Ingenerlik geodeziyasi

2.6. JOY REL`EFINI ASOSIY SHAKLLARI REJA:  
1. Relef va uning turlari.  
2. Tog`, tizma tog`, soy, chuqurlik va egarsimon shakillar to`g`risida tushuncha.  

---

6
0
3. Joy relefi.  
Er sirtining baland-pastliklariga relef deyiladi. Joyning relefi balandlik va 
pastliklarga bo`linadi: Tog` (tepa), Tizma tog`, Egarsimon joy (bel), Chuqurlik (qozon-
soy) soy, jarlik, pastlikka kiradi.
39-rasm. Relefning asosiy shakllari  
Tog` (tepa)- yuqoriga konus tarzida ko`tarilgan joy bo`lib, uning eng baland nuqtasi 
uchli bo`lsa cho`qqi va yassi bo`lsa plato deyiladi. Tog`ning yon tomonlarini yonbag`ir 
yoki qiyalik, atrof bilan tutashgan chizig`i esa - tog` etagi deyiladi.
40-rasm. Tizma tog`
Tizma tog` - bir tomonga cho`zilib pasaygan (balandlik) joy bo`lib, ikki yon 
tomoni tikrog` pasayadi. Tizma tog`da joy bir nuqtadan uch yo`nalishi bo`yicha 
pasayadi. Cho`zilib pasaysh yo`nalishining baland nuqtalaridan o`tgan chiziq suv 
ayriluvchi chizik deyiladi.

---

6
1
  
40а-rasm. Bergshtrixlarni kartada tasvirlanishi  
Egarisimon joy (bel) – ikki tog` yoki tepaning yonma-yon qo`shilishidan hosil 
bo`lgan joyni aytiladi.
 Odatda bel orqali tog` yo`li (dovon) o`tadi. Devorsimon juda tik bo`lgan yon 
bag`irlarni jarlik deyiladi.
  
40b-rasm. Egrisimob bellarni kartada joylashuvi
Chuqurlik (qozonsoy) - tog`ning aksi bo`lib, xar tomondan o`ralgan pastlik joyga 
aytiladi. Uning eng past joyi-tub, tomonlari qiyalik, qiyaliklarning atrof bilan 
uchrashgan chizig`i - chuqurlik chekkasi deyiladi.
40v-rasm. Soy – tizma tog`ning kartada tasvirlanishi
Soy – tizma tog`ning aksi bo`lib, bir nuqtadan uch tomonga ko`tariladi yoki bir 
uchi ochiq yo`nalishi bo`yicha asta pasayadi. Soyning eng past joylaridan o`tgan chiziq 
suv yig`iluvchi chiziq deyiladi. Agar soy keng va uzoq cho`zilsa vodiy deyiladi.
Bergshtrix
Bergshtrix

---

6
2
40g-
rasm. Yon bag`irlarni kartada tasvirlanishi  Relefni qog`ozda bir 
necha usulda tasvirlash mumkin:
Topografik karta va planlarda relefni tasvirlvshda joy nuqtalari balandliklarini tez 
topish, yon bag`ir yo`nalishlari va tikliklarni aniqlash mumkinligi va tasvirlangan joy 
relefi xamda uning ayrim shakllarining o`zaro joylashishi to`g`risidagi yaxshi tushuncha 
olish shartlari qo`yiladi.
40d-rasm. Relefning umumiy shakllari

---

6
3
41-rasm. Relefning asosiy shakllari  
Relefni tasvirlash uchun yeryuzasining o`ziga xos nuqtalari xamda chiziqlari 
yo`nalishi bo`yichap nuqtalarning balandliklari topiladi, ularning xammasi kartada 
ko`rsatilsa, uni o`qish qiyin bo`ladi. Shu sababli yuqorida sanab o`tilgan shartlarni 
qanoatlantirish uchun relefni tasvirlashda nuqtalar blandliklaridan ayrimlarini yozish 
bilan birgalikda gorizontallar usuli qo`llaniladi.
a. 
Asosiy gorizontallar
b. 
Asosiy yo`g`onlash- tirilgan 
gorizontlar
v. Qo`shimcha gorizontlar
(yarim gorizontallar) g. Qiya 
yo`nalishlar
ko`rsatkichlari (berk shtrixlar) d. 
Gorizontlar yozuvlari
Bu usulda yeryuzasi bo`lagi teng h oralikdagi gorizontal tekisliklar satxiy sirtlar 
bilan fikran kesiladi.
Kesuvchi tekisliklar orasidagi h vertikal masofaga relef kesimi balandligi deyiladi. 
Tekisliklarning yersirti bilan kesishishidan yopiq egri chiziqlar – gorizontallar xosil 
bo`ladi.

---

6
4