Innovatsion jarayonlarni boshqarishning pedagogik xususiyatlari. O'zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning rivojlanish tarixi

---

Innovatsion
jarayonlarni
boshqarishning
pedagogik
xususiyatlari.
O'zbekistonda ijtimoiy
pedagogikaning
rivojlanish tarixi.
XIKMATULLOYEVA MUNISAXON

---

1. Innovatsion pedagogika va ta'lim innovatsiyalari. Ta'lim innovatsiyalarining turlari
Ilm-fan, texnika, iShlab chiqariSh va texnologiyaning jadal rivojlaniShi jamiyat hayotining
barcha sohalarida taraqqiyotining yangi istiqbollarini ochib berdi. Insoniyatning davlat va jamiyat
quriliShiga doir asriy tajribalari ijtimoiy munosabatlarni yangicha yondaShuvlar asosida tartibga
soliSh borasidagi ilg*or yondaShuvlarning qaror toptiriliShiga olib keldi. Mazkur yonda Shuvlarning
mohiyati so'nggi yillarda umumiy tarzda "modernizatsiyalaSh" tuShunchasi yordamida ifodalanib
kelinmoqda. Xo'Sh, "modernizatsiya" tuShunchasi lug'aviy jihatdan qanday ma'noni anglatadi?
UShbu tuShuncha negizida qanday holat tavsiflanadi?
Modernizatsiya (ingl. "modern"
zamonaviy, ilg'or, yangilangan) - ob'ektning yangi
talablar va me 'yorlar, texnik ko'rsatmalar, sifat ko'rsatkichlariga mos raviShda yangilaniShi
sanaladi.
Ta'lim tizimining modernizatsiyala Shda quyidagi ustuvor vazifalar hal qilinadi:
- har bir Shaxsning to' lagonli ta'lim oliShida boShqalar bilan teng huquqliligi va ta'lim
oliShning ochiqligini ta'minlaSh;
uzluksiz ta'lim tizimida yangi sifat ko'rsatkichlariga eriShiSh;
yangi ta'lim resurslarini jalb qiliSh va ulardan samarali foydalaniSh asosida uzluksiz ta'lim
tizimida samarali me'yoriy-huquqiy va taShkiliy-iqtisodiy mexanizmlarni ShakllantiriSh;
- davlat va jamiyatning go'llab-quvvatlaShi negizida ta'lim tizimi xodimlarining iitimoiy
maqomi va kasbiy kompetentligini rivojlantiriSh;
- ta'lim tizimining davlat va jamoatchilik boShqaruviga asoslanganlik tamoyiliga muvofig
ta'lim jarayoni iShtirokchilari - talabalar, pedagoglar, ota-onalar va ta'lim muassasalarining rolini
oShiriShdan iborat. Ta'limni modernizatsiyalaSh jarayoni o'z-o'zidan innovatsiyalarga bog'lig
bo 'ladi.

---

Pedagogik innovatsiyalar o'z xususiyatiga ko'ra quyidagi tarkibiy tuziliShga ega bo ladi:
1.Sohada namoyon bo layotgan yangilikni ajratib ko'rsatuvchi blok (unda pedagogikadagi
yangi g'oyalar, pedagogik yangiliklarning tasnifi, ularni asoslaShga xizmat qiladigan Shart-
Sharoitlar, yangilik darajasini belgilovchi me'yorlar, pedagoglarning yangiliklarni o'zlaShtiriSh va
undan amaliyotda samarali foydalaniShga tayyorliklari, an'analar va novatorlik taShabbuslari,
sohada yangiliklarni yaratiSh bosqichlari aks etadi).
2. Pedagoglar tomonidan yangilikning idrok qiliniShi, o'zlaShtiriliShi va baholaniShi
ifodalovchi blok (unda pedagogik jamoalar tomonidan yangiliklarning baholaniShi va
o'zlaShtiriliShi - turli innovatsion jarayonlar, konservatorlik va novatorlik, innovatsiya muhiti,
pedagogik jamoalarning yangilikni idrok etiSh va bahola Shga tayyorliklari aks etadi.
3. YAngilikdan foydalaniSh va uni joriy etiSh bloki (unda yangilikni amaliyotga tadbiq etiSh
va ulardan samarali foydalaniSh hodisasi ro'y beradi).
2. Novatsiya (yangilaniSh). Novatsiya va innovatsiyaning
farqli jihatlari
Lug'aviy jihatdan "innovatsiya" tuShunchasi ingliz tilidan tarjima qilinganda ("innovation")
"yangilik kiritiSh" degan ma' noni anglatadi. "Innovatsiya" tuShunchasi mazmunan aniq holatni
ifodalaydi.
"O'zbekiston Milliy ensiklopediyasi"da ko' rsatiliShicha, innovatsiya quyidagicha mazmun va
tuShunchalarga ega: "Innovatsiya (ingl. "innovationas" - kiritilgan yangilik, ixtiro) - 1) texnika va
texnologiya avlodlarini almaShtiriShni ta'minlaSh uchun iqtisodiyotga sarflangan mablag 'lar; 2)
ilmiy-texnika yutuqlari va ilg'or tajribalarga asoslangaan texnika, texnologiya, boShqariSh va
mehnatni taShkil etiSh kabi sohalardagi yangiliklar, Shuningdek, ularning turli sohalar va faoliyat
doiralarida go 'llaniShi"58

---

«Innovatsion faoliyat - bu yangi ijtimoiy talablar bilan an'anaviy me yorlarning mos
kelmasligi, yoxud amaliyotning yangi Shakllanayotgan me'yorining mavjud me'yor bilan
to'gnaShuvi natijasida vujudga kelgan muammolarni echiShga qaratilgan faoliyatdir»,-deb
ta'kidlaydi V.I.Slobadchikovs9
Inson faoliyati o'z oldiga qo'ygan maqsadlariga ko'ra bir-biridan farq qiladi. Masalan, ijodiy
faoliyat, ilmiy faoliyat, pedagogik faoliyat, tadbirkorlik faoliyati, o'quv-biluv faoliyati, boShqaruv
faoliyati va innovatsion faoliyat kabilar. Faoliyatning mazmuni, Shart-Sharoitlari, vositalari
o'zgarib boriShi natijasida insonning ahloqiy madaniyati takomilla Shib boradi.
«Pedagogik faoliyat - jamiyatning ta'lim-tarbiyaga bo'lgan ehtiyojini qondiriSh maqsadida
umuminsoniy sifatlar va milliy fazilatlarni ShakllantiriShni ilmiy asoslangan reja-dasturga muvofiq
amalga oShiriSh, ya'ni yoSh avlodni hayotga tayyorlaydigan ijtimoiy zarur faoliyat»,-deya
ta'riflaydi B.Ziyomuhammedov.
Bugungi kunda pedagogika sohasida yangi ilmiy yo'naliSh - pedagogik innovatsiya va ta'lim
jarayonini yangilaSh g'oyalarining paydo bo'liShi natijasida o'qituvchining pedagogik faoliyatida
ham yangi yo'naliSh «'qituvchining innovatsion faoliyati» tuShunchasi paydo bo'ldi
Ta'lim tizimidagi innovatsiyalar, ularni amaliyotga kiritiSh, innovatsion jarayonlarni
boShqariShni tahlil giliSh orgali innovatsion faoliyat tuShunchasini ta'riflaSh imkoniyati paydo
bo'ldi. Innovatsion faoliyat - pedagogik jamoani harakatga keltiruvchi, olg'a boShlovchi, taraqqiy
ettiruvchi kuchdir. Innovatsion faoliyat bu amaliyot va nazariyaning muhim qismi bo lib, ijtimoiy-
madaniy ob'ekt sifatlarini yaxShilaShga qaratilgan ijtimoiy sub'ektlarning harakat tizimi bo'lib, u
ma'lum doiradagi muammolarni echiSh qobiliyatigina emas, balki har qanday vaziyatdagi
muammolarni echiSh uchun motivatsion tayyorgarlikka ega bo'liShdir. O'qituvchi innovatsion
faoliyatining markaziy masalasi o'quv jarayonini samarali taShkil etiShdan iborat.Innovatsion
faoliyatni ma'lum bir ijtimoiy amaliyot maydonida ko'rib chiqiSh zarur. Bu amaliyotning konkret
sub'ekt nuqtai nazaridan, amaldagi an'anaga nisbatan jiddiy o'zgariShlarga olib keladigan yangi
faoliyatni innovatsion deb hisoblaSh mumkin.
Innovatsion faoliyatning infratuzilmasini innovatsion faoliyatni amalga oShiriSh uchun zarur
bo'lgan xizmatlarni innovatsion faoliyat sub'ektlariga taklif etuvchi taShkilotlar taShkil etadi.
Demak, malaka ShiriSh institutlari, tuman (Shahar) metodika kengaShlari, maktab metod
birlaShmalari o'qituvchilar innovatsion faoliyat yuritiShlari uchun zarur bo'ladigan xizmatlarni
taShkil etiShlari kerak.

---

"Innovatsion ta'lim" tuShunchasi birinchi bor 1979 yilda "Rim klubi" da qo 'llanilgan.
Innovatsion ta'lim iaravonida
qo'llaniladigan texnologiyalar innovatsion ta'lim
texnologiyalari yoki ta'lim innovatsiyalari deb nomlanadi. Innovatsiyalar turli ko'riniShga ega.
Ta'lim tizimida yoki o'quv faoliyatida innovatsiyalarni qo'llaShda sarflangan mablag' va
kuchdan imkon gadar eng yugori natijani oliSh maqsadi ko*zlanadi. Innovatsiyalarning har ganday
yangilikdan farqi Shundaki, u boShqariSh va nazorat qiliShga imkon beradigan o'zgaruvchan
mexanizmga ega bo'liShi zarur. Mohiyatiga ko'ra innovatsiyalar munosabat yoki jarayonga
yangilik kiritiShning dinamik tizimi sanaladi. O'z-o'zidan tizim sifatida yangilik kiritiriSh
munosabat yoki jarayonning, birinchidan, ichki mantig ini, ikkinchidan, kiritilayotgan yangilikning
muayyan vaqt oralig'ida izchil rivojlaniShi va atrof-muhitga ko'rsatadigan o'zaro ta' sirini
ifodalaydi.
«Innovatsion faoliyat - bu yangi ijtimoiy talablar bilan an'anaviy me yorlarning mos
kelmasligi, yoxud amaliyotning yangi Shakllanayotgan me'yorining mavjud me'yor bilan
to'gnaShuvi natijasida vujudga kelgan muammolarni echiShga qaratilgan faoliyatdir»,-deb
ta'kidlaydi V.I.Slobadchikovs9
Inson faoliyati o'z oldiga qo'ygan maqsadlariga ko'ra bir-biridan farq qiladi. Masalan, ijodiy
faoliyat, ilmiy faoliyat, pedagogik faoliyat, tadbirkorlik faoliyati, o'quv-biluv faoliyati, boShqaruv
faoliyati va innovatsion faoliyat kabilar. Faoliyatning mazmuni, Shart-Sharoitlari, vositalari
o'zgarib boriShi natijasida insonning ahloqiy madaniyati takomilla Shib boradi.
«Pedagogik faoliyat - jamiyatning ta'lim-tarbiyaga bo'lgan ehtiyojini qondiriSh maqsadida
umuminsoniy sifatlar va milliy fazilatlarni ShakllantiriShni ilmiy asoslangan reja-dasturga muvofiq
amalga oShiriSh, ya'ni yoSh avlodni hayotga tayyorlaydigan ijtimoiy zarur faoliyat»,-deya
ta'riflaydi B.Ziyomuhammedov.
Bugungi kunda pedagogika sohasida yangi ilmiy yo'naliSh - pedagogik innovatsiya va ta'lim
jarayonini yangilaSh g'oyalarining paydo bo'liShi natijasida o'qituvchining pedagogik faoliyatida
ham yangi yo'naliSh «'qituvchining innovatsion faoliyati» tuShunchasi paydo bo'ldi
Ta'lim tizimidagi innovatsiyalar, ularni amaliyotga kiritiSh, innovatsion jarayonlarni
boShqariShni tahlil giliSh orgali innovatsion faoliyat tuShunchasini ta'riflaSh imkoniyati paydo
bo'ldi. Innovatsion faoliyat - pedagogik jamoani harakatga keltiruvchi, olg'a boShlovchi, taraqqiy
ettiruvchi kuchdir. Innovatsion faoliyat bu amaliyot va nazariyaning muhim qismi bo lib, ijtimoiy-
madaniy ob'ekt sifatlarini yaxShilaShga qaratilgan ijtimoiy sub'ektlarning harakat tizimi bo'lib, u
ma'lum doiradagi muammolarni echiSh qobiliyatigina emas, balki har qanday vaziyatdagi
muammolarni echiSh uchun motivatsion tayyorgarlikka ega bo'liShdir. O'qituvchi innovatsion
faoliyatining markaziy masalasi o'quv jarayonini samarali taShkil etiShdan iborat.Innovatsion
faoliyatni ma'lum bir ijtimoiy amaliyot maydonida ko'rib chiqiSh zarur. Bu amaliyotning konkret
sub'ekt nuqtai nazaridan, amaldagi an'anaga nisbatan jiddiy o'zgariShlarga olib keladigan yangi
faoliyatni innovatsion deb hisoblaSh mumkin.
Innovatsion faoliyatning infratuzilmasini innovatsion faoliyatni amalga oShiriSh uchun zarur
bo'lgan xizmatlarni innovatsion faoliyat sub'ektlariga taklif etuvchi taShkilotlar taShkil etadi.
Demak, malaka ShiriSh institutlari, tuman (Shahar) metodika kengaShlari, maktab metod
birlaShmalari o'qituvchilar innovatsion faoliyat yuritiShlari uchun zarur bo'ladigan xizmatlarni
taShkil etiShlari kerak
O' zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning rivojlanishi tarixi
Ijtimoiy pedagogika fan sifatida respublikamiz mustaqillikni qo'Iga kiritgandan so'ng o'qitila boshlagan bo'Isa-da, ijtimoiy tarbiya, ytimoiy faoliyat- ijtimoiy ximoya ko' rinishida qadimiy ildizlarga ega. Ilk diniy-falsafiy (Avesto) va adabiy (Alpomish,
Go'ro' g'li) manbalarda biz insonning ijtimoiy kelib chiqishi nuqtai nazaridan pedagogik qarashlarning aks etishini ko'ramiz. Keyinchalik VI-VIl asrlarda Markaziy Osiyo hududida islom dinining tarqalishi yangi ma' naviy, axloqiy qadriyatlarni olib keldi
va ular mintaqada oila va jamiyat tarbiyasi tizimiga ta'sir ko'rsatdi. Markaziy Osiyoning arab halifaligi tarkibiga kirishi madaniy almashuv, fikr va qarashlarning erkin kurashi, o'zaro munosabatlarning shakllanishiga olib keldi. Moddiy barqarorlik va
ishlab chiqarish hamda savdo rivoji ehtiyojlariga asoslangan yangi ijtimoiy-iqtisodiy holat ma'naviy va madaniy hayotning yuksalishiga, dunyoviy ilm va fanlarning gullab-yashnashiga, fors, arab, qadimgi yunon madaniyati yutuqlarini o'zlashtirishga
yordam berdi.
"Avesto" va jamiyatning ijtimoiy hayoti Eramizdan oldingi minginchi yillarning o'talarida eng qadimgi ajdodlarimiz tomonidan qahramonlik mazmunidagi juda ko' p afsonalar, rivoyatlar aytilgan bo'lib, ular zardushtiylik dinining muqaddas kitobi
«Avesto»ga kiritilgan.
Ma'lumotlarga ko'ra, «Avesto» eramizdan avvalgi VII asrning oxiri va VI asrning boshlarida yaratilgan bqlib, to'liq kitob holida eramizdan avvalgi I asrda shakllangan.
«Avesto»ni qadimgi davrlarda ajdodlarimizning tabiiy, ilmiy, ma'rifiy fikrlari to' plangan dastlabki pedagogik asar deb hisoblash mumkin. Shuningdek, tadqiqotchilar uning diniy xarakterdaligini ta'kidlash bilan birga falsafa, siyosat, ta'lim-tarbiya
adabiyot masalalarini ham qamrab olgan asar sifatida ta'riflaydilar.