Informatciyaliq texnolagiyalardi qorgaw usillari

---

Informatciyaliq texnolagiyalardi qorgaw usillari
Informaciya qawipsizligi - informaciya tarawında shaxs, jámiyet hám
mámleket mápleriniń qorǵawlanganligi jaǵdayı Informaciya qawipsizligi (AX)
degende, biz tosınarlı yamasa aldınan gózlengen tábiy yamasa jasalma 
xarakterge 
 
iye bolǵan tásirlerden, qaysı informaciya subektlerine nomaqul zıyan keltiretuǵın,
sol
atap aytqanda infrastrukturanı qollap quwatlaytuǵın 
informaciya 
 
paydalanıwshılarınan hám iyelerinen informaciyanı qorǵawlanganlıǵın túsinemiz.
Informaciyanı qorǵaw - bul informaciyanı qawipsizligin támiyinlewge
qaratılǵan kompleks ilajları.
Qáwip (risk ) túsinigi
Kompyuter hám informaciya texnologiyalardıń rawajlanıwı úlken jarılıw
boldı. Sol waqıtqa shekem qandayda bir bir jańa texnologiya bunday tezlik menen
insaniyat turmısına kirip barmaǵan. Kompyuter texnologiyaları gen injeneriya,
álem, jasalma intellekt sıyaqlı tarawlarda joqarı múmkinshiliklerdi usınıs etpekte.
Lekin kompyuter texnologiyalarınıń basqa zıyanlı tárepleri de ámeldegi: olar
ǵalabalıq oba quralların, bilologik hám ximiyalıq qurallardı islep shıǵıwda
paydalanılıp atır. Bunnan tısqarı kompyuter texnologiyaları finanslıq operaciyalardı
ámelge asırıwda da qollanılıp atır.
Kompyuter sistemaları hám tarmaqları ádetde buzıwǵa qaratılǵan, jaman
maqsetli shaxslar jábirleniwshisi bolıp atır. Bunday qastdan etilgen hújimlerdan
tısqarı, bilmasdan etilgen (jol qoyılǵan ) hattiharakatlar (aljasıqlar ) da kerekli
maǵlıwmattıń joǵalıp ketiwi, aynıwına alıp keliwi múmkin.
Sol ushın da kompyuter texnologiyalarınıń rawajlanıwı menen parallel túrde
informaciya qawipsizligi de rawajlanıp barıp atır.
Qáwip (risk ) eki bólekten ibarat:
1. itimallıq 
2. potensial zálel
Búgingi kúnde informaciya sistemaları qawipsizligi menen baylanıslı
tahdirlar keleshekte júz bolıwı mumin bolǵan qáwiplerden keletuǵın záleldi
kemeytiwge jóneltirilgen. Keleshekte qáwipden keletuǵın záleldiń uǵımsızlıǵı
sebepli, tolıq qawipsizlikti (yaǵnıy záleldi nolǵa jaqınlastırıw ) támiyinlew júdá
qımbat.
Sol sebepli risk menejerleri qawipsizlik qurallarına ketetuǵın aqshanı
minimallastırǵan halda, resursların bólistiriwdi optimallastırıwǵa urınadı. Bunday
process penenádetde risklardı basqarıw dep ataladı. Qawipsizlik dep qáwipden
erkin, túrli hújimler hám baxcız hádiyseler sebepli buzılıwdan qorǵawlanǵan
jaǵdayǵa aytıladı.
Risk (qáwip) 
dep ziyan jetkeziliwi
, joǵalıp ketiwi itimallıǵına aytıladı.
Risklardı basqarıw 3 etapdan ibarat :
1. Ámelge asıwı múmkin bolǵan risklardı anıqlaw 
2. Risktı minimallastırıw boyınsha ilajlardı tańlaw hám qóllaw 
3. Joqarıdaǵı 2 etapti tekseriw maqsetinde, tájiriybede qáwipti ámelge asırıw hám
risk zálelin bahalaw.
Informaciya, informaciyanı qorǵaw túsinikleri
Ózbekstan Respublikasınıń 2002-jıl 12-dekabr degi №439 -II-sanlı
«Informaciya erkinligi principleri hám kepillikleri tuwrısında»gi nızamıda3 axborot
jáne onıń túrleri tuwrısında tómendegi tariypler keltirilgen:
informaciya - dárekleri hám usınıs etilish formasına qaramastan shaxslar,
predmetler, faktlar, waqıyalar, hádiyseler hám processler tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar
;
informaciyanı qorǵaw - informaciya boyınsha qawipsizlikke hújimlerdıń
aldın alıw hám olardıń aqıbetlerin saplastırıw ilaj - ilajları ;
ǵalaba xabar - shegaralanbaǵan sheńber degi shaxslar ushın mólsherlengen
hújjetlestirilgen informaciya, baspa, audio, audiovizual hám de taǵı basqa xabarlar
hám materiallar ;
hújjetlestirilgen informaciya - identifikaciya qılıw imkaniyatın beretuǵın
rekvizitlari qoyılǵan halda materiallıq jismda belgilengen informaciya ;
jasırın informaciya - paydalanılıwı nızam hújjetlerine muwapıq sheklep qoyılatuǵın 
hújjetlestirilgen informaciya. Bul tariyp Ózbekstan Respublikası ministrler
Mákemesiniń «Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń «Milliy informaciya
resurslarini qorǵawǵa tiyisli qosımsha ilajlar tuwrısında» 2011-jıl 8-iyuldagi PQ- 
1572-san sheshimin ámelge asırıw ilajları haqqında»gi 2011-jıl 7-noyabr 296 - sanlı
sheshiminde tómendegishe kórsetilgen: jasırın informaciya - Ózbekstan
Respublikası nızam hújjetlerine muwapıq paydalanıw sheklengen, mámleket
sırlarına tiyisli informaciya ámeldegi bolmaǵan hújjetlestirilgen informaciya.
Konfedensial informaciya - hújjetlestirilgen informaciya, odan paydalanıw
nızam hújjetlerine muwapıq shegaralanadi. Saqlaw, ózgertiw, uzatıw hám málim
maqsetler ushın paydalanıw obiekti bolǵan dógerek álem haqqındaǵı
maǵlıwmatlardı, keń mániste informaciya dep túsiniw múmkin. Bul túsinikke kóre
insan, onıń turmıs tárizine hám háreketlerine tásir etiwshi turaqlı ózgeriwshi

---

informaciya maydanı tásirinde boladı. Informaciya óz xarakteristikaına kóre
siyasiy, áskeriy, ekonomikalıq, ilimiy-texniq islep shıǵarıwǵa yamasa
kommerciyaǵa tiyisli hám de jasırın, konfedensial yamasa nomaxfiy bolıwı múmkin.
nformaciya qawipsizligi - informaciya tarawında shaxs, jámiyet hám
mámleket mápleriniń qorǵawlanganligi jaǵdayı Informaciya qawipsizligi (AX)
degende, biz tosınarlı yamasa aldınan gózlengen tábiy yamasa jasalma 
xarakterge 
 
iye bolǵan tásirlerden, qaysı informaciya subektlerine nomaqul zıyan keltiretuǵın,
sol
atap aytqanda infrastrukturanı qollap quwatlaytuǵın 
informaciya 
 
paydalanıwshılarınan hám iyelerinen informaciyanı qorǵawlanganlıǵın túsinemiz.
Informaciyanı qorǵaw - bul informaciyanı qawipsizligin támiyinlewge
qaratılǵan kompleks ilajları.
Qáwip (risk ) túsinigi
Kompyuter hám informaciya texnologiyalardıń rawajlanıwı úlken jarılıw
boldı. Sol waqıtqa shekem qandayda bir bir jańa texnologiya bunday tezlik menen
insaniyat turmısına kirip barmaǵan. Kompyuter texnologiyaları gen injeneriya,
álem, jasalma intellekt sıyaqlı tarawlarda joqarı múmkinshiliklerdi usınıs etpekte.
Lekin kompyuter texnologiyalarınıń basqa zıyanlı tárepleri de ámeldegi: olar
ǵalabalıq oba quralların, bilologik hám ximiyalıq qurallardı islep shıǵıwda
paydalanılıp atır. Bunnan tısqarı kompyuter texnologiyaları finanslıq operaciyalardı
ámelge asırıwda da qollanılıp atır.
Kompyuter sistemaları hám tarmaqları ádetde buzıwǵa qaratılǵan, jaman
maqsetli shaxslar jábirleniwshisi bolıp atır. Bunday qastdan etilgen hújimlerdan
tısqarı, bilmasdan etilgen (jol qoyılǵan ) hattiharakatlar (aljasıqlar ) da kerekli
maǵlıwmattıń joǵalıp ketiwi, aynıwına alıp keliwi múmkin.
Sol ushın da kompyuter texnologiyalarınıń rawajlanıwı menen parallel túrde
informaciya qawipsizligi de rawajlanıp barıp atır.
Qáwip (risk ) eki bólekten ibarat:
1. itimallıq 
2. potensial zálel
Búgingi kúnde informaciya sistemaları qawipsizligi menen baylanıslı
tahdirlar keleshekte júz bolıwı mumin bolǵan qáwiplerden keletuǵın záleldi
kemeytiwge jóneltirilgen. Keleshekte qáwipden keletuǵın záleldiń uǵımsızlıǵı
sebepli, tolıq qawipsizlikti (yaǵnıy záleldi nolǵa jaqınlastırıw ) támiyinlew júdá
qımbat.
Sol sebepli risk menejerleri qawipsizlik qurallarına ketetuǵın aqshanı
minimallastırǵan halda, resursların bólistiriwdi optimallastırıwǵa urınadı. Bunday
process penenádetde risklardı basqarıw dep ataladı. Qawipsizlik dep qáwipden
erkin, túrli hújimler hám baxcız hádiyseler sebepli buzılıwdan qorǵawlanǵan
jaǵdayǵa aytıladı.
Risk (qáwip) 
dep ziyan jetkeziliwi
, joǵalıp ketiwi itimallıǵına aytıladı.
Risklardı basqarıw 3 etapdan ibarat :
1. Ámelge asıwı múmkin bolǵan risklardı anıqlaw 
2. Risktı minimallastırıw boyınsha ilajlardı tańlaw hám qóllaw 
3. Joqarıdaǵı 2 etapti tekseriw maqsetinde, tájiriybede qáwipti ámelge asırıw hám
risk zálelin bahalaw.
Informaciya, informaciyanı qorǵaw túsinikleri
Ózbekstan Respublikasınıń 2002-jıl 12-dekabr degi №439 -II-sanlı
«Informaciya erkinligi principleri hám kepillikleri tuwrısında»gi nızamıda3 axborot
jáne onıń túrleri tuwrısında tómendegi tariypler keltirilgen:
informaciya - dárekleri hám usınıs etilish formasına qaramastan shaxslar,
predmetler, faktlar, waqıyalar, hádiyseler hám processler tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar
;
informaciyanı qorǵaw - informaciya boyınsha qawipsizlikke hújimlerdıń
aldın alıw hám olardıń aqıbetlerin saplastırıw ilaj - ilajları ;
ǵalaba xabar - shegaralanbaǵan sheńber degi shaxslar ushın mólsherlengen
hújjetlestirilgen informaciya, baspa, audio, audiovizual hám de taǵı basqa xabarlar
hám materiallar ;
hújjetlestirilgen informaciya - identifikaciya qılıw imkaniyatın beretuǵın
rekvizitlari qoyılǵan halda materiallıq jismda belgilengen informaciya ;
jasırın informaciya - paydalanılıwı nızam hújjetlerine muwapıq sheklep qoyılatuǵın 
hújjetlestirilgen informaciya. Bul tariyp Ózbekstan Respublikası ministrler
Mákemesiniń «Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń «Milliy informaciya
resurslarini qorǵawǵa tiyisli qosımsha ilajlar tuwrısında» 2011-jıl 8-iyuldagi PQ- 
1572-san sheshimin ámelge asırıw ilajları haqqında»gi 2011-jıl 7-noyabr 296 - sanlı
sheshiminde tómendegishe kórsetilgen: jasırın informaciya - Ózbekstan
Respublikası nızam hújjetlerine muwapıq paydalanıw sheklengen, mámleket
sırlarına tiyisli informaciya ámeldegi bolmaǵan hújjetlestirilgen informaciya.
Konfedensial informaciya - hújjetlestirilgen informaciya, odan paydalanıw
nızam hújjetlerine muwapıq shegaralanadi. Saqlaw, ózgertiw, uzatıw hám málim
maqsetler ushın paydalanıw obiekti bolǵan dógerek álem haqqındaǵı
maǵlıwmatlardı, keń mániste informaciya dep túsiniw múmkin. Bul túsinikke kóre

---

insan, onıń turmıs tárizine hám háreketlerine tásir etiwshi turaqlı ózgeriwshi
informaciya maydanı tásirinde boladı. Informaciya óz xarakteristikaına kóre
siyasiy, áskeriy, ekonomikalıq, ilimiy-texniq islep shıǵarıwǵa yamasa
kommerciyaǵa tiyisli hám de jasırın, konfedensial yamasa nomaxfiy bolıwı múmkin.