Surxondaryo viloyatida yangi tashkil 
qilingan,,Yuqori to`polang’’ milliy tabiat bog’ining geografik, botanik-geografik 
joylashuvi va o`simlik olami haqida dastlabki ma’lumotlar berilgan. Shuningdek 
maqolada,,Yuqori to’polang’’ milliy tabiat bog’ida olib borilgan ilmiy-amaliy 
kuzatuvlar natijasi taxlili keltirilgan. 
Annotation: This article provides initial information about the geographic and 
botanic-geographic location of the " Upper tupalang " National Nature Reserve newly 
established in the Surkhandarya region. Additionally, it outlines the scientific and 
practical findings resulting from research conducted in the "Upper tupalang" National 
Nature Reserve. 
Kalit so’zlar: Surxondaryo, to’polang, provinsiya, qaror, flora, fauna, qizil kitob, 
Kundaijuvoz. 
Key words: Surkhandarya, tupalang, province, region, flora, fauna, red book, 
Kandikhuz. 
Mamlakatimizning yashil olamini saqlash va bu yashillikda yashayotgan flora va 
fauna olamini muhofaza qilish bugungi kunning eng dolzarb muammolaridan biri 
xisoblanadi. O`zbekiston Respublikasining "Yovvoyi tabiatni muhofaza qilish va 
ulardan foydalanish to`g`risida" gi qonuni talablariga muvofiq, so`nggi yillarda turli 
tabiiy ekotizimlarda o`simlik va hayvonlar soni muntazam qayd etib kelinmoqda. 
Yovvoyi tabiatdan foydalanish bo`yicha hozirda mavjud bo`lgan meʼyoriy hujjatlar 
yovvoyi tabiatni muntazam kuzatib borishni nazarda tutadi. O`zbekiston Respublikasi 
Vazirlar Mahkamasining 05.09.2019 yildagi 737-sonli "O`zbekiston Respublikasida 
atrof-muhitni monitoring qilish tizimini takomillashtirish toʼgʼrisida" gi qaroriga 
muvofiq dastur tasdiqlanib, unda o`simlik va hayvonot dunyosining eng muhim 
obʼektlari, iqtisodiy muhim turlar, O`zbekiston Respublikasi Qizil Kitobiga va xalqaro 
Qizil Roʼyxatga kiritilgan noyob turlarning holati va prognozini yanada muntazam 
baholash koʼzda tutilgan. Ushbu turdagi monitoringga alohida eʼtibor qaratilmoqda, 
chunki sanoq natijalari va monitoring maʼlumotlari tabiiy resurslardan barqaror 
foydalanish tamoyillarini hisobga olgan holda o`simlik va hayvonlarning bugungi 
kundagi tur sonining qanchaligiga va uni muxofaza qilishga asos boʼlib xizmat qiladi. 
~ 67 ~


“Ilm-fan va ta’lim” ilmiy jurnali 
2181-4325 

https://ilmfanvatalim.uz/ 

№ 11
,,Yuqori to’polang’’ milliy tabiat bog’i O`zbekiston Respublikasi Vazirlar 
Mahkamasining 2022-yil 4-martdagi № 93 sonli “O`rmon fondi yerlarida muhofaza 
etiladigan tabiiy xududlarni tashkil etish bilan bog`liq qo’shimcha chora-tadbirlar 
to’g’risida’’ qaroriga muvofiq “Muhofaza etiladigan tabiiy xududlar to’g’risida’’gi 
O`zbekiston Respublikasi Qonuniga muvofiq tog’ va tog’oldi xududlarda noyob 
xamda yo’q bo’lib ketish xavfi ostidagi o’simlik va xayvonot dunyosi turlarini, o’rmon 
resurslarini muxofaza qilish, takror ko’paytirish, qayta tiklash xamda o’rmon fondi 
yerlarida ekoturizmni yanada rivojlantirish maqsadida Vazirlar Mahkamasi qaroriga 
muvofiq: “Orolqum’’, “Pop’’, “Omonqo`ton’’, “Yuqori to`polang’’, “Bobotog`’’ 
milliy tabiat bog’lari bilan birgalikda tashkil etilgan. 
Surxondaryo viloyati O`zbekistonning janubida joylashgan bo`lib, g`arbda 
Ko`xitang tizmasi, shimolda Boysun, shimoliy-sharqdan Xisor tizmasining janubiy 
yonbag`ri, sharqida esa Bobotog`ning g`arbiy yonbag`rining quyi qismi bilan 
o`ralgan.,,Yuqori to`polang’’ milliy tabiat bog`i O`zbekistonni botanik-geografik 
rayonlashtirish (K. Tojiboyev. 2016) jixatidan tog’lio’rtaosiyo provinsiyasi Xisor- 
darvoz okrugining Sangardak-to`polang botanik geografik rayoniga kiradi. Xisor- 
darvoz okrugining ko’p qismi Tojikiston xududiga to`g`ri keladi, janubda 
Afg`onistongacha va g`arbdan O`zbekiston bilan chegaralangan. 
,,Yuqori to’polang’’ milliy tabiat bog`i umumiy xududi 28 000 gektarga teng 
bo’lib 2 ta xududdan iborat Zebar va Tamshush kabi bo`limlardan iborat. Xo`jasiddiq 
bo’limi milliy tabiat bog’ining xalq tilida,,Ustoch’’ nomli qismidan boshlanadi 
va,,Dalmi 
darasi’’ 
va,,Zardoliqo`tan’’ orasida 
joylashgan bo`lib, ikki 
tepaliko`rtasidan,,Chakals
oy nomli’’ soy 
oqib 
o`tadi.,,Yuqori to`polang’’ 
milliy tabiat bog`i dengiz 
sathidan sezilarli darajada 
yuqori 
bo’lib 
bu 
ko’rsatkich 1400 metrdan 
2100 metr va undan ham 
yuqori bo`lgan hududlarga 
ega xisoblanadi. 
~ 68 ~


,,Yuqori to`polang’’ milliy tabiat bog`i Xo`jasiddiq bo’limi xududi 
“Ilm-fan va ta’lim” ilmiy jurnali 
2181-4325 

https://ilmfanvatalim.uz/ 

№ 11
Bugungi kungacha olib borilgan tadqiqotlar (Kamelin, 1973) shuni ko`rsatdiki 
To`polangdaryo xududi atrofida 1500 ga yaqin tur bo’lib ulardan milliy tabiat bog`i 
xududida bir qancha endem o`simliklar mavjud bular quyidagilar: Acantholimon annae 
Lincz, Bergenia hissarica Boriss, Cephalopodum hissaricum Pimenov, Jurinea 
pjataevae Iljin, Silene michelsonii Preobr, Sphaerosciadium denaense (Schischk.) 
Pimenov et Kljuykov. Bundan tashqari bir qancha subendem turlarga ega ular: 
Acantholimon vvedenskyi Lincz, Allium sordidiflorum Vved, Astragalus bucharicus 
Regel, Astragalus pseudoanthylloides Gontsch, Astragalus viridiflorus Boriss
Cousinia vvedenskyi Tscherneva, Dionysia hissarica Lipsky, Iskandera hissarica N. 
Busch, Jurinea sangardensis Iljin, Scutellaria guttata Nevski ex Juz, Tulipa orithyioides 
Vved, Ungernia victoris Vved. 
Quyida Xo’jasiddiq bo’limida nazorat reyd tadbirlari davomida uchratilgan 
dorivor va manzarali bir necha turlar keltirib o`tilgan. 
Aconogonon hissaricum (Popov) Soják (Tаран гиссарский; Xisor toroni) 
Polygonaceae oilasiga kiruvchi ko'p yillik o'simlik. Tog`larning yuqori va o'rta 
qismidagi shag`alli, toshli, chag'ir toshli yerlarda o'sishga moslashgan. Oziq ovqat, 
dorivor, manzarali tur sifatida qadrlanadi. Tyon Shon va Pomir-Oloy tog' tizmalarida 
tarqalgan. Tog`lio'rtaosiyo provinsiyasi uchun endem tur xisoblanadi. Markaziy 
Osiyoning barcha davlatlarida tarqalgan. 
Mediasia 
macrophylla 
(Regel 

Schmalh.) 
Pimenov. 
(Mедиазия 
крупнолистная; Yirikbargli alqor) Apiaceae oilasiga mansub ko'p yillik o'simlik. 
~ 69 ~


“Ilm-fan va ta’lim” ilmiy jurnali 
2181-4325 

https://ilmfanvatalim.uz/ 

№ 11
Tog'larning pastki, o'rta va yuqori qismidagi mayd toshli va shag'alli yerlarda va soylar 
atrofida o'sishga moslashgan. Dorivor, oziq ovqat va efir moyli o'simlik sifatida 
ishlatiladi. g'arbiy Tyon shon va Pomir-Oloyda tarqalgan. 
Scutellaria intermedia Popov. (Шлемник средний; O'rta ko'kamaron) Lamiaceae 
oilasiga kiruvchi yarimbuta. Tog'larning pastki qismidagi mayda toshli va toshli 
yerlarda o'sishga moslashgan. Foydalanishi aniqlanmagan. g'arbiy Tyon Shon va 
g'arbiy Pomir-Oloyda tarqalgan. 
Aconogonon hissaricum (Popov) Soják 
Mediasia macrophylla (Regel & 
Schmalh.) Pimenov. 
Scutellaria intermedia Popov. 
Oxyria digyna (L.) Hill. 
Oxyria digyna (L.) Hill. (Кисличник двухстолбиковый; Ikkibo'yingchali 
nordono't) Polygonaceae oilasiga mansub ko'p yillik o'simlik. Tog'larning pastki 
qismidagi toshlar orasida soylar atrofida o'sishga moslashgan. Oziq ovqat va bo'yoq 
olishda ishlatiladi. Kavkaz, Bolqon, O`rta Osiyo, Eron, Xitoy, Mongoliya, Sibirda 
tarqalgan. Tyon Shon va Pomir-Oloyda tarqalgan. 
Achillea filipendulina Lam. (Тысячелистник таволговый; Tobulgʻisimon 
boʼymodoron). Asteraceae oilasiga mansub ko'p yillik o'simlik. Tog'larning pastki, 
o'rta va yuqori qismidagi mayda toshli, shag'alli, qiyaliklarda, daryo yoqalarida, 
bog'larda o'sishga moslashgan. Dorivor, manzarali va efir moyli o'simlik sifatida 
~ 70 ~


“Ilm-fan va ta’lim” ilmiy jurnali 
2181-4325 

https://ilmfanvatalim.uz/ 

№ 11
ishlatiladi. Kavkaz, O'rta Osiyo va Eronda tarqalgan. O'zbekistonda Tyon Shon va 
Pomir Oloy tog' tizmalarida tarqalgan. 
Xulosa qilib aytganda O`zbekiston Respublikasida muhofaza etiladigan tabiiy 
hududlarda muhofaza etilayotgan o`simliklar dorivor, manzarali, sanoat maqsadlarida 
foydalanildigan turlarga boy maskan xisoblanadi.,,Yuqori to`polang milliy tabiat bog`i 
respublikamizdagi so`ngi tashkil qilingan muxofaza zonalaridan biri bo`lib o’z 
bag’riga tabiatning eng ajoyib o`simliklarni jamlagan joy xisoblanadi. Bugungi 
kunda,,Yuqori to`polang’’ milliy tabiat bog’i ilmiy hodimlari va inspektorlari 
tomonidan hududda tinmasdan nazorat reyd tadbirlari olib borilmoqda va har bir 
nazorat almashinuvi oxirida hududda uchratilgan hayvon va o`simliklarning xisobi 
yuritilib kelinmoqda.,,Yuqori to`polang’’ milliy tabiat bog’ining o`simliklari haqidagi 
ma’lumotlar telegramdagi @Florist_sistematiklar kanaliga joylab borilmoqda. 

Download 1.34 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling