InsanníŃ MÚTÁjlikleri

2. Turmıs dárejesi. Ulıwma túsinikler. Tutınıw sebetin esaplaw
2. 1 Ulıwma túsinikler
Turmıs dárejesi (aktivlik dárejesi) - xalıq jan basına real dáramatlar kólemi hám tiyisli tutınıw kólemi menen xarakteristikalanǵan materiallıq párawanlıq dárejesi.
Jan basına dáramat - mámlekettiń ekonomikalıq párawanlıǵı kórsetkishi, mámlekette bir kisiniń jıl dawamında alǵan ortasha tabısın ólshew. Xalıqqa bólingen milliy dáramattan esaplanǵan. (Aprelde2010 yilda xalıq jan basına ortasha pul tabısı 18 721 rublni quradı.)
Tiykarınan, párawanlıq dárejesi túsinigi turmıs dárejesi túsinigi menen birdey emes. Turmıs dárejesi keńlew túsinik bolıp, tekǵana xalıq jan basına tuwrı keletuǵın real dáramatlar muǵdarı, bálki bir qatar pul bolmaǵan faktorlar menen de xarakterlenedi. Xalıq ortasında ótkerilgen sorawlar sonı anıq tastıyıqlashi múmkin, kópshilik adamlar ózleriniń turmıs dárejesin bahalawda sog'liq dárejesi, óz turmısı hám iskerliginen ruwxıy qaniqish dárejesi hám basqalar sıyaqlı faktorlardı esapqa aladılar.
BMTturmush dárejesin insan rawajlanıwı indeksi - Insan rawajlanıwı indeksi boyınsha bahalaydı, ol óziniń jıllıq Insan rawajlanıwı esabatında alıp kelgen.
Insan rawajlanıwı indeksi (HDI) - úyrenilip atırǵan aymaqtıń insan potencialın (insan rawajlanıwı ) belgileytuǵın tiykarǵı hádiyseler retinde jarlılıq, sawatlılıq, tálim hám uzaq jas kóriwdi mámleketleraro salıstırıwlaw hám ólshew ushın dáwirli túrde esaplab shıǵılatuǵın integral (pútin) kórsetkish. Bul túrli mámleketlerdi ulıwma salıstırıwlaw ushın standart qural bolıp tabıladı.
Nátiyjelerge kóre2009 jıl. Belarus - 68-orın, - 71-orın, Ukraina - 85, AQSh - 13-orın. 2009 yilNorvegiya. 2-de - Avstraliya, 4-de - Kanada.
Jámiyet rawajlanıwına muwapıq, hár bir insannıń turmıs dárejesi hár bir keyingi waqtıniń ózinde jańa sapa dárejesine kóteriledi, bul bolsa insannıń jasaw sharayatlarınıń ózgeriwin aldınan belgilep beredi.
Turmıs dárejesin ush tárepte kórip shıǵıw múmkin: pútkil xalıqqa, onıń social gruppalarına hám túrli tabıslı shańaraqlarǵa salıstırǵanda. Sońǵı eki taypa xalıqtıń múlkshilik jaǵdayına kóre qatlamlarǵa bóliniw dárejesin xarakteristikalaw ushın ásirese zárúrli bolıp tabıladı. Olar aktiv úyrenilip atır, sebebi xalıqtıń túrli gruppaları párawanlıǵın jaqınlastırıw hám shańaraqlardıń dáramatları qatlamlarǵa bóliniwin kemeytiw rawajlanǵan mámleketler social siyasatınıń ústin turatuǵın maqsetleri esaplanadı.
Párawanlıqtıń ulıwma kórsetkishleri úsh gruppaǵa bólingen. Birinshi gruppa sintetik kórsetkishlerden ibarat bolıp, olar milliy dáramat, xalıqtıń real dáramatları, túrli tarawlarda isleytuǵın jumısshılardıń ortasha hám eń kem mıynet haqı, xalıq jan basına tuwrı keletuǵın real dáramatlar qatnası, sanaattıń túrli tarawlarında jumısshılardıń eń kem hám ortasha mıynet haqı, eń kem mıynet haqı hám eń kem pensiya, eń kem pensiya, mámleket tutınıw fondlari qatnası.
Ulıwma tutınıw fondining ob'ektiv sebeplerge kóre xalıq qatlamlarınıń mútajliklerin qandırıw ushın mámleket tárepinen qáliplestiretuǵın, finanslıq qorǵawlanbaǵan yamasa jaman qorǵawlanǵan (balalar, ǵarrılar, mayıplar hám basqalar ) bólegi jámiyetlik tutınıw fondlari dep ataladı.. Mámleket qarjları esabınan xalıqtıń bul qatlamları pensiyalar, stipendiyalar, pensiyalar hám miynet nátiyjeleri menen tikkeley baylanıslı bolmaǵan basqa tólewlerdi aladılar.
Ekinshi gruppaǵa xalıqtıń materiallıq naǵıymetler hám xızmetlerdiń bólek túrlerin tutınıw qılıw kórsetkishleri, sonıń menen birge, xalıq real dáramatlarınıń tiykarǵı elementleri retinde bul tutınıwǵa dáldalshılıq etiwshi ǵárejetler kórsetkishleri kiredi.
Jeke dáramat (pul) ǵárejetlerdi tólew ushın isletiledi. Dáramat shaxstıń qaysı islep shıǵarıw faktorlarına iye ekenligine baylanıslı. Dáramat ámeldegi tutınıwdı támiyinleydi hám fond retinde de ajratıladı. Usınıń menen birge, ǵárejetler quramın analiz qılıw hár qanday mámleket ekonomikası daǵı islerdiń jaǵdayın bahalaw ushın júdá zárúrli maǵlıwmatlar dáregi bolıp xızmet etedi.
Úshinshi gruppaǵa xalıqtı balalar mákemeleri, teleko'rsatuvlar, hár qıylı den sawlıqtı saqlaw xızmetlerin, kommunal xızmetler hám basqalar menen támiyinlew kórsetkishleri kiredi.
Turmıs dárejesiniń barlıq kórsetkishlerin esaplaw ushın tiykar bolıp, milliy dáramat - xalıq tárepinen materiallıq naǵıymetlerdi tutınıw qılıw dáregi esaplanadı. Ol tutınıw fondı menen tuwrıdan-tuwrı hám teris baylanıslarǵa iye bolıp, bul óz gezeginde real dáramatlardıń ulıwma muǵdarın xarakteristikalaydı ; ekinshisin olardıń bólek elementlerin qosıw arqalı da alıw múmkin.