Inson falsafasi. Mustaqillik va islohotlarning ijtimoiy mohiyati

INSON FALSAFASI.
MUSTAQILLIK VA ISLOHOTLARNING IJTIMOIY MOHIYATI


Reja:
1. Inson - falsafaning bosh mavzusi. Inson, shaxs va individ tushunchalari.
2. Antrolologiya - inson to'g'risidagi fan. Uning falsafiy muammolari. Insonning jamiyatdagi o'rni.
3. Inson tabiati va mohiyati. Erkinlik va inson xuquqlarining ijtimoiy qadriyat sifatidagi talqini.
4. O'zbekiston mustaqilliga va insonshshg qadr-qimmati. Islohotlardan maqsad - inson, uning farovonligi va baxt-saodati.
5. Inson muammosini o'rganishning tarbiyaviy zaruriyati va ahamiyati.

Inson - falsafaning bosh mavzusi. Insonning yaralishi, moxiyati va jamiyatda tutgan o'rni falsafiy muammolar tizimida muhim o'rin tutadi. Turli falsafiy ta'limotlarda bu masalalar turlicha talqin etib kelingan. Shunday bo'lipsh tabiiy ham edi, chunki inson moxdyatan ijgimoiy-tarixiy va madaniy mavjudot sifatida har bir yangi tarixiy sharoitda o'zligini chuqurroq an-glashga, insoniy mohiyatini ro'yobga chiqarishga intilaveradi.

Suqrotning «O'zligingai bil» degan xdkmatli so'zi har bir tdrixiy davrda yangicha ahamiyat kasb etadi. Insonda butun olam va jamiyatning mohiyati mujassamlashgandir. Ulug' mutasavvuf Abdulxoliq G'ijduvoniy insonni «kichik olam» deb hisoblagan. Falsafada baxs yurigiladigan barcha masalalar inson muammo-siga bevosita daxldordir. Umuman olganda, insonga daxddor bo'lmasa, unga foyda keltirmasa, jamiyatning og'irini yengil Qilmasa, unday fanning keragi bormikan? Shu ma'noda, inson, avvallo,o'zi uchun zarur bo'lgan fanlarni, ilmlar va bilimlar tizimshi yaratgan.
Tabiat, madaniyat, siyosat, sivilizatsiya, bilish kabi masalalar inson manfaatlari va insoniy moxdyatning namoyon bo'lish shakllaridir. Ularning barchasi inson tabiati va Mohiyati bilan bog'liqdir.
Falsafa insonni olamning tarkibiy qismi sifatida o'rganadi. Inson shunday murakkab kab va ko'p qirrali mavjudotki uning mohiyati yaxlit bir butunlik sifatida inson, individuallik tushunchalari orqali ifodalanadi. Bu tushunchalar bir-biriga yaqin va ma'nodosh bo'lsa ham, bir„ biridan farqlanadi.
Inson - o'zida biologik, ijtimoiy va psixik xususiyatlarni mujassamlashtirgan ongli mavjudot. Insonning biologik xususiyatlari ovqatlanish, himoyalanish, zurriyot qoldirish sharoitga moslashish kabilar xos.
Inson boshqa mavjudotlardan soqial xususiyatlari bilaa ajralib turadi. Chunonchi, til, muomala, ramziy belgilar, bilim, ong, mahsulot ishlab chiqarish, taqsimlash, iste'mol qilish, boshqarish, o'z-o'zini idora etish, badiiy ijod, axloq, nutq, tafakkur, qadriyatlar, tabu (ruxsat va ta'qiqlash) shular jumlasidandir.
Insonning psixik xususiyatlariga ruhiy kechinmalar, hayratlanish, g'am-tashvish, qayg'u, iztirob chekish, zavqyaanish, kayfiyat kabilar kiradi.
Inson shu xususiyatlari orqali yaxlit bir tizimni tashkil etadi. U yaxlit mavjudot sifatida o'z extiyojlarini qondiradi va insoniyat davomiyligini ta'minlaydi. Insonga xos bo'lgan biologik xususiyaglarni ijgimoiy xususiyatlardan ustun qo'yish yoki psixologik xususiyatlarni bo'rtgirish uning mohiyatini buzib talqin etishga, bir yoqlamalikka olib keladi.
Falsafa tarixida inson to'g'risidagi ta'limotlarda biolo-gazm, soqiologizm, psixologizm kabi yo'nalishlari vujudga kelgan. Biologazm insonning tabiiy-biologik xususiyatlariga, soqiologizm insonning ijgimoiy xususiyatlariga, psixologizm esa, ma'naviy, ruhiy, psixologik xususiyatlariga* bir yoqlama yondashshpga asoslangan edi.
Insop tarixning yaratuvchisi sifatida tabiat taraqqiyotidagi uzluksizlikni ta'minlaydi. U o'z bilimi, tajribasi va yutuqiarini kelgusi avlodlarga meros qilib qoldiradi; tabiat va jamiyatni qayta quradi va takomillashtiradi. Inson o'z aqii tufayli butushkoinot, tabiat taraqqiyotida buyuk yaratuvchi kuch sifatida namoyon bo'ladi, o'z tarixini yaratadi, uni avaylab-asraydi. Inson faoliyati va tajribalari jamiyatning tako-Millashuvi va kishilarning har tomonlama kamol topshpi uchun manba bo'lib xizmat qiladi.
Tabiat va jamiyatdagi o'rni va ahamiyati, yaratuvchilik Mohiyati, oliy mavjudot ekani, vorislikning davomiyligsh^i ta'minlashi barcha ijobiy va foydali nuqtalarni saqlashi va tarib etishi kabi xususiyati va qobiliyagi tufayli insoq muqaddqas va tabarruk qadriyat hisoblanadi. Antrolologaya insondagi insoniylikning namoyon bo'lish va rivojlanishini ruh bilan bog'laydi. Ayrim tadqiqotchilar insonga xos bo'ltan biror-bir xususiyatga alohida urg'u bergan va shu orqali insoniy mohiyatni ochib berishga harakat qilgan. Masalan, I. Kant insondagi axloqiy jihatlarga ko'proq e'tibor bergan va uni ezgulikni yovuzlikdan farklovchi mavjudod sifatida ta'riflagan. Vladimir Solovyev insonning bosh mavjudotlardan farqini uyalish, achinish va oliy kuchlar sininish kabi xususiyatlarda, deb bilgan. Uning fikricha, inson o'zining tuban mayllari va gunohlaridan uyalib qobiliyatiga ega. Faqat odamlarga emas, balki butun tiriik jonga achinish va muqaddas kuchlarga sishnish insongagina xos.
Inson tabiati - g'oyat murakkab. Unda hayvoniy va ilohiy sifatlar mujassamlashgan. Lekin u - hayvon ham, farishga ham emas. Insoniy ruh va ma'naviyat uni boshqa mavjudotlarda yuqori darajaga ko'taradi. Insonni o'rganadjan fan - antrolologiya deb yuritiladi, karash ham biryoqlamalikka olib kelishi, yetilgan ijtimoiy muammolar moxiyatini to'g'ri tushunishga xalaqit berishi mumkin. Mamlakatimizda shakllanayotgan milliy g'oya va milliy mafkura insonga biryoqlama qarashlarga zid ravishda, undagi moddiylik va ma'naviylikni uyrunlapggirishni taqozo etadi. Bozor iqtisodiyoti kishilarning farovon, boy - badavlat, mulkdor, barcha qulayliklarga ega bo'lishini inkor etmaydi. Aksincha, ularni tadbirkor, uddaburon va mehnatsevar bo'lishga rag'batlantiradi. Yuksak ma'naviyatgina inson ehtiyojlarini oqilona qoldirishga, ijgimoiy adolat o'rnatib, saxiy va olihimmat bo'lishga undaydi.
Antrolologiya insonning ma'naviy olamiga chuqurroq kirib borish orqali olam mohiyatani bilish mumkin, degan g'oyani ilgari suradi. Islom Karimov ta'rifiga ko'ra, ma'naviyat (ruh) insonni axloqan poklaydigan, iymon-e'tiqodini mustahkamlaydigan, ezgulikka undaydigan botiniy kuchdir. Yuksak ma'naviyatda haqiqiy insoniy mohiyat mujassamdir. Insonning olijanob fazilatlari yetuk shaxslar timsolida o'z aksini topadi. Insonga xos bo'lgan barcha xususiyatlar shaxs faoliyatida, uning jamiyatda tutgan o'rnida, uning o'z moddiy va ma'naviy darajaga ko'taradi.
Antrolologiya inson mohiyatshsh, uning tabiat va jamiyatdai unnsh jamiyagda tushsh urnida, uning moddiy ma'naviy o'rnini, o'ziga xos xususiyatlarini o'rganish bilan shugullanad ehtiyojlarini qondirishida, muayyan mafkurani amalga oshirish Antrolologiyada inson mohiyatini to'laroq ochish uchun ko'rinadi «ong», «shaxs», «ruh» tushunchalari qo'llanadi. «Men» - inson Iaxsning shakllanishi va rivojlanishida tarixiy shart-ning o'zligini tashqi olamdan, real borliqqan farqlanadi. «Men» ong tufayligina o'zini boshqa borliqdan farqlaydi. Boshqa narsalar insonga begona voqyelik bo'lib tuyuladi. Xar insonning mustaqilligini ifoda etadi.
Inson o'z hayoti davomida tana va ruh qondirishga intiladi. Tana ehtiyojlarini qondirir borliganing birlamchi sharti hisoblanadi ma'nosi fakdt moddiy ne'matlardan baxramand bo'lish, lazzatlanish, boylikka ruju qo'yishdan iborat ema Inson ruxi ham o'ziga xos oziqqa ehtiyoj sezadi. Shu bois un ma'rifatparvarlik, odamiylik, odillik, rahm-shafqat, diyonat vijdon, oliyhimmatlik, vatanparvarlik kabi ma'naviy fazilatlar shakllanadi. Yuksak ma'naviyat insonni ruhan poklash iymon-e'tiqodini mustahkamlaydi.
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar inson ma'naviy-ruhiy jihatdan kamol toptirshpga qaratilgandir. Insonnshp: ma'naviy ehtiyojlarini uning tabiiy-moddiy manfaatlaridan yaratish, unga faqat ilohiy mavjudot sifat sharoit, ayniqsa, g'oya va mafkura muhim o'rin tutadi. Bozor munosabatlariga o'tish davrida vujudga kelgan muammo va vazifalar yangi barkamol insonni voyaga yetkazipshi taqozo etdi. Unga xos fazilat va sifatlar Prezident Islom Karimov asarlarida asoslab berilgan. Bozor iqtisodiyoti inson ehtiyojlarini to'laroq qondirish, uning qobiliyati, ijtimoiy faolligini yanada kuchaytirish Uchun keng imkoniyatlar yaratdi. Bular quyidagilardir:
- mexnatni tashkil etish usul va shakllarining o'zgarganligi;
- mehnatga yangacha munosabatni rag'batlantirishga yordam beruvchi omidlar;
- o'z qobiliyati, qiziqishlariga mos bo'lgan faoliyat turlarini tanlash imkoniyatining yaratilganligi;
- shaxs tadbirkorligi va ishbilarmonligining qo'llab-quvvatlanishi;
- turli mulk shakllarining vujudga kelganligi;
- shaxs erki va huquqlarining kengayganligi;
- davlat va jamoat ishlarida qatnashish imkoniyatlarning yaratilganligi;
- demokratik qadriyatlar rivoji;
- ma'naviy meros va madaniyat yutuqshrvdan erkin foydalanish imkoniyatining yaratilganligi kabilardir.
Ular shaxsning moddiy va ma'naviy ehgiyojlari qondirshqqa, uning komil inson sifatqqa rivojlashshq muhim ahamiyatga egadir. Mustaqillik yillarida amalga oshirilayotgan barcha islohotlar inson manfaatlari, uning maqsadlari ro'yobga chiqishi ta'minlashga, uning barkamol sifatlar kasb etshpiga qaratilgandir. Shaxs islohot natijalar dan baxramand bo'luvchigina emas, balki ularni sobitqadamlik bilan amalga oshiruvchi kuch sifatida ham yangalanish jarayonn o'zgaradi, yuksaladi, qadr-qimmat topadi va e'zozlanadi.
Insonning jamiyatidagi o'rni, qadr-qimmati borasida mill istiklol o'z oldiga quydagilarni maqsad va vazifa qilib qo'yadi:
- insonning qadr-qimmatini joyiga qo'yshn;
- inson uchun baxtli hayot sharoitlarini yaratish;
- insonning o'zligini anglashi, ijgimoiy burch va vazifalarini ado etishi, sog'lom avlodlar uzluksizligini ta'minlashi, kelgusi avlodlarga yaxshi xotiralar qoldirshpi va iymon e'tiqodi butun bo'lishi uchun qulay sharoitlar yaratish.
Bunday imkoniyatlarni amalga oshirishga xalaqit berish nuqsonlar ham inson tabiati bilan bog'liqdir. Hozirga, inson to'g'risidaga falsafiy ta'limot va qarashlarda, asos uning ijobiy xususiyatlariga, yaratuvchanligiga ko'proq e'tibor berib kelindi. Keyingi vaqtlarda inson borlig'ining s jihatlari ham taxdil qilina boshlandi.
Mustaqillik yillarida inson tabiatini chuqurroq ko'rgan va undagi salbiy mayllarni bartaraf etishga yordam beradi falsafiy qarashlarga ehtiyoj vujudga keldi. Shuni bilish joizki, ayrim kishilar millat, Vatan, xalq manfaatlarita erishishda jamiyatdagi mavjud qonun-qoida va me'yorlarii poymol etib, ko'proq g'arazli maqsadlarini amalga oshirishga turli ixtiloflarni keltirib chiqarishga harakat qiladi. Shunday niyatlar yo'lida hatgo jinoiy guruxlarga birlashad jamiyat taraqqiyoti uchun muhim ahamiyatga ega bo'lgan davlat turlarini amalga oshirishga to'sqinlik qiladilar. Shuning uchun ular milliy totuvlik, tinchlik va barqarorlikka raxna soladi ma'naviy-axloqiy muhitni buzadi, kishilarning ijtimoiy adolatga bo'lgan ishonchini susaytiradi, barkamol insonni yetkazishga qarshilik ko'rsatadi. Ular turli ziddiyatlarni keltirib chiqaruvchi firibgarlar, hokimiyatga intiluvchi ekstremistlar, korrupsiya va jinoyatchilik olami vakillari, giyohvand, poraxo'r, terrorchi va shuxratparastlar kabi jamiyat uchun noxush odamlardir. Insonni falsafiy bilish va tahlil etishda ana shunday kishilar mavjudligini e'tiborga olish muhimdir. Demokratik yasamiyat inson huquqlarini ta'minlashni o'z oldiga maqsad qilib qo'yar ekan, bunday kishilarni tarbiyalashga, ularni ij-gimoiy foydali mehnatga jalb etishga, kipshlar ongida milliy manfaat va ijtimoiy qadriyatlarni rivojlashirishga alohida e'tibor beradi.
Shaxs erkinligi va tarixiy zarurat bir-biri bilan uzviy bog'liq tushunchalardir. Mamlakatimizning taraqqiyot yo'lida paydo bo'lgan qiyinchilik va muammolar mohiyatini anglash sni o'z bilimi va mahoratini oshirishga, yuksak g'oyalarga diq bo'lib yashash va ularni jadal amalga oshirishga uvdaydi. Bozor munosabatlariga o'tish sharoitida inson iliyatlari to'laroq namoyon bo'ladi. Ijtimoiy tabaqalanish jarayonida kishilarning boy va qashshoq guruxlarga ajralishi biiy qonuniy jarayondir. O'zbekistonda amalga oshirilayotgan moddiy islohotlarning eng muxdm xususiyati aholining muayyan qismining ijtimoiy himoyalanishida, ko'p bolali, nafaqaxo'rlar, talabalar va nogironlarning davlat tomonidan himoyalanganida, ijtimoiy adolatning qaror topishida namoyon bo'lishi. Kishilarning boqimandalik kayfiyati, tafakkur turg'unligidan ozod bo'lishlari, o'zgargan yangi moddiy sharoitga moslashishlari, o'z bilimi va mahoratini shirishlari uchun gamxo'rlik qilshp iqtisodiy islohotlarning insonparvarlik yo'nalishga ega ekanligidan dalolat beradi. moddiy islohotlar va bozor munosabatlariga o'tish sharoiti aholini kuchli ijtimoiy xdmoyalash tamoyili Prezident Karimov tomonidan ishlab chiqilgan o'zbek modelining jihatlaridan biridir. Inson mohiyatini falsafiy bilish ulkan tarbiyaviy axamiyatga ham ega. Inson falsafasi har bir yangi tarixiy davlat inson mohiyati, uning jamiyatda tutgan o'rni va ahamiyatini chuqurroq anglashga yordam beradi. Insonga xos xususiyat va sifatlatlarni bilish orqali talaba o'zida shunday sifatlarni shakllantirishga intiladi.
Bunday fazilatlar falsafa va boshqa ijtimoiy fanlar o'rganish va umuman, ta'lim-tarbiya jarayonida shakllanadi. ' monavshg bilim va yuksak insoniy fazilatlarni egall; orqali O'zbekistonda ozod va obod jamiyat qurish vazifala uyg'unligini ta'minlashga erishish butun ta'lim-tarbiya iq mizning bosh mezoni va uning oldida turgan muhim vazifadi