Informatciya qáwipsizligi hám informatciyalardı qorǵaw usılları. Informatciyalardı qorǵawın texnikalıq hám programmalıq qurallar

Informatciya qáwipsizligi hám informatciyalardı qorǵaw usılları.Informatciyalardı qorǵawın texnikalıq hám programmalıq qurallar
Joba :
1. Informaciya qawipsizligi túsinigi
2. Informaciya qawipsizligin támiyinlew hám informaciya qawipsizligi siyasatı
3. Informaciyalardı qorǵawdıń texnikalıq hám programmalıq quralları
4. Informaciyalardı qorǵaw usılları
5. Identifikasiya hám autentifikasiya máseleleri
Juwmaq

AHQKT ob'ektlerde informaciya qawipsizligin kóp sanlı múmkin bolǵan qáwiplerden qorǵaw ushın jaratıladı. Ol yamasa bul qáwipti blokirovkalash ushın qorǵawdıń usılların hám quralların málim bir kompleksi isletiledi. Olardıń birparaları informaciyanı bir waqtıniń ózinde bir neshe qáwiplerden qorǵaw etedi. Usıllardıń ishinde universal usıllar da bar bolıp tabıladı, olar qálegen qorǵaw sisteması ushın tiykarǵı esaplanadı. Bul informaciyanı qorǵawdıń huqıqıy usılları bolıp tabıladı, bul qálegen wazıypalı qorǵaw sistemasın rásmiy túrde kurishni hám isletiwdi hasası bolıp xızmet etedi; bul shólkemlestirilgen usıllar bolıp tabıladı, olar ádetde bir neshe qáwiplerdi jónge salıw (qaytarıw ) etiw ushın isletiledi; bul texnikalıq usıllar bolıp tabıladı, olar shólkemlestirilgen hám texnikalıq ilajlarǵa tiykarlanǵan halda kópshilik qáwiplerden informaciyalardı qorǵaw etedi.

Informaciyanı qorǵawdı huqıqıy usıllarında huqıqıy xarakterli máseleler kórip shıǵıladı :
- kompyuter ayıpkerligi ushın jazalaw normaların islep shıǵıw ;
- programmalovchilarni avtorlıq huqıqların qorǵaw ;
- jınayatlı hám puqaralıq nızamshılıǵın, hám de kompyuter ayıpkerligi salasında sud jumısın tolıq jetilistiriw;
- kompyuter sistemaları islep shıǵıwshılar ústinen jámiyetlik qadaǵalawı máseleleri;
- bul máseleler boyınsha uyqas xalıq aralıq shártnamalardı qabıllaw hám t.b.
Informaciyanı qorǵawdı shólkemlestirilgen ilajları kórip shıǵadı :
- kompyuter sistemaların qorǵawdı ;
- xızmetkerlerdi tańlap alıw ;
- oǵada zárúrli islerdi tek bir kisi tárepinen alıp barılıwı jaǵdayların biykar qılıw ;
- sistemanı, ol isten shıqqanınan keyin, islew qábiletin qayta tiklew rejesin bar ekenligi;
- informaciya qawipsizligi sistemasın támiyinleytuǵın shaxslarǵa juwapkerlikti beriw;
- kompyuter orayın jaylasqan jayın tańlaw hám t.b.
Qorǵawdı texnikalıq usılları apparatlı, programmalı hám apparat -programmaliga bólinediler. Elektron esaplaw texnikasına mólsherlengen qawipsizliklerdi támiyinlewdi tiykarǵı baǵdarları tómendegiler bolıp tabıladı: - KT hám T larida qadaǵan etilgen informaciyaǵa shaqırıq etiwden qorǵaw ;
- virusqa qarsı qorǵaw ;
- istalmagan elektromagnit hám akustikalıq maydan hám nurlanıwlar arqalı ustap alıwdı saplastırıw ;
- kriptografik usıllar tiykarında xabarlardı joqarı dúzılıwlı tuyıqlıǵın támiyinlew.
Texnikalıq usıllar (programmalı, apparatlı hám programma -apparatlı ) kelesinde jáne de tolıq kórip shıǵilıwı ushın informaciyanı huqıqıy hám shólkemlestirilgen qorǵawdı támiyinlew máselelerine toqtalıp utamiz.
Informaciya - huqıq ob'ekti bolıp tabıladı. Kompyuter ayıpkerligi ushın ásbaplar retinde telekommunikasiya hám esaplaw texnikası quralları, programma támiynatı hám intellektuallıq bilimler, olardı tolıq jetilisken tarawları tekǵanaǵana kompyuterler, korporativ hám global tarmaqlarǵana bolıp kolmasdan, bálki zamanagóy joqarı informaciya texnologiyaları quralları isletiletuǵın, úlken kólem degi informaciyalar qayta islenetuǵın, mısalı, statistika hám finans institutları, iskerlikti qálegen tarawı bolıwları múmkin.
Qálegen shólkemdiń iskerligi baylanıs kanalları boyınsha informaciyalardı alıw, qayta islew, qararlar qabıllaw, uzatıw processlerisiz múmkin emes bolıp tabıladı. Bul processlerdi támiyinleytuǵın barlıq qurallar kompyuter ayıpkerligi ushın ásbaplar esaplanadı yamasa ásbaplar retinde isletiliwi múmkin.
Ózbekstanda, MDH barlıq mámleketlerindegi sıyaqlı, jaqın waqıt-largacha kompyuter ayıpkerlikleri menen nátiyjeli gúresishni múmkinshiligi joq edi. Házir bolsa jaǵday ózgera basladı. Informatika, informaciyanı qorǵaw hám mámleket sırları salasında tikkeley nızamshılıq tiykarları 10 nan artıq tiykarǵı nızamlarda hám Ózbekstan Respublikası Prezidentin bir qatar buyrıqlarında sáwlelendirilgen bolıp tabıladı.
Tiykarǵı nızamlarda informaciyanı hám informaciyalı resursların maqsetleri, ob'ektleri túsinikleri hám huqıqıy tiykarları anıq-langan bolıp tabıladı.
«Informaciya, informaciyalastırıw hám informaciyanı qorǵaw tuwrısında» gi nızam fukarolarni informaciyaǵa konstitusion huqıqın támiyinlew, onı ashıqlıǵın hám oǵan shaqırıq etiwdi, fukarolar hám shólkemler tárepinen nızamshılıq, ijroiya hám sud xoqimiyati shólkemleri tuwrısındaǵı informaciyanı hám basqa informaciyanı alıwdı, jámiyetlik hám jeke mápke iye bolǵan támiyinlewge, hám de jámiyette informaciya menen mulokot etiwge hám informaciyalashtirishni rawajlandırıwǵa kómeklesiw ushın shaqırıq etedi. Ol jaǵdayda informaciyanı xujjalashtirish jáne onı informaciya resurslarini ashıq hám sheklengen shaqırıq qılıw taypalarına tiyisligi, informaciyaǵa shaqırıq qılıw boyınsha mexanizmlerdi hám kepilliklerdi anıqlaw, informaciyanı huqıqıy qorǵaw tártibi máseleleri, bul tarawda buzıwǵa qaratılǵanlıqlar ushın juwapkerlikti ornatıw mexanizmleri máseleleri sáwlelendirilgen.
Nızam menen anıqlanǵan informaciyanı qorǵaw maqsetleri:
- urlawlardı, buzıwlardı, shıǵıp ketiwlerdi, kewilaqilashtirishlarni saplastırıw ;
- shaxstı, jámiyeti, mámleketti qawipsizligin támiyinlew;
- informaciyanı joytıw, buzıw, blokirovkalash boyınsha qadaǵan etilgen hara-katlarni saplastırıw ;
- jeke sirni hám jeke maǵlıwmatlardı jasırınlıǵın saqlawǵa puqaralardı konstitusiyaviy huqıqların qorǵaw ;
- mámleket sırın, hújjetlestirilgen informaciyanı jasırınlıǵın saqlaw.
Nızam menen informaciya qawipsizligi ob'ektleri anıqlanǵan, olarǵa tómendegiler tiyisli bolıp tabıladı:
1) axborot resurslarini barlıq kórinisleri;
2) axborotni alıwǵa, tarqatıwǵa hám isletiwge, jasırın informaciyanı hám intellektuallıq mulkni qorǵawǵa puqaralardı, huqıqıy shaxslardı hám mámlekettiń huqıqları ;
3) turli klaslı hám wazıypalı informaciya sistemaların óz ishine alatuǵın informaciya resurslarini qáliplestiriw, tarqatıw jáne isletiw sisteması maǵlıwmatlar kitapxanaları, arxivları, sistemaları hám iri jıynaqları informaciya texnologiyaları informaciyanı jıynaw, qayta islew, saqlaw hám uzatıwdıń reglamentları hám processleri ilimiy-texnikalıq hám xızmet kórsetetuǵın xızmetkerler; 4) axborotni qayta islew hám analiz qılıw orayların, informaciya almaslaw hám telekommunikasiya kanalların islewin támiyinlew mexanizmlerin, telekommunikasiyali sistemaların hám tarmaqlardı, sonday-aq informaciyanı qorǵawdı sistemaların hám quralların óz ishine alǵan informaciyalasqan infratuzilma;
5) ommaviy informaciya hám tashvikot qurallarına tiykarlanatuǵın jámiyet sanasına (dúńyaǵa kózqaras, ahloqiy salawatlar, ádep bahaları, xulqni social -jol qoyılatuǵın stereoturlari hám insanlar ortasındaǵı óz-ara munasábetler).
Nızam boyınsha shegaralanǵan shaqırıq etiletuǵın xabarlar qorǵaw etiledi hám qorǵaw dárejesin olardıń iyesi anıqlaydı, qorǵaw ilajların juwapkerligi bolsa tekǵanaǵana iyesinde emes, bálki paydalanıwshında da boladı. Tek hújjetlestirilgen informaciyaǵana qorǵaw etiledi. Hújjetlestirilgen informaciya Mámleket siriga hám jasırın informaciyaǵa bólinedi.
Mámleket siriga mámleket tárepinen qorǵaw etiletuǵın onıń áskeriy, sırtqı siyasiy, ekonomikalıq, razvedka, kontrrazvedka hám operativ qıdırıw iskerligi salasındaǵı xabarlar tiyisli boladı. Bul xabarlardıń iyesi hám paydalanıwshısı mámlekettiń ózi boladı, sol sebepli onıń ózi qorǵaw boyınsha talaplardı ilgeri suradi hám olardıń basqarilishini qadaǵalaw etedi. Bul talaplardı aynıwı barlıq qatań nızamlar menen jazalanadı.
Jasırın informaciya - hújjetlestirilgen informaciya bolıp, onıń huqıqıy rejimi mámleket, kommerciya, sanaat hám basqa jámiyet iskerligi salasındaǵı háreket qılıp atırǵan nızamshılıqtı arnawlı normaları menen ornatılǵan. Iyeleri - mákemeler hám shólkemler, olar bul informaciyalarǵa iye boladılar hám ol menen ámeller atqaradılar, hám de olar qorǵaw dárejesin ornatadılar. Jasırınlıqtı buzılǵan jaǵdayda birpara sanksiyalardı qóllaw tómendegi keńsepazlar aldınan orınlanǵan jaǵdaylardaǵana múmkin bolıp tabıladı:
- informaciya haqıyqatlıqtan da qımbat bahalı bolıwı kerek;
- shólkem informaciyaǵa erkin shaqırıq qılıwdı biykar etiw jáne onıń jasırınlıǵın qorǵaw ushın málim bir sharalardı kóriwi kerek;
- barlıq xızmetkerler informaciyanıń jasırınlıǵı tuwrısında eskertilgen bolıwı kerek.
Jasırın informaciyanı túri - bul jeke jasırın maǵlıwmatlar bolıp tabıladı. Biraq bul máselede huqıqıy tiykarlar jetkiliklishe islep shıǵılmaǵan sonda da, mámleket jeke informaciyanı qorǵawdı óziniń jeke qadaǵalawı astına alǵan. Bul taypaǵa jeke hám shańaraqqa tiyisli sırlar, jeke maǵlıwmatlar, jazıwmalar sırları, telefon daǵı, pochta daǵı, telegrafdagi hám basqa xabarlar tiyisli bolıp tabıladı.
Ulıwma kóriniste jasırın xarakterli maǵlıwmatlar quramı tómendegi kóriniske iye:
- jeke maǵlıwmatlar ;
- tergew hám sud jumısı siri;
- xızmet siri;
- kásip-óner siri;
- kommerciya siri;
- jańa ashılıwlardıń mánisi haqqında.
Tiykarǵı nızamlarda kompyuter informaciyası salasındaǵı atamalar hám túsinikler anıqlanǵan bolıp tabıladı (kompyuter informaciyası, EHM ushın programma, EHM (kompyuter), EHM tarmaǵı, maǵlıwmatlar bazası hám t.b. ).
Kompyuter ayıpkerlikti kórip shıǵılatuǵın tiykarǵı elementlardı óz ishine aladı :
- kompyuter informaciyaına nızamsız shaqırıq qılıw ;
- EHM ushın zálel jetkizetuǵın programmalardı jaratıw, isletiw hám tarqatıw ;
- EHM, EHM sistemaları hám olardıń tarmaqların isletiw qaǵıydala -rini buzıw.
Element boyınsha kompyuter informaciyaına (mashina tasıwshısındaǵı, EHM dagi yamasa EHM tarmaqları daǵı ) nızamǵa qarsı shaqırıq qılıw ushın, eger bul informaciyanı joytıwǵa, blokirovkasiga, ózgeriwine yamasa nusqalanıwına alıp kelgen bolsa, hám de esaplaw tarmaqlarında islewdi buzǵanlıǵı ushın juwapkerlik názerde tutılǵan.[23; 95-112]
Qadaǵan etilgen informaciyanı joǵalıp ketiwine, blokirovkalanishiga, ózgeriwine yamasa nusqalanıwına, informaciya sistemalarınıń islewin aynıwına, alıp keletuǵın programmalardı EHM ushın dúzgenlik ushın da ámeldegi juwapkerlik názerde tutılǵan. EHM, EHM sistemaları yamasa olardıń tarmaqların, olarda islewge ruxsatı bolǵan shaxs tárepinen, isletiw qaǵıydaların buzǵanlıǵı ushın da, eger bul iskerlik nátiyjesinde nızam menen qorǵawlanatuǵın informaciyanı joytıwǵa, blokirovkalashga yamasa ózgertiwge alıp kelse hám saldamlı zálel jetkezse, juwapkerlik ornatılǵan.

Kompyuter informaciyaın qorǵawdıń shólkemlestirilgen usılları. Kompyuter informaciyaın qorǵawdıń shólkemlestirilgen usılların, qorǵaw dárejesin tańlaw ushın, ámeldegi bolǵan informaciyanı aldınan analiz qılıwdı ótkeriwden baslaw kerek.

Tek hújjetlestirilgen informaciyaǵana qorǵaw etilgenligi ushın, hújjetlashtirishni úzil-kesil túrde standart boyınsha ótkeriw kerek. Ápiwayı informaciya ushın da, esaplaw texnikası quralları menen jaratılatuǵın mashinogrammaga hám mashina tasıwshılaridagi hújjetlerge huqıqıy kúshnı beriw ushın da standartlar bar bolıp tabıladı.
Mámleket standartı hújjettiń 31 rekvizitlarini názerde tutsa da, olardıń hámmesin bolıwı shárt emes. Tiykarǵı rekvizit -tekst bolıp tabıladı, oǵan málim bir huqıqıy kúshnı beriw ushın zárúrli rekvizitlar - sáne hám qol kerek bolıp tabıladı. Avtomatlastırılgan informaciyalasqan sistemanıń hújjetleri ushın elektron qol kerek bolıp tabıladı.
Informaciyanı qorǵaw qımbatqa túsedi, sol sebepli onıń zárúrligi hám kimmatbaholigi boyınsha informaciyanı qorǵaw principlerinen kelip shıǵıw kerek.
Qadaǵan etilgen shaqırıq qılıwdı anıqlaw ushın kerek bolıp tabıladı:
- fayllardıń protokolı, ásirese, sistemaǵa kirisiw protokolın úzliksiz tekseriw;
- ádetten tısqarı waqıtlarda belgisiz paydalanıwshılardı jalǵanıwın baqlaw ;
- paydalanıwshılardıń qandayda bir-bir waqıt aralıǵinda isletilmagan hám jáne de háreketke kelip qalǵan identifikatorlariga itibardı qaratıw.
Tarmaqta biyganalardı payda bolıwın anıqlawdı usıllarınan birewi, bólek faylda tarmaq boyınsha barlıq processlerdi hám jalǵanıwlardı belgilengenler etiwshi ádetdegi processni (Shell tilin ) hár 10 minutda jumısqa túsiriw esaplanadı. Bul programma paydalanıwshılar dizimlerin, barlıq ámeldegi processlerdi hám tarmaqtaǵı jalǵanıwlardı qáliplestiredi.
Kárxanalar, shólkemler hám t.b. tarmaqlarda nátiyjeli qorǵaw menen informaciya qawipsizligi administraciyası xızmeti shuǵıllanıwı kerek, onıń wazıypasına paydalanıwshılardı kompyuter tarmaǵı resurslarına qadaǵalaw etiletuǵın shaqırıq etiwdi, onıń turmıs siklini barlıq basqıshlarında shólkemlestiriw hám qollap-quwatlaw, tarmaq qawipsizligi jaǵdayın baqlaw hám odaǵı bolıp ótip atırǵan paydalanıwshılardıń qadaǵan etilgen háreketlerine operativ túrde munasábet bildiriw kerek boladı.
Qorǵaw quralları bazarında qorǵaw sistemasınıń kóplegen túrme-túrı bar bolıp tabıladı. Tarmaq administraciyası olardı qóllawdı zárúr ekenligin hám rejimin anıqlawı kerek. Barlıq kompyuterler de qosımsha qorǵaw qurallarına mútáj bolmaydı. tómendegi jaǵdaylarda qorǵaw quralların qóllaw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı:
• ma'lumotlarni kriptografik qorǵawdı kompyuter qurallarına jaylastırıwda ;
• foydalanuvchilar tárepinen texnologiyada názerde taza háreketlerge jol qoymaw ushın tarmaqta paydalanıwshılardıń háreketlerin reglamentlaw hám protokollastırıw kerek bolǵanda ;
• kompyuterning lokal resurslarına (disklar, kataloglar, fayllar, sırtqı qurılmalar ) paydalanıwshılardıń shaqırıq etiwin sheklew, hám de kompyuterdiń programma quralların quramın hám konfigurasiyasini ǵárezsiz túrde ózgertiw múmkinshiligin biykar qılıw kerek bolǵanda. Bul máselelerdi sheshiw ushın administraciya jollamalarında názerde tutılǵan háreketlerdi orınlaw kerek.
Paydalanıwshılardıń wákilliklerin hám tarmaqta informaciyanı qorǵaw sistemasın sazlawdı basqarıw boyınsha máseleleri tarmaqqa shaqırıq qılıwdı basqarıwdı oraylasqan sistemasın isletiw tiykarında sheshiliwi múmkin. Shaqırıq qılıwdı basqarıwdı arnawlı serveri qorǵawdıń oraylıq maǵlıwmatlar bazasın qorǵawdıń lokal maǵlıwmatlar bazası menen (maǵlıwmatlardı qorǵawdıń bólistirilgen bazası ) avtomatikalıq sinxronizasiyasini ámelge asıradı.