Innovatsiyalar vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti d. A. Axatova

11-Mavzu: 1924-1991 yillarda O‘zbekistonda ta’lim tizimi va pedagogik 
fikrlar rivoji 
 
 

---

326 
Oktabr tuntarishini, Grajdanlar urushini, quloqlashtirish kompaniyasi, Stalin 
qatog‘onlarini, Ikkinchi jahon muxorabasining azobu - uqubatlarini, tahlikali 
elliginchi va nihoyat "desantchilar zulmi" nomini olgan saksoninchi yillar 
voqealarini bevosita boshidan kechirdi. Biz - nisbatan yosh avlod esa 
"rivojlangan sotsializm" deb atalgan davrni ham ko‘rdik, kommunistik 
mafkuraning hukmron tazyiqi ostida ham yashadik. Bu mafkura zulm va 
zo‘ravonlikka, g‘irromlik va soxtakorlikka asoslanganini yaxshi bilamiz. Shu 
sababli ham u halokatga uchradi".
33
Yurtboshimiz ta’kidlaganlaridek mana shu mustamlakachilik siyosati zulm 
va asoratlari ta’lim - tarbiya, milliy o‘zlikni anglash sohalarimizga ham o‘z 
ta’sirini ko‘rsatdi. 
Sobiq Sho‘ro tuzumi davrida pedagogika fani butunlay boshqacha negizda 
shakllantirildi. Bu sobiq sovet pedagogikasining ajralmas qismi edi. Rus 
pedagogikasidan rus olimlari yozgan darsliklardan foydalanildi. Natijada o‘zbek 
pedagogikasi markscha - lenincha nazariya doirasida shakllangan soxta fanga 
aylanib ketdi. 
Oktabr to‘ntarishidan so‘ng 3 ta xonlik o‘rniga yangi yo‘nalishdagi 
mafkuraga asoslangan Turkiston Muxtor Jumhuriyati, Buxoro va Xiva Xalq 
Respublikalari tashkil topdi. 
Maktablardagi o‘quv - tarbiya ishlari mazmuni tuzum maqsadi asosida 
o‘zgardi. Din va Qur’oni Karimga e’tibor umuman taqiqlandi. 1918-20-yillarda 
yangi siyosat asosida o‘quv reja va dasturlari tuzildi, dars va tadbirlar shu 
asosida o‘tkazildi. Tarix darslarida voqealar buzib talqin etildi. Adabiyot 
darslarida esa rus yozuvchilarini o‘rgatishga e’tibor qaratildi. Aniq fanlarni 
o‘qitish miqyosi kengaydi. Ijtimoiy fanlarni o‘qitishda ham o‘zgarishlar bo‘ldi. 
Avvalo milliy maktablarda o‘qituvchilar yetishmasligi ko‘zga tashlandi. 
1918-yil 20-yanvardagi sobiq RSFSR XKS ning "Cherkovni davlatdan va 
33
Баркамол авлод орзуси. "Жамиятимиз мафкураси халqни – халq, миллатни - миллат qилишга хизмат этсин" - 
И.Каримов. Т.,1999, 31 – б. 

---

327 
maktabni cherkovdan ajratish to‘grisida"gi dekreti asosida turli mullalar, ziyoli 
din ahllarining maktablarda dars berishlariga yo‘l qo‘yilmadi. 
Hukumatning xalq maorifi sohasidagi yangi siyosatiga javoban o‘lkada 
juda ko‘plab maktablar ochilib, o‘quvchilar soni ancha oshgan. 1918-yili 
Toshkentda o‘lka maorif xodimlarining sye’zdi ochilib, xalq maorifini qayta 
qurish bo‘yicha tadbirlar belgilangan. "Mehnat maktablari" deb atalgan 
maktablar ochildi. Yangi tipdagi maktablar vujudga kela boshladi. 1918-yil 
bahoriga kelib respublikada ishlab turgan maktablarning soni 330 taga yetdi. 
1919-20 o‘quv yili boshida Farg‘ona viloyatida 350 ta, Sirdaryo viloyatida 
839 ta, Samarqand viloyatida 216 ta maktab ishladi. 
Qizlar maktablari ochila boshladi. 1917 yili Beshyog‘ochning Zevak 
mahallasida Bashorat Jalilova maktab ochib, 22 ta o‘zbek qizini o‘qitadi. Keyin 
bunday maktablar soni ko‘payib boradi. 
O‘lkada o‘rta, maxsus o‘rta va oliy o‘quv yurtlari ham ochila boshladi. 
1918 - 20 yillar ichida Turkiston sharqshunoslik instituti, Timiryazev nomidagi 
bilim yurt, Xotin-qizlar bilim yurti, va boshqalar, 1921-yil ximiya-farmakologiya 
instituti, konservatoriya, 6 ta qishloq xo‘jalik texnikumi ishga tushdi. Bular 
orasida 1918-yili 21-aprelda Toshketda ochilgan Turkiston xalq universiteti 
alohida ahamiyatga ega bo‘ldi. Uning viloyatlarda bo‘limlari tashkil etiladi. 
Sobiq RSFSR XKS ning 1920 yil 7 sentabr dekreti bilan shu universitet negizida 
Turkiston davlat universiteti tashkil etildi. 
Pedagogika o‘quv yurtlari – ped texnikumlar ochildi. Lekin o‘qituvchi 
kadrlar yetishmasligi katta muammo edi. 1920-yilga kelib 1200 o‘qituvchi 
tayyorlandi. 
1920-yili birdan 7 ta maorif instituti (inpros) tashkil etilib, ularga 1145 
talaba qabul qilindi. 1921-22 o‘quv yilida o‘lkada 2403 ta maktab va boshqa 
bolalar muassasalari ishlab, ularda 170105 bola o‘qiganligi aytiladi. 

---

328