Innovaciyalar ministirligi

1.2. Azotli tóginlerdiń ekologiyalıq máseleleri 
Azotli tóginler ósimliklerdi NO
3
−
(nitrat) hám NH
4
+
(ammiak) sıyaqlı azot 
formaları menen támiyinleydi. Bul eginler zúráátliligi hám awıl xojalıǵı ónimdar-
lıǵın asıradı, lekin ol jer astı hám jer ústi suwına da unamsız tásir kórsetiwi, 
atmosferanı pataslanıwı hám topıraqdıń jamanlasıwına alıp keliwi múmkin. Tógin 
arqalı qollanılatuǵın azıq elementlerdiń hámmesi de eginler tárepinen ózlestiril-
meydi hám olardıń qalǵanları bolsa topıraqta toplandı yamasa aǵıs retinde joǵaladı. 
Nitratlı tóginler joqarı eriwsheńligi hám molekulası teris zaryadlanǵan ılay bólekleri 
ortasındaǵı zaryadqa uqsas bolǵanlıǵı sebepli, topıraq qatlamına aǵıp ótiw arqalı 
joǵalıp ketiwi múmkinshiligi joqarı.
Azotli tóginlerdi qóllaw dárejesi nitrattıń suwda joqarı eriwsheńligi sebepli 
jer ústi suwına aǵıp túsiwdiń kóbeyiwine, sonıń menen birge, jer astı suwına sińip 
ketiwine alıp keledi hám usınıń menen jer astı suwınıń pataslanıwın keltirip 

---

8
shıǵaradı. Jer astı suwında nitrat dárejesi 10 mg/l (10 ppm) nan joqarı muǵdarı, 
balalarda kók bópe sindromi (arttırılǵan methemoglobinemia) hám qalqan tárizli bez 
keselliklari hám de hár qıylı rak túrlerin keltirip shıǵaradı.
Atmosferadaǵı azot oksidi birikpeleriniń kóp muǵdarı suw ekosistemaların 
kislotalanıwına alıp keliwi hám adamlarda hár qıylı dem alıw máselelerin keltirip 
shıǵarıwı múmkin. Tóginlew nátiyjesinde N
2
O ajralıp shıǵıwı múmkin, bul ıssı-xana 
gazı bolıp, stratosferada ozon (O
3
) qatlamınıń jemiriliwinw sebep boladı. 
Ósimliklerde bar bolǵan azottıń kóbeyiwi egindiń sap baslanǵısh óndirisin asıradı 
hám aqır-aqıbet, bóleklengen biomassa arqalı tóginler hám uglerod birikpelerinen 
azottıń kóbirek kiriwi nátiyjesinde topıraqtıń biologiyalıq aktivligi artadı. Topıraq-
taǵı ıdırawdıń kúsheytiwi sebepli onıń organikalıq elementlerı tawsıladı, bul bolsa 
topıraq qásiyetleriniń jamanlasıwına alıp keledi. 
Azotli tóginlerdiń ekologiyalıq máselelerine - toqtalıp sonı aytıw múmkin, 
azot belok deregi, sonday eken, odan aqılǵa say paydalanılsa jasaw quralı retinde 
paydalanıw múmkin, keri jaǵdayda, odan ısrapshılıq menen artıqsha paydalanıw 
ekologiyalıq kóz qarastan qolaysız aqibetlerge sebepshi boladı. Kovda V.A. 
maǵlıwmatlarına bola, biosferada hár jılı 9 mln. tonna azot ajıralıp atır. Alım 
tárepinen ótkerilgen ilimiy izertlew nátiyjelerine bola mineral tóginler muǵdarın 
úzliksiz asırıw menen ónimdi asırıp bolmaydı. Artıqsha berilgen tóginler ósimlikler 
tárepinen ózlestirilmesden, qorshaǵan ortalıqtı pataslawı, ónim quramında suw 
dereklerinde nitrat muǵdarınıń artıp ketiwine sebep boladı. Suw dereklerinde nitrat 
muǵdarınıń 40-45 mg l/ga jetiwi insanlarda hár qıylı kesellik-lerdiń kelip shıǵıwı 
hám suwdaǵı haywanlardıń zıyanlanıwına sebep boladı. 
Nitratlar - záhárli bolmasada, olar adam ishegine ótkennen keyin ishek 
bakteriyaları tásirinde nitritlarǵa aylanıp, qandaǵı gemoglobin menen birigip, onı 
metagemoglobinge aylantıradı. Metagemoglobin bolsa qandıń organizmdi kislorod 
penen támiyinlew iskerligine unamsız tásir kórsetedi hám záhárleydı. 
Ammiakli formadaǵı azotli tóginler qorshaǵan ortalıqtı pataslantıradı, onıń 
suwdaǵı muǵdarı 0,25-5 mg/l bolǵanda, oǵada záhárli esaplanadı. 
Qorshaǵan ortalıqtı ammiakli formadaǵı azotli birikpeler menen 
pataslandıratuǵın tiykarǵı derekler - qusshılıq, sharwashılıq fermaları hám qala 

---

9
shıǵındıları bolıp tabıladı. Sonıń menen birge topıraqtaǵı nitrat muǵdarı 380-400 
mg/kg ammiak muǵdarı bolsa, 2000-2200 kg/ga jetkende, oǵada qáwipli esaplanadı.
Tek jawın suwı menen 13-15 kg/ga ǵa shekem azot topıraqqa túsedi. 
Ekologiyalıq kóz qarasdan azot mashqalasın sheshiwdiń eń tiykarǵı jollarınan biri, 
topıraqta biologiyalıq azottı kóbeytiw bolıp tabıladı. Biologiyalıq azot deregi retinde 
bolsa jawın qurtıları, azot jıynawshı mikroorganizmler hám sobıqlı eginlerden 
paydalanıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Kuk hám Vilyamslardıń 
maǵlıwmatlarına bola, bir gektar jerdi tolıq biologiyalıq (organikalıq) azot menen 
támiyinlew ushın 2500 bas tawıq yamasa 250 bas túyetawıq yamasa 25 bas qoy 
yamasa 2-3 bas siyirdan jıl dawamında shıqqan dárislerin topıraqqa salıw jetkilikli 
bolıp tabıladı. 
Fosforli tóginler hawa hám topıraqtan alınǵan anorganik elementlerden: 
aminokislota, belok, may, kraxmal, qumsheker hám basqa bir qatar ónimlerdi sintez 
qılıwda qatnasadı. Ósimlikler ósip rawajlanıwın bir normada bolıwın támiyinleydi, 
ónimdarlıqtı asıradı jáne onıń sapasın jaqsılaydı. Ekologiyalıq mashqalası sonda 
NPK qatnasında (1:0, 8:0, 5) fosfordıń muǵdarı kemeyse, awıl xojalıq ónimlerinde 
qayta islengen azot muǵdarı artıp, onıń kúshi záhárleniw dárejesine shekem jetiwi 
múmkin. Insan bolsa biologiyalıq processde tóplanǵan fosfordıń úshten eki bólegin 
awıl xojalıq ónimleri retinde paydalanıladı. Topıraqqa bolsa úshten bir bólegi 
qaytarıladı.
AQSh ilimpazlarınıń izertlewlerine bola, sharwa ot-jem ushın sarplanǵan 
fosfordıń bir bólegin insan azıq ónimleri menen paydalanılsa, úsh bólegi topıraqqa 
sińse, qalǵan 6 bólegi suw hám shıǵındılar arqalı suw háwizlerine juwılıp túsedi. 
Usınıń sebepinen xalıq tıǵız jaylasqan aymaqlar fosfor menen kóbirek pataslanadı. 
4-4,5 mln. tonna fosfor geoximiyalıq aylanba háreketler sebepli topıraqtan teńiz hám 
okeanǵa juwılıp ketedi. Mısalı, Shveciyada 40 jıl dawamında qala aqaba suwı 
quramındaǵı fosfor birikpeleriniń ulıwma muǵdarı 30 ese, azot birikpeleri bolsa 10 
ese kóbeygen yamasa veneri kóline aqaba suw menen jılına 1500 tonna fosfor kelip 
túsip atır. Bul óz gezeginde teńiz suw ósimliginiń tez ósiwine sebep boladı, suw 
maydanın suw ósimligi basıp ketedi hám teńiz haywanlarınıń záhárleniwine alıp 
keledi. Suwda biomassanıń kóbeyiwi kislorodtıń azayıwına anaerob procesiniń 

---

10
kúsheytiwine sebep boladı. Nátiyjede kúkirt, ammiak sıyaqlı bir qatar elementler 
toplandı. Bul bolsa balıq hám basqa suwda jasawshı haywanlar ómiriniń qáwip 
astında qalıwına sebep boladı. 
Qorshaǵan ortalıqtı pataslaytuǵın taǵı bir derek detergentler bolıp, olar arqalı 
hár jılı qorshaǵan ortalıqqa 5-6 mln. tonnaǵa jaqın fosfor ótip ol qorshaǵan ortalıqqa 
shıǵıwshı fosfordıń 46-48 % in quraydı. Detergentler - neft distillyaciyasınıń ónimi 
bolıp, tazalanıw imaratları arqalı ańsatǵana ótip, suw hám topıraqlardı pataslantıradı. 
Eń úlken ekologiyalıq mashqala sonda olar fermentler tásirinde bóleklenbeydi.