„inshoot tashqi kuch taʼsirida jismning fazoda harakatlanishi va

---

Mexanika
Mexanika (grekcha: μηχανική — „qurol“,
„inshoot“) — tashqi kuch taʼsirida
jismning fazoda harakatlanishi va
muvozanatini oʻrganish bilan
shugʻullanadigan fan. Moddiy nuqta
mexanikasi, moddiy nuqtalar tizimi
mexanikasi, mutlaq qattiq jism
mexanikasi, gruntlar mexanikasi va
tutash muhit mexanikasi kabi boʻlimlarga,
bularning har qaysisi dinamika,
Bu maqolada ichki havolalar juda kam.
Ko‘proq o‘rganish

---

kinematika va statika boʻlimlariga
boʻlinadi. Mexanikaning mexanika
qonunlarini amaliy masalalar —
mashinalar, mexanizmlar va boshqa
inshootlar yasashga tatbiq qilish bilan
shugʻullanadigan soxasi amaliy (tatbiqiy)
mexanika deb ataladi; inshootlar va
ularning qismlarini mustahkamlik va
ustuvorlikka hisoblash usullarini ishlab
chiqish bilan shugʻullanadigan sohasi
qurilish mexanikasi deyiladi.
mexanika bilimlari kadimdan mavjud.
Neolit va jez davrida gʻildirak maʼlum edi,
bir oz keyin esa richag, polispast va
boshqa qoʻllanilgan. Qadimgi (miloddan
avvalgi 3-asr) Misr ehrom (piramida) lari,

---

Bobil, Xitoy, Xorazm, Sugʻdiyona va
Eronda saqlanib qolgan suv inshootlari
ularni qurishda richag, pona, qiya
tekisliklardan foydalanilganligini
koʻrsatadi. Oʻrta Osiyoda qadimdan
charxpalak va chigʻirdan foydalanilgan.
Nazariy mexanika dastlab Yunonistonda
(miloddan avvalgi 6—5-asrlarda) paydo
boʻlgan deb hisoblanadi. „Mexanik
muammolar“ asari mexanika boʻyicha
yozilgan eng qad. asardir (miloddan
avvalgi 3-asr). Bu asarning muallifi
Aristotel, degan taxminlar bor.
Statikaning geometrik yoʻnalishi Arximed
(miloddan avvalgi 287—212 yil) nomi
bilan bogʻliq. Geronnkng „Mexanika“,

---

„Pnevmatika“, „Avtomatlar haqida“,
„Belopoyika“ degan asarlari tatbiqiy
mexanikaga oid. Kinematika qoidalarini
ishlab chiqish bilan Yevdoks Knidskiy
(miloddan avvalgi 4-asr), Platon, Arximed,
Kalipi, Apolloniy, Pergayos, Gipparx,
Ptolemey shugʻullangan.
Mexanika fanining bundan keyingi
taraqqiyoti 9—12-asrlarga toʻgʻri keladi.
Bu davrda Sharq allomalari Banu Muso
(aka-uka) lar, Sobit ibn Qurra, Abu Rayhon
Beruniy, Abu Abdulloh Yusuf elXorazmiy,
Abu Ali ibn Sino, Umar Xayyom, alhaziniy,
Axmad al-Fargʻ-oniy mexanika
taraqqiyotiga salmoqli hissa qoʻshganlar.
Mexanika ning bu davrdagi taraqqiyoti —

---

Aristotel, Geron, Arximedlarning asarlarini
tarjima qilish va sharhlashdan
boshlanadi. Abu Abdulloh Yusuf
alXorazmiy „Fanlar kaliti“ asarining 2-
kitobida mexanikaga bir bob ajratilgan.
Sobit ibn Qurra oʻzining „Karastun
haqidagi kitobi“da tarozida tortish
nazariyasini yoritgan. Beruniy, Umar
Xayyom va al-Xoriniylar metall va
qimmatbaho toshlar solishtirma ogʻirligini
anikdash usullarini ishlab chiqqanlar. Ibn
Sino „Donishnoma“ asarining fizika
boʻlimida qarakat haqida chuqur fikr
bildirgan. Yulduzlar harakatini
tushuntiruvchi kinematik modellar Sobit
ibn Qurra, ibn Sino va Beruniyning
koʻpgina risolalarida berilgan.

---

Mexanika Yevropada Uygʻonish davrida
yanada kuchli taraqqiy etdi. Bu davrda
mexanika fani oldiga koʻpgina yangi
masalalar qoʻyildi, mas, jismning urilish
kuchi, snaryadlarning uchish nazariyasi,
kemalar chidamliligi, mayatniklar
tebranishi va boshqa Nazariy
mexanikaning asosiy qonunlari ham
xuddi shu davrda ishlab chiqildi va bunda
Leonardo da Vinchi, N. Kopernik, I. Kepler,
G. Galiley, I. Nyutonning oʻrni katta boʻldi.
Nazariy mexanikada moddiy obʼyektlar
sifatida moddiy nuqta va mexanik
tizimlar (mas, mutlaq qattiq jism) olinadi.
Fazo, zamon va vaqt, kuch va massa,
inersial sanok sistemasi, oʻzgaruvchan
tutash muhitlar haqidagi tushunchalar

---

nazariy mexanikaning asosiy
tushunchalaridir. Galiley — Nyuton
inersion qonuni, harakat tenglamasi
(Nyutonning ikkinchi qonuni), taʼsir va aks
taʼsirning tengligi haqidagi qonun
(Nyutonning uchinchi qonuni) nazariy
mexanikaning asosiy qonunlari
hisoblanadi. Bu qonunlardan mexanik
sistema harakatini tekshirishda J. L.
Lagranjnit birinchi va ikkinchi tur
tenglamalari, U. R. Gamiltonnmt kanonik
tenglamalari, Gamilton — Yakobi
tenglamasi, Appel tenglamalari,
dinamikaning umumiy teoremalari
chiqariladi. Shuningdek, K. F. Gaussshtt
kichik yoʻnalishlar prinsipi, Gamilton, B. S.
Yakobi, L. Eyler va Monertyunning

---

variatsion prinsiplari mexanikaning asosiy
prinsiplaridir. Harakat ustuvorligi
(turgʻunligi) nazariyasi osmon ballistikasi
va osmon mexanikasi — nazariy
mexanika ning tatbiqiy ahamiyatga ega
boʻlgan sohalaridir.
Harakat ustuvorligi nazariyasi avtomatik
boshqarish texnikasi (samolyot va raketa,
kosmik kemalar parvozini boshqarish)
ning asosidir. Bu nazariya harakat
ustuvorligi shartlarini, texnik tizimlar
ustuvorligi xususiyatlarini oshirish
yoʻllarini koʻrsatadi, osmon ballistikasida
kosmik apparatlar harakatining
temperaturayektoriyasi hisoblab
chiqariladi.

---

Amaliy (tatbiqiy) mexanikada mexanik
sistema harakatini boshqarish usullari
nazariy mexanika ning umumiy qonunlari
va prinsiplari asosida koʻriladi, mexanik
sistemaning tegishli xususiyatga ega
boʻlish yoʻllari aniqlanadi. Amaliy
mexanika boshqariladigan sistemalarni
boshqarishda muhim rol oʻynaydi.
Boshqarish obʼyekti sifatida mexanik
xususiyatli obʼyektlar, mas, oʻziyurar va
uchar apparatlar (kemalar, samolyotlar,
raketa hamda vertolyotlar), turli
mashinalar (stanoklar, turbinalar, elektr
va elektron mashinalar, kuyish va prokat
mashinalari) va sinaluvchi mexanik
qurilmalar, rostlagichlar, reaktiv
dvigatellar va boshqa koʻriladi.

---

Deformatsiyalanuvchi qattiq jismlar,
gazeimon suyuq jismlar harakati tutash
muhitlar mexanikasida oʻrganiladi.
Elastiklik va plastiklik nazariyasi,
gidrodinamika va aeromexanika, gaz va
toʻlqin dinamikasi tutash muhitlar
mexanikasining eng rivojlangan
sohalaridir. Tutash muxitlar
mexanikasida qattiq jism, suyuklik va
gazlarnnng strukturasi uzluksiz struktura
deb, shuningdek, tutash muxit hajmining
har bir elementi qoʻshni elementlar bilan
oʻzaro taʼsirida boʻladi, deb qaraladi.
Magnit gidrodinamikasp, aeroelastiklik
nazariyasi va yorilish nazariyasi tutash
muhitlar mexanikasining sohalari
hisoblanadi.

---

Mexanika koʻpgina muammolarni hal
qilishda asosiy omil hisoblanadi. Ulardan
baʼzilari: suvda katta (100 m/s va undan
yuqori) tezlikda harakat qiladigan
jismlarga qarshilik kuchini kamaytirish;
temperaturasi million gradusga yetadigan
plazmalar yaratish va ularni saqlash;
katta bosim hamda temperaturalar
taʼsiridagi materiallar Yaususiyatini,
portlash kuchining inshootlariga taʼsirini
aniqlash; havo aylanishi (sirkulyasiya) ni
tushuntirish; obhavoni oldindan aytish;
oʻsimlik va tirik organizmlardagi mexanik
jarayonlarni oʻrganish; oʻzgaruvchan
massali jismlar mexanika si, kosmik
parvozlar dinamikasi, plazmalarning
magnit maydonidagi harakati va boshqa

---

Yulduz evolyusiyasi va Quyoshda sodir
boʻlayotgan hodisalar bilan bogʻliq
masalalarning koʻpchiligi klassik
mexanika sohalarida, mas, kvant
mexanika, statistik fizika, elektrodinamika
va boshqalarda qaraladi.
Katta tezlikda harakatlanayotgan
sistemaga oid hodisalarni klassik
mexanika qonuniyatlari asosida
tushuntirib boʻlmaydi. Bu hodisalar A.
Eynshteynning relyativistik mexanikasida
qaraladi. Atom va yadrodagi hodisalar
kvant mexanikada berilib, unda mexanik
masalalarni matematik masalalarga
keltirish usullari koʻriladi. Lekin mexanika
ning har qanday masalasini matematika

---

yoʻli bilan hal etib boʻlmaydi. Bunday
hollarda masalalar har xil mexanik
gipoteza va intuitsiyalar asosida takriban
yechiladi. Mexanika fani taʼsirida
matematikaning qator sohalari taraqqiy
etdi.
Masalan, kompleks oʻzgaruvchi
funksiyalar nazariyasining baʼzi sohalari,
xususiy hosilali tenglamalar nazariyasi va
boshqa Fizika va mexanika masalalari
orasidagi oʻxshashliklarni aniqlashda
matematikaning roli katta. Mas,
mexanikadagi tebrangichlar (mayatnik)
bilan fizikadagi tebranish konturlari
orasidagi oʻxshashlik shular jumlasidan.
Mexanika ning koʻp masalalari magnit

---

maydonida plazmalarning harakatlanishi
bilan bogʻliq (magnit gidrodinamika).
Gidrodinamikayaya koʻpgina muhim
masalalalar aviatsiyadagi katta tezliklar,
ballastika, turbosozlik va dvigatelsozlik
muammolari bilan bogʻlangan.
Oʻzbekistonda mexanika sohasida
mashina va mexanizmlar, konstruksiya va
inshootlarning mustahkamligi, binolarning
seysmodinamikasi, koʻp fazali va koʻp
komponentli muhitlar, gazlamalarning
pishiqligi, parashyutlar nazariyasi,
paxtachilik kompleksidagi mexanizmlar,
qobiklar nazariyasi, iqtisodiy kibernetika,
tutash muxitlar mexanikasiga doyr va

---

boshqa sohalarda ilmiy tadqiqot ishlari
olib boriladi.
Oʻzbekistonda mexanika muammolariga
doyr ilmiy tadqiqotlar Oʻzbekiston Fanlar
akademiyasi Mexanika va inshootlarning
seysmik mustaxkamligi instituti,
Matematika instituti, „Kibernetika“ ilmiy
ishlab chiqarish birlashmasi, Oʻzbekiston
milliy universiteti, Toshkent texnika
universiteti, Avtomobil transporti va
yoʻllari instituti, viloyatlardagi
universitetlarda olib boriladi.
Mexanikaning rivojlanishiga oʻzbek
olimlari mexanika Oʻrozboyev, X.
Raxmatullin, H. Usmonxoʻjayev, mexanika
Hojinova, V. Krbulov, T. Rashidov, J.

---

Fayzullayev, I. S. Arjanix, mexanika F.
Shulgin, A. D. Glushchenko, O. V. Lebedev,
S. Qodirov va boshqa oʻz hissalarini
qoʻshishgan
[1]
.
1. Rashidov, Tursun; Noʻmonxoʻjayev, Abror;
OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
Ko‘proq o‘rganish Ushbu maqolada
Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-
2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.
Manbalar

---

Bu sahifa oxirgi marta 20-Dekabr 2022, 15:07 da
tahrir qilingan.
•
Matndan 
CC BY-SA 3.0
litsenziyasi boʻyicha
foydalanish mumkin (agar aksi koʻrsatilmagan
boʻlsa).
"https://uz.wikipedia.org/w/index
.php?
title=Mexanika&oldid=3506788" dan 
olindi