Innovaciyalar ministirligi

2.3-súwret. Prokariotlar tınısh jaǵdaydaǵı formalarınıń kórinisi:
A- miksobakterilar miksosporalari; B-azotobakter cistası; B - sianobakteriylar akinetlari; G - endosporlar; 1 -nukleoid; 2 — sitoplazma; 3 — SPM; 4 - kletka diywali; 5 - kapsula; 6 - rezerv elementlar granulalari; 7 - ishki qabat (intina); 8 - sırtqı qabat (ekzina); 9 - tilekoidlar; 10 - qabıq; 11 - sporanin ishki membranası; 12 - sporanin sırtqı membranası; 13 - korteks; 14 - sporanin qaplap turǵan q qabatlar; 15 - ekzosporium (Dude, Pronin, 1981)
Sonday eken, spora payda etiw - bakteriya kletkası ushın qolaysız jaǵdayǵa iykemlesiw bolıp tabıladı. Spora payda bolıwı jaǵdayǵa baylanıslı. Sporalar, vegetativ kletkalar nabit bolatuǵın sharayatlarda da tiri qaladı. Olar keptiriw hám bir neshe saat qaynatıwǵa da shıdamlı. Jetilgen sporalarda elementlar almasiwi júdá aste baradı.
JUWMAQLAW
Kurs jumısın orınlaw processinde buǵan baylanıslı bar bolǵan ádebiyatlardan genom quramındaǵı genlerdiń dúzilisi, prokariot genomların úyreniw.nátiyjesinde tómendegilerdi juwmaq qılıw múmkin:
1. Bakteriya kletkası 10, 100, 1000 jıllar dawamında tınısh jaǵdayda tiri saqlanıwı múmkin. Geypara mikroorganizmlerda temperatura, kislota, kislorod hám basqa elementlardıń jetispewinen olardıń kletkalarında cistalar payda boldı. Bular spora emes. Mısalı, azotobakter sonday cistalar payda etedi. Olar temperatura hám keptiriwge shıdamlı boladı.
2. Kletka diywalidıń qalıńlıǵı 10 - 80 nm bolıp, kletka massasınıń 20 % in quraydi. Kletka diywali arqalı úlken molekulalı elementlar kiriwi múmkin. Kletka diywali bakteriyalardı gram usılında boyalǵanda, onıń oń yamasa teris bolıwın belgileytuǵın faktor bolıp tabıladı.
3. Sitoplazmatik membrana kletka qurǵaqlay statyasınıń 8-15 % quraydı hám kletkanıń lipid bólegin 70 – 90 % in tutadı. Sitoplazmatik membrana osmotik basim wazıypasın atqardı hám kletkaǵa elementlardıń kirip shıǵıwdı basqarıp baradı. Sitoplazmatik membrana hám mezosomalar joqarı dárejeli organizmlerdegi membrana hám mitoxondriyalar wazıypasın atqaradı. Olardıń ústi hám ishinde ferment hám energiya menen támiyin etiwshi sistemaları jaylasqan. Bularǵa dem alıw fermentleri, kletkaǵa elementlardıń kirip - shıǵıwın regulyasiya etiwshi ferment sistemaları, azotofiksaciya, xemosintez hám basqa processlerdi ámelge asırıwshı fermentler sistemasın mısal etip keltiriw múmkin. Kletka diywali hám kapsulasinin biosintezi, tısqarına ekzoferment ajıratıw, bóliniw, spora ónim qılıw funksiyaları sitoplazmatik membrana, mezosoma hám soǵan uqsas strukturalarǵa baylanıslı.
4. Sitoplazma membrana menen oralǵan. Ol kolloid sistema lipopolisaxarid bolıp suw, belok, may, uglevodlar, mineral elementlar hám basqalardan dúzilgen. Onıń quramı bakteriyanıń jası hám túrine qaray ózgerip turadı. Sitoplazmatik membrananıń ishki bóleginde, genetikalıq apparat, ribosomalar, kiritpeler bolıp, bulardan qalǵan bólegin sitozol quraydı. Sitozol sitoplazmanin gomogen bólegi bolıp, beloklar, fermentler, substratlar, eriwsheń RNK hám basqa kletka granulalaridan ibarat. Laplama reńli kúkirt bakteriyalarda fotosintez júrgizetuǵın fermentler (bakterioxlorofil karatinoidlar) xromatoforlarda jaylasqan. Olar kletka massasınıń 40 – 50 % quraydı. Kóplegen sianobakteriylar kletkasında (membrane-sında) fotosintezni alıp baratuǵın xlorofill hám karatinoidlardan shólkemlesken qurılmalar - tilekoidlar yamasa fikobilisomalar bar.
5. Suw bakteriyalarınıń kópshiligi gaz menen tolǵan struktura - gaz vakuolalarga (aerosomalar) iye boladı. Geypara bakteriyalarda bolsa poliedr denesheler (kópmuyeshli) yamasa karboksisomalar bolıp, olar CO₂ di bóliw wazıypasın atqaradı.
6. Sitoplazmada hár túrlı formaǵa iye granulalar ushraydı. Olardıń payda bolıwı mikroorganizmler ósetuǵın ortalıqtıń fizikalıq - ximiyalıq ayrıqshalıqlarǵa baylanıslı bolıp, kiritpeler mikroorganizmlernin turaqlı belgileri emes. Kóbinese kiritpeler mikroorganizmlerge energiya hám uglerod deregi bolıp xızmet etedi. Olar mikroorganizmler jaqsı azıqa ortalıǵında ónim boladı hám jaman ortalıqqa túskende bolsa sarplanadı. Kiritpeler qatarına glikogen (haywan kraxmali), granulyoza, β - oksimoy kislota, volyutin (polifosfatlar), kúkirt tamshıların kirgiziw múmkin. Kiritpelerdiń payda bolıwı, kóbinese azıqa ortalıǵın quramına baylanıslı boladı. Mısalı, tájiriybeler járdeminde glitserin hám uglevodlarga bay azıqa ortalıǵında ósińki bakteriyalarda valyutin, vodorod sulfidga bay ortalıqta bolsa kúkirt toplanıwı anıqlanǵan.
Escherichia coli yamasa E. coli ádetde málim bolǵanı sıyaqlı, adamlarda azıq-awqat záhárleniwiniń júdá salmaqli hám geyde ólimge alıp keletuǵın bakteriyalar túri. Geyde gamburger keselligi dep ataladı, sebebi ol pispegen tawıq góshi menen jugiwı múmkin, E. coli da azıq awqat menen baylanıslı azıq-awqat záhárleniwiniń epidemiyalarına sebep bolǵan.