Informaciya hám sistemanıń óz-ózin uyımlastırıwı Joba

Informaciya haqqinda uliwma tu’sinik.

Informaciya sisteması (AT) — informaciyanı saqlaw, qıdırıw hám qayta islew ushın mólsherlengen, informaciyanı támiyinleytuǵın hám taratıwshı (ISO/IEC 2382:2015) hám de tiyisli shólkemlestirilgen resurslar (insan, texnikalıq, finanslıq hám basqalar ) sisteması bolıp tabıladı.
AT informaciyaǵa mútajligi bar adamlardı waqıtında tuwrı maǵlıwmat menen támiyinlew, yaǵnıy málim bir predmet sheńberindegi anıq informaciyaǵa bolǵan mútajlikti qandırıw, informaciya sistemalarınıń iskerlik kórsetiw nátiyjesi bolsa informaciya ónimleri — hújjetler, informaciya dızbekleri, maǵlıwmatlar bazaları hám informaciya xızmetleri bolıp tabıladı.
Informaciya sisteması túsinigi kontestga qaray túrlishe aytinadi.
Informaciya sistemasın jetkilikli dárejede túsiniw onıń ajıralmaytuǵın strukturalıq bólimleri maǵlıwmatlar, apparat hám programmalıq támiynat, sonıń menen birge, xızmetkerler hám shólkemlestirilgen járdem ekenligin ańlatadı.
Informaciya sistemasın tar sheńberde túsiniw onıń quramın maǵlıwmatlar, programmalar hám texnikalıq qurallar menen chekleydi. Bul komponentlerdiń integraciyası informaciyanı basqarıw processlerin hám aqırǵı paydalanıwshılardıń informaciyanı alıw, ózgertiw hám saqlawǵa qaratılǵan maqsetli iskerligin avtomatlastırıw imkaniyatın beredi.
Informaciya sisteması (AT) informaciyanı jıynaw, qayta islew, saqlaw hám tarqatıw ushın mólsherlengen rásmiy, social -texnikalıq, shólkemlestirilgen sistema bolıp tabıladı. Sotsial-texnikalıq kózqarastan, informaciya sistemaları tórt komponentten ibarat. Bular : wazıypa, adamlar, struktura (yamasa rol ) hám texnologiya. Informaciya sistemaların maǵlıwmatlardı toplaw, saqlaw hám qayta islew, maǵlıwmatlardı informaciya menen támiyinlew, bilimge úles qosıw, sonıń menen birge, qarar qabıllawdı ańsatlashtiradigan cifrlı ónimler komponentleriniń integraciyası retinde tariyplew múmkin.
Kompyuter informaciya sisteması — informaciyanı qayta isleytuǵın yamasa túsindiriwleytuǵın adamlar hám kompyuterlerden shólkemlesken sistema. Bul termin geyde ápiwayıǵana programmalıq támiynat ornatılǵan kompyuter sistemasına shaqırıq qılıw ushın da isletiledi.
„Informaciya sistemaları“ sonıń menen birge, adamlar hám shólkemler maǵlıwmatlardı toplaw, filtrlew, qayta islew, jaratıw hám tarqatıw ushın paydalanatuǵın maǵlıwmatlarǵa hám kompyuter texnikası hám de programmalıq támiynatınıń qosımsha tarmaqlarına tiyisli sistemalar haqqındaǵı akademikalıq sohaviy izertlew bolıp tabıladı. Tiykarǵı itibar anıq shegaraǵa iye bolǵan informaciya sistemasına, paydalanıwshılar, protsessorlar, saqlaw, kirisiw, shıǵıw hám joqarıda aytıp ótilgen baylanıs tarmaqlarına qaratıladı.
Kóplegen shólkemlerde informaciya sistemaları hám maǵlıwmatlardı qayta islew ushın juwapker bolǵan bólim yamasa funksional tarawdıń „axborot xızmetleri“ dep ataladı.
Hár qanday arnawlı informaciya sisteması operatsiyalardı, basqarıwdı hám qarar qabıllawdı qollap-quwatlawǵa qaratılǵan. Informaciya sisteması — bul shólkem paydalanatuǵın informacion-kommunikaciya texnologiyaları (AKT), sonıń menen birge, biznes processlerin qollap-quwatlawda adamlardıń bul texnologiya menen óz-ara munasábeti ham bolıp tabıladı.
Birpara avtorlardıń informaciya sistemaları, kompyuter sistemaları hám biznes processleri haqqındaǵı qarawları parıq etedi. Informaciya sistemaları ádetde AKT komponentin óz ishine alsa da tek AKT menen baylanıslı bolmay, kerisinshe informaciya texnologiyalarınan juwmaqlawshı paydalanıwǵa qaratılǵan. Informaciya sistemaları, sonıń menen birge, biznes processlerinen de parıq etedi. Informaciya sistemaları biznes processleriniń orınlanıwın baqlawǵa járdem beredi.
Alter informaciya sistemasın arnawlı jumıs sisteması retinde kóriwdiń abzallıqları haqqında tartıs júrgizgen. Jumıs sisteması — bul adamlar yamasa mashinalar klientler ushın arnawlı bir ónim yamasa xızmetlerdi islep shıǵarıw ushın resurslardan paydalanǵan halda processler hám xızmetlerdi ámelge asıratuǵın sistema. Informaciya sisteması — bul jumıs sisteması bolıp, onıń iskerligi informaciyanı alıw, uzatıw, saqlaw, manipulyatcıya qılıw hám kórsetiwge arnalǵan.
Sonday etip, informaciya sistemaları bir tárepden maǵlıwmatlar sistemaları hám basqa tárepden iskerlik sistemaları menen óz-ara baylanıslı.[24] Informaciya sisteması — bul maǵlıwmatlar social yad forması retinde ańlatılatuǵın hám qayta islenetuǵın baylanıs sisteması forması. Informaciya sistemasın, sonıń menen birge, insan qararların qabıllaw hám háreketlerin qollap -quwatlaytuǵın yarım rásmiy til dep esaplaw múmkin. Informaciya sistemaları shólkemlestirilgen informatikanı úyreniwdiń tiykarǵı baǵdarı esaplanadı.
Silver hám basqalar (1995) programmalıq támiynat, apparat, maǵlıwmatlar, adamlar hám proceduralardı óz ishine alǵan AT haqqında eki pikirdi usınıs etedi.
Esaplaw mashinaları assotsiatsiyasi „Informaciya sistemaları qánigeleri biznes hám basqa kárxanalardıń informaciya mútajliklerin qandırıw ushın informaciya texnologiyaları sheshimleri hám biznes processlerin integraciyalawǵa itibar qaratıwadi“ dep tariyplaydi.
Informaciya sistemalarınıń tranzaktsiyalarni qayta islew sistemaları, qararlardı qollap-quwatlaw sistemaları, bilimlerdi basqarıw sistemaları, tálimdi basqarıw sistemaları, maǵlıwmatlar bazasın basqarıw sistemaları hám ofis informaciya sistemaları sıyaqlı túrleri bar. Kópshilik informaciya sistemaları ushın zárúrli áhmiyetke iye bolǵan sistema bul informaciya texnologiyaları bolıp, olar ádetde insan mıyı uyqas bolmaǵan wazıypalardı, mısalı, úlken kólem degi maǵlıwmatlardı qayta islew, quramalı esap -kitaplardı orınlaw hám bir waqtıniń ózinde kóplegen processlerdi basqarıwdı orınlaw ushın mólsherlengen.
Informaciya texnologiyaları basshılar ushın ámeldegi bolǵan júdá zárúrli hám maslasıwshı derek bolıp tabıladı.[28] Kóplegen kompaniyalar bas atqarıwshı direktor (bas direktor ), bas finans direktorı (CFO), bas operatsion direktor (COO) hám bas texnikalıq direktor (CTO) menen birge ijroiya keńesinde o'tiradigan bas informaciya direktorı (CIO) lawazımın jarattılar. Bas texnikalıq direktor (CTO) bas informaciya direktorı (CIO) wazıypasın da orınlawı múmkin. Informaciya qawipsizligi boyınsha bas qánige (CISO) informaciya qawipsizligin basqarıwǵa itibar qaratadı.
Informaciya sistemasın jaratıw ushın tómendegi altı komponent qosılıwı kerek:
Úskene. Úskene termini mashina hám úskenelerdi ańlatadı. Zamanagóy informaciya sistemasında bul gruppaǵa kompyuterdiń ózi jáne onıń barlıq járdemshi úskeneleri kiredi. Járdemshi úskenelerge kirisiw hám shıǵıw qurılmaları, saqlaw qurılmaları hám baylanıs qurılmaları kiredi. Kompyuterden aldınǵı informaciya sistemaları apparat dápter kitapları hám sıyanı óz ishine alıwı múmkin.
Programmalıq támiynat. Programmalıq támiynat termini kompyuter programmaları hám olardı qollap -quwatlaytuǵın qóllanbalardı (eger ámeldegi bolsa ) ańlatadı. Kompyuter programmaları - bul mashina tárepinen oqılatuǵın kórsetpeler bolıp, olar sistemanıń apparat bólimleri ishindegi kontaktlarning tat basıwın aldın alıp, maǵlıwmatlardan paydalı maǵlıwmatlardı islep shıǵaratuǵın usıllarda isleydi. Programmalar ádetde málim bir kirisiw/chiqish ortalıǵında, kóbinese disk yamasa lentada saqlanadı. Kompyuterden aldınǵı informaciya sistemaları ushın „dasturiy támiynat“ úskenediń paydalanıwǵa qanday tayarlanishini (mısalı, buxgalteriya kitabındaǵı ústin bas betları ) hám olardan paydalanıw boyınsha kórsetpelerdi (kartalar katalogı ushın qóllanba ) óz ishine aladı.
Maǵlıwmatlar. Maǵlıwmatlar sistemalar tárepinen paydalı maǵlıwmatlardı islep shıǵarıw ushın paydalaniletuǵın faktlar bolıp tabıladı. Zamanagóy informaciya sistemalarında maǵlıwmatlar ádetde kompyuterge kerek bo'lgunga shekem diskta yamasa lentada mashina o'qiy alatuǵın formada saqlanadı. Kompyuterden aldınǵı informaciya sistemalarında maǵlıwmatlar ádetde adam o'qiy alatuǵın formada saqlanadı.
Proceduralar. Proceduralar informaciya sistemasınıń islewin tártipke soluvchi siyasat bolıp tabıladı.
Adamlar. Hár bir sistema paydalı bolıwı ushın adamlarǵa mútáj. Kóbinese sistemanıń eń kóp itibardan shette qalatuǵın elementi adamlar bolıp tabıladı, itimal informaciya sistemalarınıń tabısı yamasa áwmetsizligine eń kóp tásir etetuǵın komponent de sol bolsa kerek. Buǵan „nafaqat paydalanıwshılar, bálki kompyuterlerdi basqaratuǵın hám olarǵa xızmet kórsetiwshiler, maǵlıwmatlardı saqlaydiganlar hám kompyuterler tarmaǵın qollap -quwatlovchilar“ da kiredi[29].
Internet. Internet maǵlıwmatlar hám adamlardıń kombinatsiyası. (Bul komponent islew ushın zárúr bolmasa da ).
Maǵlıwmatlar apparat hám adamlar ortasındaǵı kópir bolıp tabıladı. Bunnan sonı ańǵarıw múmkin, biz toplaytuǵın maǵlıwmatlar insanlardı tartmagunga shekem tek maǵlıwmat esaplanadı. Insandı tartqan hár qanday maǵlıwmatlar informaciya bolıp tabıladı.
Túrleri
Tórt dárejeli ierarxiya
1980-jıllarda sabaqlıqlarda keltirilgen informaciya sistemalarınıń „klassik kórinisi shólkem ierarxiyasini sáwlelendiriwshi sistemalar piramidası bolıp, ádetde piramida tómengi bóleginde tranzaksiyalarni qayta islew sistemaları, odan keyin basqarıw informaciya sistemaları, qararlardı qollap-quwatlaw sistemaları hám joqarı bóleginde atqarıw etiwshi informaciya sistemaları menen juwmaqlanadı. Piramida modeli dáslepki qáliplestirilgen dáwirden berli paydalı esaplansa -de, odan keyin taǵı bir qatar jańa texnologiyalar islep shıǵıldı hám informaciya sistemalarınıń jańa taypaları payda boldı. Búgingi kúnde olardıń geyparaları dáslepki piramida modeline onsha uyqas kelmeydi.
Bunday sistemalardıń ayırım mısalları :
Sanalı sistema

• 
  esaplaw platformasi
  
• 
  maǵlıwmatlar bazaları
  
• 
  qararlardı qollap-quwatlaw sisteması
  
• 
  korporativ sistemalar
  
• 
  kárxana dárekleri jobası
  
• 
  ekspert sistemaları
  
• 
  geografiyalıq informaciya sisteması
  
• 
  global informaciya sisteması
  
• 
  basqarıw informaciya sisteması
  
• 
  multimedia informaciya sisteması
  
• 
  processni basqarıw sisteması
  
• 
  social informaciya sistemaları
  
• 
  qıdırıw sistemaları
  
• 
  ekonomikalıq informaciya sistemaları
  
• 
  ofisni avtomatlastırıw.
  

Kompyuter (tiykarlanǵan ) informaciya sisteması óziniń joybarlastırılǵan wazıypalarınıń bir bólegin yamasa barlıǵın orınlaw ushın kompyuter texnologiyasınan paydalanatuǵın AT bolıp tabıladı. Kompyuterge tiykarlanǵan informaciya sistemalarınıń tiykarǵı komponentleri:
Úskene — bul monıtor, protsessor, printer hám klaviatura sıyaqlı qurılmalar bolıp, olardıń barlıǵı maǵlıwmat hám maǵlıwmatlardı qabıllaw, qayta islew, kórsetiw ushın birgelikte isleydi.
Programmalıq támiynat — bul apparatqa maǵlıwmatlardı qayta islewge múmkinshilik beretuǵın programmalar.
Maǵlıwmatlar bazaları — bul tiyisli maǵlıwmatlardı óz ishine alǵan baylanısqan fayllar yamasa kesteler kompleksi.
Tarmaqlar — hár qıylı kompyuterlerge resursların bólistiriw imkaniyatın beretuǵın birlestiruvchi sistema.
Proceduralar — bul joqarıdaǵı komponentlerdi maǵlıwmatlardı qayta islew hám ábzal etilgen nátiyjeni islep shıǵarıw ushın birlestiriw buyrıqları.
Birinshi tórt komponent (úskene, programmalıq támiynat, maǵlıwmatlar bazası hám proceduralar ) informaciya texnologiyaları platformasini quraydı. Keyinirek informaciya texnologiyaları xızmetkerleri bul komponentlerden qawipsizlik ilajları, qáwip hám maǵlıwmatlardı basqarıwdı qadaǵalaw etiwshi informaciya sistemaların jaratıw ushın paydalanıwları múmkin. Bul háreketler informaciya texnologiyaları xızmetlerin retinde belgili.
Ayırım informaciya sistemaları shólkemlerdiń ayırım bólimlerin, basqaları pútkil shólkemlerdi, úshinshileri bolsa shólkemler gruppaların qollap -quwatlaydı. Eskertip ótemiz, shólkem ishindegi hár bir bólim yamasa funksional tarawdıń óziniń ámeliy programmaları yamasa informaciya sistemaları kompleksine iye. Bul funksional aymaqlıq informaciya sistemaları (FAIS) ulıwma AT ushın qollap -quwatlaytuǵın ústinler, yaǵnıy biznes razvedka sistemaları hám ásbaplar paneli esaplanadı. Atınan kórinip turıptı, olda, hár bir FAIS shólkem ishindegi málim bir funksiyanı qollap -quwatlaydı, mısalı : buxgalteriya AT, finans AT, islep shıǵarıwdı basqarıw (POM) AT, marketing AT hám insan resursları AT. Finans hám buxgalteriya esabında menejerler IT sistemalarınan dáramatlar hám isbilermenlik iskerligin prognoz qılıw, aqshalardıń eń jaqsı dárekleri hám olardan paydalanıwdı anıqlaw, sonıń menen birge, shólkemdiń tupten tıyanaqlı ekenligi hám barlıq finanslıq esabatlar hám hújjetlerdiń tuwrılıǵına isenim payda etiw maqsetinde audit ótkeriw ushın paydalanadılar. Shólkemlestirilgen informaciya sistemalarınıń basqa túrlerine FAIS, Tranzaksiyalarni qayta islew sistemaları, kárxana resurslarini joybarlaw, ofislarni avtomatlastırıw sisteması, basqarıw informaciya sisteması, qararlardı qollap-quwatlaw sisteması, ekspert sisteması, basqarıw paneli, támiynat shınjırın basqarıw sisteması hám elektron kommerciya sisteması kiredi. Basqarıw paneli — bul shólkemdiń barlıq menejerlerin qollap -quwatlaytuǵın ATning arnawlı forması bolıp, olar waqıtında esabat formasında dúzilgen maǵlıwmatlarǵa tuwrıdan-tuwrı kirisiwdi támiyinleydi. Ekspert sistemaları málim bir tarawda pikirlew qábiletleri, bilimleri hám tájiriybesin qóllaw arqalı insan ekspertleriniń jumısın tákirarlawǵa háreket etedi.
Iri shólkemler degi informaciya texnologiyaları bólimleri biznesde informaciya texnologiyaların islep shıǵıw, paydalanıw hám qóllawǵa kúshli tásir kórsetedi. Informaciya sistemasın islep shıǵıw hám odan paydalanıw ushın bir qatar metod hám processlerden paydalanıw múmkin. Kóplegen islep shıǵıwshılar ATni sistemalı túrde basqıshpa-basqısh islep shıǵıw ushın sistemanı islep shıǵıw turmıslıq sikli (SDLC) sıyaqlı sistema injenerligi jantasıwınan paydalanadılar. Sistemanı islep shıǵıw turmıslıq siklining basqıshları joybarlaw, sistema analizi hám talaplar, sistemanı proektlestiriw, islep shıǵıw, integraciya hám sınaqtan ótkeriw, ámelge asırıw hám ekspluataciya qılıw hám texnikalıq xizmet kórsetiwden ibarat. Jaqında alıp barılǵan izertlewler pútkil insan qatnasıwshılarınıń ózleri tárepinen shólkem ishinde bunday sistemalardıń turaqlı, jámáátlik rawajlanıwın támiyinlew hám ólshewge qaratılǵan . Informaciya sisteması úyde (shólkem ishinde) yamasa autsorsing arqalı islep shıǵilıwı múmkin. Buǵan ayırım komponentlerdi yamasa pútkil sistemanı autsorsing qılıw arqalı eriwiladi. Bunda arnawlı bir jaǵday bul rawajlanıw toparınıń geografiyalıq bólistiriwi (offshoring, global informaciya sisteması ) esaplanadı.
Langefors tariypiga kóre, kompyuterge tiykarlanǵan informaciya sisteması tómendegiler ushın texnologiyalıq tárepten ámelge asırılǵan qural bolıp tabıladı:

• 
  lingvistik sóz dizbegilerdi jazıp alıw, saqlaw hám tarqatıw ;
  
• 
  sonıń menen birge, bunday sóz dizbegilerden juwmaq shıǵarıw ushın.
  

Geografiyalıq informaciya sistemaları, jer informaciya sistemaları hám tábiyǵiy apatlar haqqındaǵı informaciya sistemaları payda bolıp atırǵan informaciya sistemalarına mısal bóle aladı. Biraq olardı keń mániste keńislikdegi informaciya sistemaları retinde kórip shıǵıw múmkin. Sistemanı islep shıǵıw tómendegi basqıshlarda ámelge asıriladı .