Innovatsiyalar vazirligi islom karimov nomli toshkent davlat texnika universiteti

I.Yer osti konstruktsiyalari haqida umumiy tushuncha


1.1. Qurilish konstruktsiyalarni rivojlanish tarixi
Qurilish konstruktsiyalarni rivojlanish tarixi qadimdan boshlanadi - ishlov berilmagan toshdan qurilgan birinchi inshootlar tosh davriga to’g’ri keladi. Yog’och konstruktsiyalarni qo’llash ham qadimgi zamonlarga borib taqaladi. Bu tabiy ashyolar turar joylar qurishda va eng sodda inshootlar - ustunlar, bostirmalar, kichik-kichik ko’priklar qurishda ishlatilgan. Quldorlik va feodal jamiyatlarida g’isht-tosh me’morchiligining juda ko’p ulug’vor yodgorliklari - gumbaz bilan qoplangan saroylar, madrasalar, masjitlar qurilganini bilamiz. O’tgan davrda armotshli konstruktsiyalar payo bo’ldi va qonunchilik sohasi kengaydi. Polat elementlar bilan armaturalangan gisht-tosh konstruktsiyalar quvurlar, buyumlar, ko’priklar va boshqa shu kabilarni qurishda ishlatila boshladi. Bizning davrimizda devorbop ihothalarda, ustunlarda, tirak devorlarda g’isht-tosh konstruktsyalardan foydalanilmoqda.
Yog’och konstruktsiyalar qo’llashning keng yoyilishi g’isht-tosh qurilishlar bilan qadamma – qadam boradi. Birinchi yog’och ko’priklar bizning eramizgacha bo’lgan davrlarda qurilgan. Qadimgi vaqtda uylar va qalla devorlarini qurishda ta'rashlangan yog’och konstruktsialardan foydalanilgan. Yog’och dizayni rivojlana borgan sari shponkali, mixli, mixchupli birikmali murakkab sistemali – qo’shma to’sinlar, ramalar, gumbazlarda va joylarda foydalana boshladi. Davolanish o’n yillar ichida yelimlab tayor yelim-yogochli va elim-fanerli qurilishlar, metall-yog’och fermalar, arkalar va boshqalar keng tarqaldi. Ayni bir vaqtda plastmasalardan foydalanib tayorlangan qurilishlar, konstruksiyalar katlamli plitalar, devorbop ihotalar, havo to’ldirilgan pnevmatik qobiqlar va boshqalarni ishlatish o’sib bormoqda.
Qurilish inshootlari uchun metallni birinchi bor XII asrda alohida detallar (tortqilar, mahkamlagichlar va h.k) tarzida foydalana boshlandi. Butunlay metalldan (cho’yandan) tayorlangan birinchi qurilishi konstruktsiyasi XVII - XVIII yerlarda paydo bo’ldi. XIX asrda cho’yan-temir fermalari parqinlab tayorlangan temir fermalar va temir konstruksiyalar paydo bo’ldi. Elektr payvandlashing rivojlanishi undan metall konstruksiyalarda keng foydalanishga olib keldi. Xozirgi vaqtda metall konstruksiyalarda. Biriktirishning bunday usulini elementlarini biriktirishning asosi bo’lib qoldi, bu esa metall sarfini kamaytirishga va tayorlashdagi sermehnatlilikni kamaytirishga olib keldi. Metall konstruksiyalar jahonda yuqori darajada rivojlandi kam legarlangan o’ta mustahkam po’latlar va alyuminiy qotishmalarni, oldindan zo’riqtirilgan, yahlit payvandlangan yengil va tarkibli konstruksiyalar muvaffaqiyat bilan ishlatilmoqda. Juda ko’p noyob inshootlar - balandligi 200-300 m dan ortiq tele va radio minoralari, katta oraliqli ko’priklar, sport va ko’rgazma zallari xonalarining yopmalari, baland binolarning sinchlari qurilgan.
Temir-beton konstruksiyalari o’tgan asrning o’rtalarida paydo bo’ldi, biroq o’sha asrning ohiridayoq temir-betondan tayorlangan qovurg’ali orayopmalar, birinchi ko’priklar, quvurlar qurildi. XX asr bo'shida Moskvada to’sinsiz temir-beton orayopmalar, Nikolaev shaxrida esa dunyoda birinchi marta temir-beton mayok qad ko’tardi. Keyinchalik temir-beton konstruktsiyalar binolar va inshoatlarning yahlit qurilishlari tarzida tobora keng tarqaldi. 30 - yillarning birinchi marta oldindan zo’riqtirilgan konstruksiyalar paydo bo’ldi, ularning samaradorligi armatura po’lat va betonlash mexanik xossalari ortishi bilan, shuniigdek ularni tayyorlash texnologiyalari rivojlanishi bilan tez o'rtadi. Urishdan keyingi yillarda yig'ma temir-beton konstruktivlar gurkirab rivojlandi. Sanoat binolarida (kolonnalar, to’sinlar, fermalar, arkalar) yirik panelli turar joy va jamoa binolarida, muhandislik inshoatlarida (ko'priklar, yo'l o'tkazgichlar, gidrotexnika inshoatlari va boshqalar) da ixchamlashtirnlgan temir-beton konstruksiyalarning qo’llanishi qurilish kayfiyati datlarini ancha kiskartiradi, kuchli, qurish suratlarini jadal shakllanishi va tannarhini kamaytirishga olib keladi.
Temir-betondan ko’pgina noyob inshootlar qurilgan. 1935 yildayoq Novosibirskda o’sha zamonda eng katta hisoblangan 60m diametli gumbaz qurilgan edi (qalinligi 7 sm), temir-betondan turli har xil qobiqlar qurishda keng foydalanildi (ularning oraliqda 200m ortiq berilgan edi) 1960 - 1966 yillarda Moskvada oldindan zo’riqlangan temir-betondan 500m dan teleminora qurildi baland. Temir-konstruktsiya hozirgi zamonda qurilishning asosi bo’lib qoldi, u jamoa, sanoat va qishloq xoʻjaligi Binolari Qurilishida ko’plab ishlatilishidan tashqari, ko’prik, gidrotexnika dudlangan shida va boshqa sohalarda muvaffaqiyat bilan ishlatilmoqda.
Temir-betonning rivojlanishi hamda uning texnik – iqtisodiy ortishi, beton va armatura mustahkamliginging ortishi, oqilona tayyorlangan konstruktiv shakllarni qo’llash hisobiga og’irliklarining kamayishi, yengil va g’ovakli betonlarning, armotsementning ishlatilishni, tayorlash texnologiyasining, ayniqsa murakkab qurilishlar (oldindan qurilgan qurilishlar, yupqa devorli faza).
Qurilish konstruksiyalari — bino va inshootlarning asosiy qismlari. Koʻtaruvchi, toʻsuvchi, koʻtaruvchi-toʻsuvchi va yopuvchi kabi turlarga boʻlinadi. Arka, ferma va rama shartli ravishda koʻtaruvchi; devor va yopmalarning panellari, gumbaz va boshqa toʻsuvchi, koʻtaruvchi va yopuvchi Qurilish konstruksiyalari hisoblanadi. Qurilish konstruksiyalarining tekis (balka, ferma, rama) va fazoviy (gumbaz va boshqalar) xillari bor. Qurilish konstruksiyalari beton va temir-beton, metall, plastmassa, yogʻoch va gʻishtdan ishlanadi.
Qurilishda beton va temir-beton konstruksiyalar keng tarqalgan. Gidro-texnika inshootlari, yoʻllar, aero-dromlar, rezervuarlar qurishda yaxlit temir-beton ishlatiladi. Maxsus beton va temirbeton yuqori va past temperaturalar yoki kimyoviy agressiv muhitlar taʼsirida boʻladigan inshootlarni qurishda qoʻllaniladi. Metall konstruksiyalar, asosan, koʻp qavatli bino va inshootlarning sinchlari, sexlar, katta hajmli rezervuarlar, koʻpriklar qurishda ishlatiladi.
Gʻisht, tabiiy tosh, mayda bloklar va boshqa konstruksiyalar yirik panellarga qaraganda kamroq ishlatiladi. Yogʻoch konstruksiyalardan foydalanishning asosiy yoʻnalishi yelimlangan yogʻoch konstruksiyalarga oʻtishdir. Qurilishda koʻtaruvchi va toʻsuvchi konstruksiyalar uchun yelimlangan yogʻoch keng qoʻllaniladi. Industrial konstruksiyalardan asbestsement pnevmatik konstruksiyalar; yengil qotishmalar va plastik massalar ishlatiladigan konstruksiyalar keng tarqalgan.