Informatika va axborot texnologiyasi

C++ TILIDA STANDART FUNKSIYALARNING YOZILISHI

Funksiya	Ifodalanishi	Funksiya	Ifodalanishi
Sin x	Sin(x)		sqrt(x); pow(x,1/2.)
Cos x	cos(x)		abs(x) yoki fabs(x)
Tg x	tan(x)	Arctan x	atan(x)
e^x	exp(x)	Arcsin x	asin(x)?
Ln x	log(x)	Arccos x	acos(x)?
Lg x	log10(x)		pow(x,2/3.)
x^a	Pow(x,a)	Log2x	log(x)/log(2)

C++ DA ARIFMETIK AMALLAR
Ko'p programmalar ijro davomida arifmetik amallarni bajaradi. C++ dagi amallar quyidagi jadvalda berilgan. Ular ikkita operand bilan ishlatildi.

C++ da qavslarning ma'nisi huddi algebradagidekdir. Undan tashqari boshqa
boshqa algebraik ifodalarning ketma-ketligi ham odatdagidek. Oldin ko'paytirish,
bo'lish va modul olish operatorlari ijro ko'radi. Agar bir necha operator ketma-ket
kelsa, ular chapdan o'nga qarab ishlanadi. Bu operatorlardan keyin esa qo'shish(+) va ayirish(-) amallarini kiritib kerakli misollarimizni ijro etamiz.

Quyidagi dastur matnida ayrim amallarga misollar keltirilgan.

#include
int main()
{
int a=0 , b=4, c=90; char z=’\t’;

a=b; cout<<a<a=b+c+c+b; cout<<a<a=b-2; cout<<a<a=b*3 cout<<a<a=c/(b+6); cout<<a<cout<<a%2<a+=b; cout<<a<a*=c-50; cout<<a<a-=38; cout<<a<a%=8; cout<<a<return 0;

//a=4 //a=4+90+90+4=188 //a=2 //a=4*3=12 //a=90/(4+6)=9 //9%2=1 //a=a+b=9+4=13 //a=a*(c-50)=13*(90-50)=520 //a=a-38=520-38=482 //a=a%8=482%8=2

}

Dastur bajarilishi natijasida ekranda quyidagi sonlar satri paydo bo’ladi:

4 188 2 12 9 1 482 2

TAQQOSLASH AMALLARI

Dasturlash tillarida qiymatlarni solishtirish uchun taqqoslash amallari
aniqlangan (3.3-jadval). Taqqoslash amali binar amal bo‘lib, quyidagi ko‘rinishga
ega:


Taqqoslash amallarining natijasi – taqqoslash o‘rinli bo‘lsa, true (rost), aks
holda false (yolg‘on) qiymat bo’ladi. Agar taqqoslashda arifmetik ifoda
qatnashsa, uning qiymati 0 qiymatidan farqli holatlar uchun 1 deb hisoblanadi.

Amallar		Qo’llanishi		Mazmuni (o’qilishi)
<	<	a	a	“a kichik b”
<=	<=	a<=b	a<=b	“a kichik yoki teng b”
>	>	a>b	a>b	“a katta b”
>=	>=	a>=b	a>=b	“a katta yoki teng”
=	==	a=b	a==b	“a teng b”
< >	! =	a< >	a! =b	“a teng emas b”

OPERATORLAR

C++ dasturlash tili operatorlari yechilayotgan masala algoritmini amalga
oshirish uchun ishlatiladi. Operatorlar chiziqli va boshqaruv operatorlariga
bo’linadi. Aksariyat holatlarda operatorlar nuqtali vergul (‘;’) belgisi bilan
tugallanadi va u kompilyator tomonidan alohida operator deb qabul qilinadi
(C++ tilidagi for operatorining qavs ichida turgan ifodalari bundan mustasno).
Bunday operator ifoda operatori deyiladi.

Quyida keltirilgan dasturda if operatoridan foydalanish ko’rsatilgan.

#include
int main()
{
int b;
cin>>b;
if (b>0)
{
//b>0 shart bajarilgan holat
cout<<’’b- musbat son’’;
}
if (b<0)
cout<<’’b – manfiy son’’;
//b<0 shart bajarilgan holat
return 0;
}


Shart-ifoda

Ha (true) Yo’q (false)

Operator1

Operator2

C++ TILIDA TUZILGAN DASTUR YORDAMIDA ODDIY DIFFERENTSIAL TENGLAMALARNI EYLER USULIDA YECHISH.

Differentsial tenglamalar ikkita asosiy sinfga, ya’ni oddiy differentsial va xususiy hosilali differentsial tenglamalar.

Oddiy differentsial tenglamalarda faqat bir o’zgaruvchiga bog’liq funktsiya va uning hosilalari qatnashadi, ya’ni

(1)

(1) tenglamada qatnashuvchi hosilalarning eng yuqori tartibi differentsial tenglamalarning tartibi deyiladi. Agar tenglama izlanuvchi funktsiya va uning hosilalariga nisbatan chiziqli bo’lsa, unga chiziqli differentsial tenglama deyiladi.

Differentsial tenglamaning umumiy yechimi deb, uni ayniyatga aylantiruvchi va n ta o’zgarmaslarga bog’liq ixtiyoriy funktsiyaga aytiladi. Masalan (1) tenglamaning umumiy yechimi ko’rinishdagi funktsiyalardan iborat. Agar o’zgarmaslarga muayyan qiymatlar berilsa, umumiy yechimdan xususiy yechim hosil qilinadi. Xususiy yechimni topish uchun o’zgarmaslarning mos qiymatlarini aniqlash lozim. Buning uchun esa yechimni qanoatlantiruvchi qo’shimcha shartlarga ega bo’lishimiz kerak. Agar differentsial tenglama n-tartibli bo’lsa, yagona xususiy yechimni topish uchun xuddi shuncha qo’shimcha shartlar kerak. Xususan, i-tartibli tenglama ning umumiy yechimi dagi s o’zgarmasni topish uchun i ta qo’shimcha shartning berilishi kifoya.

Qo’shimcha shartlar berilishiga ko’ra differentsial tenglamalar uchun 2 xil masala qo’yiladi:

1. 
   Koshi masalasi.
   
2. 
   Chegaraviy masala.
   

Agar qo’shimcha shartlar bitta nuqtada berilsa, differentsial tenglamani yechish uchun qo’yilgan masala Koshi masalasi deyiladi. Koshi masalasidagi qo’shimcha shartlar boshlang’ich shartlar, nuqta esa boshlang’ich nuqta deb ataladi. Oddiy differentsial tenglamalarni yechishning chizma, analitik, taqribiy va sonli yechish usullari mavjud.

Analitik usullarda differentsial tenglamaning yechimlari aniq formulalar orqali aniqlanadi.

Taqribiy usullarda differentsial tenglama va qo’shimcha shartlar u yoki bu darajada soddalashtirilib, masala osonroq masalaga keltiriladi.

Sonli usullarda esa yechim analitik shaklda emas, balki sonlar jadvali ko’rinishida olinadi. Albatta bunda differentsial tenglamalar oldin diskret tenglamalar bilan almashtirib olinadi. Natijada sonli usullar vositasida olingan yechim ham taqribiy bo’ladi.

Umuman olganda, oddiy differentsial tenglamalarning yechimlarini analiz usul yordamida topish imkoni juda kam bo’lganligi uchun, amalda ko’pincha ularni sonli usullar yordamida taqribiy hisoblanadi.

Eyler usuli

Bizga quyidagi birinchi tartibli differentsial tenglama (Koshi masalasi) ni

(2)

oraliqdagi boshlang’ich shartni qanoatlantiruvchi yechimini topish lozim bo’lsin.

Koshi masalasini Eyler usuli yordamida yechish uchun, dastlab differentsial tenglamaning yechimi qidiriladigan kesmani tugun nuqtalar bilan bo’laklarga bo’lamiz. Tugun nuqtalarning koordinatalari formula orqali aniqlanadi. Har bir tugunda echimning qiymatlarini chekli ayirmalar yordamida taqribiy qiymatlar bilan almashtiriladi.

Ma’lumki, funktsiyaning nuqta atrofidagi Teylor qatoriga yoyilmasini quyidagicha yozish mumkin:



Ushbu cheksiz qatorning boshidagi ikkita had bilan chegaralanib, birinchi tartibli hosila qatnashgan hadni aniqlash natijasida quyidagi chekli ayirmali formulani hosil qilamiz:

(3)

(2) va (3) dan ekanini hisobga olib, quyidagini hosil qilamiz:

(4)

Hosil qilingan (4) formula Eyler usulining asosiy ishchi formulasi bo’lib, uning yordamida tugun nuqtalarga mos bo’lgan differentsial tenglamaning

xususiy yechimlarini topish mumkin. Yuqoridagi formuladan ko’rinib turibdiki, yechimni topish uchun yechimnigina bilish kifoya. Demak, Eyler usuli bir qadamli usullar jumlasiga kiradi.

MASALA

Quyidagi differensial tenglama:

y’=cos(xu)+0.5

boshlang’ich shart

y(0)=0.3

asosida Eyler usulida oraliqdagi sonli yechimini topamiz.

Buning uchun quyidagi ketma – ketlikni bajaramiz.

1. oraliqni 4 ta bo’lakka bo’lamiz:

2. Quyidagi formula yordamida funktsiyaning qiymatlarini topamiz.

x₁=10.25=0.25; y₁=0.325;

x₂=20.25=0.5; y₂=y₁+h(x₁)=0.364807;

x₃=30.25=0.75; y₃=y₂+hf(x₂)=0.448194;

x₄=40.25=1; y₄=y₃+hf(x₃)=0.59993.

ALGORITM BLOK SXEMASI


BOSHLASH



Kiritish

f(x,u), x₀, y_0, n, h

i=1,n



y=y₀+h*f(x₀,y₀)



x=x₀+h



Chiqarish

x,y

x₀=x

y₀₌y

TAMOM


C++ DASTURLASH TILIDA DASTUR TUZISH

#include

#include

using namespace std;

float f(float x, float u)

{ return cos(x*u)+0.5 +0.1;

}

int main()

{ int n;

float a,b,h,x,y,u;

cout<<”Oraliqning chegaraviy qiymatlarini kiriting!\nA=”; cin>>a;

cout<<”B=”; cin>>b;

cout<<”Boshlang’ich shartni kiriting!\ny=”; cin>>y;

cout<<”Oraliqni bo’lishlar sonini kiriting!\nn=”; cin>>n;

h=(b-a)/n;

cout<<”Differensial tenglamani yechimi:\n”;

for (int i=1; i<=n; i++)

{ y=y+h*f(x,y); x=a+i*h;

cout<<”x[“<

}

return 0;

}

OLINGAN NATIJALAR

XULOSA

Hozirgi kunda juda ko‘p algoritmik tillar mavjud. Bular ichida Java

va C++ dasturlash tillari universal tillar hisoblanib, boshqa tillarga
qaraganda imkoniyatlari kengroqdir. So‘ngi yillarda Java va C++
dasturlash tillari juda takomillashib, tobora ommalashib bormoqda.
Mazkur tillardagi vositalar zamonaviy kompyuter texnologiyasining
hamma talablarini o‘z ichiga olgan va unda dastur tuzuvchi uchun ko‘pgina
qulayliklar yaratilgan.

C++ tilining bevosita o’tmishdoshi bu tuzilmaviy dasturlash tili C hisobllanadi. MathCAD amaliy dasturiy paketi muxandislik va hisob ishlarini bajarish uchun dasturiy vosita bo`lib, u professional matematiklar, texnologlar, injenerlaruchun mo`ljallangan.

Xulosa qilib aytganda, C++ dasturlash tili va undagi o`zgarmaslar,
o`zgaruvchilar toifalari, hamda ifodalar va operatorlar bilan ishlash xaqida umumiy
ma’lumotlarga ega bo`ldim.C++ dasturlash tilida bemalol misollar yecha oldim.

C++ dasturlash tili zamonaviy vizual loyihalash texnologiyasi asosida ob`ektga yo`naltirilgan dasturlash nazariyasini hisobga olgan holda tuziladi. Windows muhitida ishlaydigan dastur tuzish uchun qulay bo`lgan vosita bo`lib,
kompyuterda dastur yaratish ishlarini avtomatlashtiradi, xatoliklarni kamaytiradi.
Men C++ dasturi strukturasi xaqida, belgilar bayoni, algoritm va dastur
tushunchasi, ma’lumotlarni kiritish va chikarish operatorlari xamda dasturda
ishlatiladigan toifalar, ifodalar va operatorlar hamda sinflar va funksiya bilan
ishlashni, berilgan shart uchun blok sxema tuzishni hamda Oddiy differensial tenglamalarni EYLER usuli orqali boshlang’ich qiymatlar asosida xisoblash jarayonini algoritmik tili ya’ni C++ dasturlash tilida yechishni mustaqil ravishta o’rganib oldim.

ADABIYOTLAR

1. 
   Introduction to Software for Chemical engineers. Mariano Martin Martin. CRC Press is an imprint of the Taylor & Francis Group, an information business. London, New York. 2010.
   
2. 
   CAY HORSTMAN C++ dasturlash tili. (TATU tarjimasi).
   
3. 
   Бьярн Страустрап. Введение я язык С++
   
4. 
   Крис Паппас, Уильям Мюррей. Программирование на С и С++
   “Ирина”, BHV, Киев 2000г
   

Qo’shimcha adabiyotlar:

1. 
   Фридман Александр Львович, Язык программирование С++
   
2. 
   Aripov M.M., Imomov T., Irmuhamedov Z.M. va boshqalar.
   
3. 
   Informatika..Axborot texnologiyalari. Toshkent, 1-qism. 2002, 2-qism. 2003
   
4. 
   Стенли Липпман. Язык программирование С++. Базовой курс.
   Вильямс - М.: 2014.
   
5. 
   Сидхарма Рао. Освой самостоятельно С++ за 21 день. Вильямс - М.:
   2013.
   
6. 
   Никита Культин. Microsoft Visual C++ в задачах и примерах. БХВПетербург - Петербург.:2010.
   
7. 
   Б. Страуструп. Язык программирования С++. Специальное издание.-
   М.:ООО «Бином-Пресс», 2006.-1104 с.
   

Elektron resurslar:

http://www.infocity.kiev.ua/
http://www.intuit.ru/
www.google.uz
www.ziyonet.uz
www.elivrary.tuit.uz