Innovatsiyalar vazirligi samarqand davlat universiteti maktabgacha va

I.BOB. O‘QUVCHILARNI TARBIYALASHDA INSHONING AHAMIYATI 
1.1. O‘quvchilar tarbiyasida inshoning ahamiyati. O‘quvchilar inshosini tahlil 
qilish va undan kеyingi ishlar. 
Ins ho mavzus i – ins ho pred meti bo`lib, uning maz munini tas hkil 
etadi. Mavzuga qarab ins hoda aks ettiriladigan materiallar, dalillar,
hodisalar tanlanadi. Ins honing to`g`ri va to`liq bo`lis hi o`qituvchi 
mavzuni 
qanday 
shakllantiris hi, 
o`quvchilar 
uni 
qanda y 
tus hunis hlariga bog`liq.
Ins ho ustida is hlas hda mavzu tanlash, uni rejalas htiris hda es a 
og`zaki va yozma ins ho mavzus ini belgilab olis h muhim rol o`ynaydi.
O`quvchilarni 1 -s infdan bos hlab mavzu tanlay bilis h, uning ustida 
is hlay bilis h, yoziladigan ins hoda fikrni bayon etis hda h ar bir so`z,
ibora haqida o`ylas hga o`rgatis h kerak. C hunki mavzu ustida fikr 
yuritis h bilan ins ho us tida is hlas h ham bos hlanadi. Mavzularning bir -
biridan farqini his etis h, ularni qiyos las hga yorda m beradi.
Bos hlang`ich s inflarda qiyos las h sodda mavzular ni tanlas hda n 
bos hlanadi.
O`quvchilar mavzuni yoritis hga 1 -s infdan bos hlab o`rganadilar.
Ular mavzuga oid gap tuzadilar. M asalan, bahor havos i haqida, ona 
qis hlog`i haqida, qo`rqoq quyon, ayyor tulki haqida gap tuzadilar.
Maktabda 
o`tkaziladigan 
ins holard a 
ko`zga 
tas hlanadiga n 
nuqsonlardan biri mavzudan chetga chiqis h, ya`ni uning haddan ziyod 
qisqa, yoki aks incha, ortiq darajada keng hajmda bo`lis hidir. As lida 
ins ho uchun aniq chegaralangan mavzular tanlanis hi o`rinlidir.
Masalan, “Mening gulzorim”, “Yozgi ta`tilning bir kunida”, “Birinchi 
qo`ng`iroq”, “Matematika darsida”, “Sevimli o`qituvchim” va 
bos hqalar.
Og`zaki va yoz ma ins ho ustida is hlas hda mavzu berib, uni 
yoritis hni talab qilis hdan tas hqari, avval material tanlas h, keyin s hu 

---

9 
yig`ilgan materialla r asos ida mavzuni s hakllantiris hni tavs iya qilis h 
ha m mumkin.
Mavzu za minida ins honing asos iy mazmuni yotadi. O`quvchilar u 
haqida aniq tasavvurga ega bo`ls alargina, ins honi talabga javob 
beradigan darajada yozis hlari mumkin. Bunda mavzuning juda aniq 
bo`lis hi muhim rol o`ynaydi. Puxta o`ylab tanlangan mavzu 
o`quvchilarning unga mos material tanlas hlari va bu materiallarni 
izchillikda yoritis hlari uchun yo`llanma s ifatida xizmat qiladi.
Odatda, adabiy mavzulardagi ins ho uch qis mdan – kiris h, asos iy 
qis m, xulosadan iborat bo`lib, reja as os ida yoziladi.
Ins honing kiris h qis mida, odatda voqea yuz bergan davr, asarnin g 
yaratilis hi, mavzus i, yozuvchi ijodida tutgan o`rni to`g`ris ida qis qacha 
ma`lumot beriladi.
Ins honing ikkinchi, asos iy qis mida mavzu bo`yicha t o`planga n 
materiallar ifodalanadi.
Ins honing xulosa qis mida odatda, qoida bo`yicha, asos iy qis mida 
bayon etilsa, fikrlar umumlas htiriladi, shaxs iy xulosa bayon etiladi.
Xulosa qis mining mazmuni, ins ho mazmuniga qarab turlicha bo`ladi.
Masalan, agar ins ho adabiy xarakterda bo`lsa, xulosa qis mida 
obrazlarning tipikligi, yozuvchi ijodining aha miyati, yozuvchining 
adabiyot rivojidagi roli haqida so`z yuritiladi.
Og`zaki va yozma ins hoga o`rgatish jarayonida o`quvchilarda 
mavzuni tus hunis h va yoritis h, o`z ins hos ini aniq fikrga bo`ys undiris h,
material to`plas h, uni tartibga solis h va joylas htiris h, reja tuzis h va 
reja asos ida yozis h, maz munga va nutq vaziyatiga mos ravis hda til 
vos italaridan 
foydalanis h, 
yozgan 
ins hos ini 
tako millas htiris h 
ko`nik malari hos il qi linadi. Bulardan tas hqari texnik vazifalar ha m 
amalga os hiriladi, ya`ni matnni yozishda imlo qoidalari va hus nixatga 
e`tibor beris h, matnni xatbos hidan yozis h, hus nixat va hos hiyaga rioya 
qilis h kabi talablarga ham a mal qilinadi.

---

10 
1-4 s inflardagi bayon va ins ho ta`limiy xarakterga ega bo`lib,
o`qituvchi rahbarligida o`tkaziladi. Bu s inflarda o`quvchilar maz mun i 
o`zlas htirilgan ertak, hikoya bo`yicha bayon, hayotiy tajribalar va 
ras mlar asos ida kichik hajmda ins ho yozadilar.
Bos hlang`ich s inflarda o`quvchil arni ins ho mavzus i va uni 
yoritis hga o`rgatis h ins ho mavzus i bilan tanis htiris hdan bos hlanadi.
Xus usan, ularda ins ho yozis h malakas i rivojlanis hi uchun qulay,
mazmunli, sodda mavzu tanlas h talab qilinadi.
Bundan tashqari kelajak haqidagi “Kim bo`lishni xoh layman” 
mavzus ida tayyorgarliks iz hikoya qilis h tarzidagi ins ho ha m katta 
tarbiyaviy kuchga ega. O`quvchilar us hbu mavzu asos ida ins ho 
yozganlarida kimga havas qilis hlari, kim bo`lmoqchi ekanliklari va 
nima uchun s hu sohaga yoki s hu kasbga qiziqis hlari, b u kas bni 
tanlas hda kim havas uyg`otgani, bu kasbning foydali jihatlari haqida
to`lib -tos hib hikoya qiladilar.
Xullas, mavzu ins hoda yoritilgan fikrlarga muvofiq kelis hi va 
uning mazmunini to`la qa mrab olishi lozim. Hech vaqt kuzning 
shirin-s hakar mevalar i haqida fikr yuritib, “Qovun pis hdi”, “Polizda” 
deb sarlavha qo`yilmaydi. U albatta, “Kuz sahovati”, “Kuz ne`matlari” 
kabi no mlar bilan atalis hi lozim.