Innovatsiyalarning mohiyati va xususiyatlari

Evolyutsion tahlil usuli. Innovatsiya nazariyasining shakllanishi va rivojlanishining tarixiy jarayonida ko‘plab tadqiqotchilar eng muhim sifat xususiyatlari bilan ajralib turadigan bir necha bosqichlarni ajratib ko‘rsatadilar:

1. 
   bosqich: XIX asr oxiri XX asrning 30-yillari.
   

Bu uzoq to‘lqinlar va siklik inqirozlar nazariyasi doirasida iqtisodiy o‘sishning sabablari va omillarini o‘rganib, bir guruh tushunchalar shakllana boshlagan innovatsiya nazariyasining
fundamental asoslarini shakllantirishning boshlanish davri. Ushbu yondashuvning asosiy g‘oyasi shundan iborat ediki, bozor iqtisodiyoti rivojlanishining umumiy sxemasi uning “boom-bust- boom” sikli bo‘ylab uzluksiz harakatlanishi va iqtisodiy o‘sishning asosiy omili innovatsiya hisoblanadi.
Ushbu bosqich N.D.Kondratyevning “uzoq to‘lqinlari” kashf etilgani, innovatsiya nazariyasi va J. Shumpeter tomonidan ishlab chiqarilgan tadbirkorlik nazariyasining asosiy qoidalari shakllantirilganligi bilan ahamiyatlidir. Bu yangilikning mohiyatini va innovatsion jarayonda tadbirkorning yangi rolini ochib beradi.
Maqsadli tahlil usuli asosida har bir aniq o‘rganishning mazkur holatida “Innovatsiyalar iqtisodiyoti” kursini o‘rganish maqsadlariga mos keladigan innovatsiyalar nazariyasidagi o‘sha yondashuv va tushunchalarni umumlashtirish, tasniflash va chuqur ishlab chiqish zarur,
Innovatsiya nazariyasining rivojlanish mantig‘ini taklif qilingan tahlil usullari - evolyutsion va maqsadli nuqtai nazardan ko‘rib chiqamiz.
Quyida voqealar xronologiyasi keltirilgan. XIX asr oxiri XX asr boshlari:

• 
  1793-1847-yillardagi jahon urushlari - falokat sabablarini o‘rganish (H. Klark, 1847);
  
• 
  iqtisodiyotning siklik rivojlanishi va iqtisodiyotda uzoq muddatli tebranishlar mavjudligini isbotlashga birinchi urinish haqida taxminlar (V. Jevons, 1884);
  
• 
  siklik inqirozlarni o‘rganish va iqtisodiy rivojlanishning uzoq muddatli tebranishlari mavjudligini isbotlash, sikllar va inqirozlar nazariyasining maktabiga asos solish (M. Tugan- Baranovskiy, 1894);
  
• 
  siklik inqirozlar va “uzun to‘lqinlar” o‘rtasidagi bog‘liqlikni, shuningdek tebranishlarning endogen va ekzogen mexanizmi muammolarini o‘rganish (Parvus, 1901; J. VanGelderen, 1913; S. De Volf, 1924).
  

XX asrning 20-30-yillari:

• 
  N.D.Kondratyevning “uzoq to‘lqinlar” qonunlari bo‘yicha muvozanatsiz iqtisodiy rivojlanishni asoslashi, iqtisodiyotning uzoq muddatli tebranishlarining endogen tabiatini tushuntiruvchi nazariyasini asoslash (1924-1928);
  
• 
  N.D.Kondratyev nazariyasi “biznesning yirik sikllari” paydo bo‘lishining sabablari va ularning davomiyligini yanada o‘rganishni boshladi, natijada notekis iqtisodiy o‘sishning eng muhim sababi keyinchalik innovatsiya deb tan olindi. N.D.Kondratyev keyinchalik “evolyutsion” deb nomlangan yangi iqtisodiy nazariyani ishlab chiqishni boshlagan “bum-bust-boom” siklidagi muvozanatsiz iqtisodiy rivojlanish mexanizmini asoslab beradi.
  

XX asrning 30-yillari:

• 
  J. Shumpeter tomonidan ishlab chiqilgan - innovatsiya nazariyasining asoschisi - uzun to‘lqinlarning innovatsion nazariyasi, innovatsiya tushunchasini ilmiy muomalaga kiritilishi va uni “ishlab chiqarish omillarining yangi ilmiy va ishlab chiqarish kombinatsiyasi” deb ta’riflashi;
  
• 
  Bozor iqtisodiyoti rivojlanishida innovatsion jarayonlarning mohiyati va rolini o‘rganish, innovatsiyalarning hayotiy siklini “ijodiy halokat jarayoni” sifatida talqin qilish;
  
• 
  Texnologik innovatsiyalar (“tadbirkorlar-innovatorlar” va “tadbirkorlar-konservatorlar”) bilan bog‘liq holda tadbirkorlik nazariyasini ishlab chiqish;
  
• 
  Iqtisodiy o‘sish sabablarini tushuntirishda neoklassik nazariyadan tubdan farq qiluvchi evolyutsion iqtisodiy nazariyasini yanada rivojlantirish.
  

2. 
   bosqich: XX asrning 40 - 70-yillari:
   

Ushbu bosqichda oldingi davrning asosiy innovatsion g‘oyalarini ishlab chiqish va batafsil bayon qilish amaliy jihatdan davom ettirildi. Rejalashtirish, tashkil etish, moliyalashtirish, innovatsion loyihalarni boshqarish va ularning samaradorligini baholash sohasida innovatsion menejmentning funksional jihatlari ishlab chiqildi.

3. 
   bosqich: XX - XXI asr 70-yillarining oxiri.
   

Innovatsiyalar nazariyasining rivojlanishidagi ushbu bosqichni innovatsiyalarni tasniflashning yangi turlarini o‘rganish, innovatsion tizimning tizimli hodisasi sifatida mohiyatini tahlil qilish va milliy innovatsion tizimlar konsepsiyasining fundamental asoslarini shakllantirish sohasidagi yangi nazariy yutuq deb hisoblash mumkin.
XX asrning 70-yillari:

• 
  Nemis iqtisodchisi G.Mensch tomonidan innovatsiyalar tasnifini (asosiy, takomillashtiruvchi va soxta-innovatsiyalar) ishlab chiqish;
  
• 
  Asosiy innovatsiyalar klasterlarini, shuningdek, asosiy va yaxshilanayotgan innovatsiyalar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni o‘rganish;
  
• 
  S-shaklidagi logistik egri (Mensh egri chizig‘i) asosida iqtisodiyotning siklik tabiati va innovatsiyalarning siklik tabiati o‘rtasidagi bog‘liqlikni tahlil qilish innovatsion biznesni dinamik modellashtirish uchun asos bo‘lgan (Foster, 1979).
  

XX asrning 80-yillari:

• 
  Innovatsiyalar tasniflarini aniqlashtirish va ularni yanada rivojlantirish, turli bosqichlarda - uzoq to‘lqinning yuqoriga va pastga qarab bosqichlarida innovatsiyalar-mahsulotlar va innovatsiyalar-jarayonlar klasterlarining shakllanishini o‘rganish (A. Kleinknecht, 1987);
  
• 
  Iqtisodiyotning uzoq muddatli o‘zgarishi mexanizmlaridan biri sifatida tegishli investitsiyalar asosida infratuzilmani shakllantirish zarurati muammosi bayonoti (Van Dyne, 1983);
  
• 
  Sobiq ittifoq iqtisodiy maktabi olimlarining rejali (sotsialistik) iqtisodiyot sharoitida ilmiy-texnik taraqqiyotning mohiyati va qonuniyatlari bo‘yicha tadqiqotlari (A.I. Anchishkin);
  
• 
  Texnologiyalarni rivojlantirish sikllari va fazalarining tasnifi, ilmiy va texnologik inqiloblarni davriylashtirish, jamiyatning boshqa sohalari – ta’lim, boshqarish, siyosat va boshqalarga radikal texnologik yangiliklarni joriy etishning o‘zaro
  

bog‘liq natijasi sifatida uzoq muddatli sikllarni o‘rganish (uzoq to‘lqin ko‘tarilishlari) (Y. V. Yakovets, 1988, 1999);

• 
  Texnologik tuzilmalar konsepsiyasini ishlab chiqish (S.Yu. Glazyev, 1993);
  
• 
  Milliy innovatsion tizimlar konsepsiyasini ishlab chiqish; XX asrning 90-yillari:
  
• 
  “Yangi iqtisodiyot” sohasida tizimli tadqiqotlarni shakllantirish, bunda innovatsion rivojlanish elementlarining o‘zaro bog‘liqligi tizimni shakllantirish rolini egallaydi. Innovatsiyalar nazariyasining shakllanish bosqichlari va tegishli sifat xususiyatlari sxematik tarzda quyidagicha ifodalanishi mumkin (2-jadval).
  

2. 
   jadval.
   

Evolyutsion yondashuvga asoslangan innovatsiya nazariyasining shakllanish bosqichlari.
Innovatsiya nazariyasi rivojlanishining o‘ziga xos, dominant xususiyatlari quyidagilardan iborat:
birinchi bosqichda - innovatsiyalarning mohiyati va ularning iqtisodiy rivojlanishdagi o‘rni bo‘yicha tadqiqotlar;
ikkinchi bosqichda - innovatsion faoliyatni boshqarish funktsiyalarini o‘rganish;
uchinchi bosqichda - innovatsiyalarning izchilligini tushunishga o‘tish va texnologiyalar, iqtisodiyot va jamiyatni o‘zaro bog‘liq o‘rganish.
Bu innovatsion rivojlanish nazariyasi evolyutsiyasining asosiy qonuniyatidir.