Institutlari


Qalqonsimon bez kasalliklari umumiy klassifikatsiyasi (turlari)


Download 3.88 Mb.
Pdf ko'rish
bet2/49
Sana05.11.2017
Hajmi3.88 Mb.
#19444
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   49

Qalqonsimon bez kasalliklari umumiy klassifikatsiyasi (turlari) quyida 

keltirilgan: 

Qalqonsimon bezning tug’ma nuqsonlari,  

Qalqonsimon bez jarohatlari, 

Qalqonsimon bez yallig’lanishi: 

- tireoiditlar (Xoshimoto buqog’i), 

- strumitlar (Ridel buqog’i). 

Endemik buqoq: 



 

13 


- diffuz, 

- tugunli, 

- aralash. 

Sporadik buqoq: 

- diffuz, 

- tugunli, 

- aralash. 

Diffuz toksik buqoq (Bazed kasalligi, tireotoksikoz),  

Toksik adenoma (tugunli toksik buqoq), 

Qalqonsimon bez o’smalari: 

- xavfsiz  o’smalar, 

- xavfli o’smalar.  



Kattalalish darajasi bo’yicha buqoq 6 darajadan iborat: 

O    daraja – bez ko’rinmaydi yoki paypaslaganda bilinmaydi. 

I        daraja  –  bez  ko’rinmaydi,  paypaslaganda  qo’lga  seziladi  va  yutish 

harakatlarida ko’rinadi. 

II      daraja  –  qalqonsimon  bez  yutinganda  ko’rinadi  va  qo’lga  yaxshi 

unnaydi, biroq bo’yin shakli o’zgarmagan bo’ladi. 

III    daraja  –  bez  ko’zdan  kechirilganda  kattalashgani  bilinadi,  bo’yin 

shakli o’zgarib, yug’onlashadi – «yo’g’on bo’yin». 

IV    daraja  –  bo’yin  ko’rinishini  buzib  turadigan  aniq,  yuzaga  chiqqan 

buqoq ko’rinadi. 

V   daraja – o’lchamlari juda katta bo’lgan bez ko’rinadi, bu davrda bez 

qizilo’ngach  yoki  traxeyani  bosib,  yutinish  va  nafas  olishni 

qiyinlashtirib qo’yadi. 

Funktsional holati bo’yicha buqoqlar quyidagilarga bo’linadi: 

gipertireoid – qalqonsimon bez funktsiyasi oshgan, 

eutireoid – qalqonsimon bez funktsiyasi buzilmagan, 

gipotireoid – qalqonsimon bez funktsiyasi pasaygan bo’ladi. 

 


 

14 


Klinikasi va diagnostikasi 

Endemik buqoqning ham, sporadik buqoqning ham etakchi belgilaridan biri 

– qalqonsimon bezning kattalashuvi hisoblanadi. Bez sohasini ko’zdan kechirish 

va  paypaslab  ko’rish  qalqonsimon  bezning  qay  darajada  kattalashganligini 

aniqlashga imkon beradi. 

Joylashuviga  ko’ra  bo’yinning  old  qismida,  to’sh  ortida  va  til  osti  suyagi 

pastida  joylashgan  buqoq  farqlanadi.  Ko’pchilik  bemorlarda  qalqonsimon  bez 

faoliyati  buzilmagan  bo’lsa-da,  buqoq  endemiyasi  sezilarli  bo’lgan  joylardagi 

kishilarda  kasallik  gipo-  yoki  gipertireoz  belgilari  bilan  o’tishi  mumkin. 

Gipotireozli bemorlar odatda tashqi ta’sirlovchilarga reaktsiyalari sekinlashgan, 

aqliy  va  jismoniy  ish  qobiliyati  sustlashgan  bo’ladi.  Bemorlar  tabiatan 

bo’shashgan,  lanj,  sovuqqa  chidamsiz  bo’lib  qoladilar.  Tekshiruv  natijalari: 

bradikardiya,  reflekslarning  pasayganligini  aniqlaydi.  Tug’ma  gipotireozda, 

kretinizm belgilarining avj olishi kuzatilib, jismoniy hamda ruhiy rivojlanishdan 

keskin orqada qolish belgilari yaqqol ko’zga tashlanadi. 

Simptomlari:  bemorlarda  bo’yin  harakati  birmuncha  cheklangan  bo’ladi, 

ayniqsa,  yoqa  tugmasini  qadayotganda  yoki  yuqori  va  pastga,  o’ng  va  chap 

tomonga  qilinayotgan  harakatlarda  bo’yin  sohasida  “o’ng’aysizlik”  sezadilar, 

quruq  yo’tal  bo’ladi,  tovush  bo’g’iladi,  nafas  olish  qiyinlashadi.  Keyingi 

belgilardan  biri  traxeomalyatsiya  bilan  bog’liq  bo’lib,  traxeya  va  xiqildoqda 

nerv  idorasi  (boshqarishi)  buzilib,  buqoqning  muttasil  bosib  turishi  oqibatida 

traxeya devorining yupqalashishi kuzatiladi. Nafas olish jarayonining buzilishi – 

to’sh  ortidagi  buqoqning  ko’p  uchraydigan  belgilaridan  biridir.  Aksariyat 

(ayniqsa  to’sh  ortidagi  buqoqda),  bemorlar  tanani  engashtirganda  boshda 

og’irlik  sezishga  shikoyat  qiladilar.  Bunday  bemorlarni  ko’zdan  kechirganda 

bo’yin  venalarining  kengayganligini,  ko’krak  qafasi  devorining  yuqori  qismi 

sohasida  o’ziga  xos  “meduza  boshi”  tasvirini  qayd  qilish  mumkin.  Nafas 

olishningbuzilishi  “buqoqqa  xos  yurak”  kabi  o’zgarishlarga  sabab  bo’ladi. 

Simpatik nerv tutamlarining ezilishi oqibati-da – Gorner simptomi (ptoz, mioz, 



 

15 


enoftalm)  paydo  bo’lishiga,  ezilgan  tarafdagi  tana  yarmida  ter  ajralishining 

kuchayishiga olib keladi. 

Til osti suyagi pastida joylashgan buqoqda, xiqildoq usti qopqog’i qisilishi 

oqibatida  nafas  olish  jarayoni  buziladi.  Ayniqsa  buqoqning  bir  qismi 

qizilo’ngach orqasida joylashganda yutish, boshni burish qiyinlashadi. Kontrast 

modda  (BaSO

4

)  yordamida  qilinadigan  rentgenologik  tekshiruv  aberrant  buqoq 



sohasida  bariyning  ushlanib  qolishini,  qizilo’ngachning  oldingi  tomon  yoki 

lateral yo’nalishda birmuncha surilganligini aniqlashga yordam beradi. 

Aberrant  buqoq  –  patologik  kattalashgan  qo’shimcha  qalqonsimon  bez 

bo’lib,  ko’pincha  xavfli  o’smaga  aylanishi  mumkin.  Qalqonsimon  bez  saratoni 

(rak)  ning  bo’yin  limfatik  tugunlariga  bergan  metastazlarini,  ba’zan  aberrant 

buqoq bilan adashtiriladi. 

Davolash: unchalik katta bo’lmagan diffuz buqoqlarda tireoidin tayinlanadi. 

Traxeya,  qizilo’ngach  va  qon  tomirlarni  bosib  yoki  chetga  surib  qo’yadigan 

katta  diffuz  buqoqda  qalqonsimon  bezni  qisman  yoki  subtotal  kesib  olib 

tashlashga  (rezektsiya  yoki  ektomiya)  to’g’ri  keladi.  Tugunli  buqoqlarning 

hamma  turlarida  (25%  gacha  kuzatililishi  mumkin  bo’lgan  malignizatsiyani 

hisobga  olib),  albatta  operatsiya  qilinadi.  Bunda  qalqonsimon  bez  rezektsiyasi 

amalga  oshirilib,  shoshilinch  gistologik  tekshiruv  o’tkaziladi,  hamda  natijaga 

asoslangan  holda  muolajaga  qo’shimcha  tadbirlar  belgilanadi.  Endemik  buqoq 

profilaktikasida  yod  qo’shilgan  osh  tuzi  ishlatish,  sanitariya-gigienik  tadbirlar 

kompleksini ishlab chiqish alohida o’rin tutadi. 

 

Diffuz toksik buqoq 

Diffuz  toksik  buqoq  (Bazed  kasalligi,  tireotoksikoz,  tireotoksik  buqoq)  – 

endokrin  kasallik  bo’lib,  tireoid  gormonlar  sekretsiyasining  nihoyatda  ortishi 

natijasida  paydo  bo’ladi  va  turli  a’zolar  hamda  sistemalarda  og’ir  buzilishlar 

bilan kechadi. 

Etiologiyasi.  Diffuz  toksik  buqoqning  kelib  chiqishi  haqida  ko’p  sonli 

nazariyalar  mavjud.  Yurtimizning  ko’pchilik  olimlari  neyrogen  nazariya 



 

16 


tarafdorlari  hisoblanadilar  va  bu  kasallikning  paydo  bo’lishida  nerv-ruhiy 

shikast (stress) ning etakchi  ahamiyati borligini ta’kidlaydilar. Bu nazariyaning 

asoschisi  S.P.  Botkin  (1884):  “Ruhiy  holatlar  –  Bazed  kasalligining 

kechishigagina  emas,  balki  rivojiga  ham  ta’siri  borligi  shak-shubxasizdir. 

Kulfat,  turli  xil  yo’qotishlar,  qo’rquv,  g’azab,  vahima  Bazed  kasalligiga  xos 

simptomlarning  tez,  bir  necha  soat  ichida  rivojlanishiga  ko’p  marta  sabab 

bo’lgan”, – deb yozgan edi. S.A. Ma’sumov, M.S. Astrov buqoq ekspeditsiyalari 

va  kuzatuvlardan  olingan  materiallarni  analiz  qilib,  diffuz  toksik  buqoq 

etiologiyasida  ruhiy  shikast  (stress)  ning  katta  ahamiyati  borligini  (40-60% 

gacha) ta’kidlab o’tganlar. 

Ayollar  jinsiy  a’zolari  kasalliklari  va  gormonal  faoliyatining  buzilishlari 

ko’p  uchrashi  jihatidan  (33,6%),  ikkinchi  omil  hisoblanadi  (xomiladorlik  hayz 

ko’rishning  buzilishi,  farzand  ko’rish  orzusi  bo’lgan  holda  bo’yida  bo’lmaslik, 

yolg’izlik  va  b.).  Diffuz  toksik  buqoq  etiologiyasida  infektsiyaning  ahamiyati 

katta emas, biroq bemorlarning kamida 5-6% o’z xastaligini asosan og’ir gripp 

yoki  angina  bilan  bog’laydilar.  Diffuz  toksik  buqoqqa  moyil  qiladigan 

konstitutsional  va  genetik  omillar  –  endokrin  sistema  a’zolari  faoliyati 

buzilishlari  mavjud  bo’lgan  holda  organizmga  ekzogen  omillar  ta’siri  sabab 

bo’lishi  ham  isbotlab  berilgan.  Diffuz  toksik  buqoqli  bemorlarda  qonda  uzoq 

muddat ta’sir qiladigan stimulyator – LATS aniqlangan bo’lib, bu qalqonsimon 

bezga  nisbatan  spetsifik  antitelo  vazifasini  o’tab,  qalqonsimon  bezning 

tireotropin  ta’siridagi  kabi  qo’zg’alishini  yuzaga  keltirishi  ma’lum  bo’lgan. 

Organizmda T

3

 va T



4

 to’planishining oshishi, to’qimalarda oksidli fosforillanish 

jarayonlarini  buzadi,  bu  hol    modda  almashinuvining  barcha  turlarini 

buzilishida,  markaziy  nerv  sistemasi,  yurak,  jigar  va  boshqa  a’zolar  faoliyatini 

izdan chiqishida yaqqol namoyon bo’ladi. 

Diffuz toksik buqoq bilan, aksariyat hollarda 20 dan 50 yoshgacha ayollar 

kasallanadilar.  Bemor  ayollar  sonining  erkaklarga  nisbati  ≈10:1.  Kasallikning 

ayollarda  ko’p  uchrashiga  ularda  jinsiy  bezlar  va  gipotalamo-gipofizar  sistema 



 

17 


faoliyatidagi  o’zaro  normal  munosabatlarning  birmuncha  ko’p  buzilishi  sabab 

bo’ladi va bu qalqonsimon bez gormonlari jadal sintez qilinishi bilan o’tadi. 



Klinikasi  va  diagnostikasi.  Ilmiy  adabiyotlarining  guvohlik  berishicha 

kasb-kor  nuqtai  nazaridan  diffuz  toksik  buqoq  bilan  ko’proq  aqliy  mehnat 

xodimlari kasallanadilar. Qishloq joylarda yashovchi aholi tireotoksikoz bilan 3-

5  marta  kamroq  kasallanadi.  Aftidan,  bunda  birmuncha  tinch  va  qulay  bo’lgan 

atrof  muhitning  (tabiiy  omillar,  ochiq  havoda  ishlash)  ahamiyati  katta  bo’lsa 

kerak. 


Tireotoksikozga xos belgilar toksik buqoqning nafaqat diffuz giperplaziyasi 

bor  turida,  balki  tugunli  (yoki  ko’p  tugunli),  aralash    kabi  patologik  turlarida 

xam uchraydi. 

Tireotoksikozning  rivojlanish  darajasi  hamisha  ham  qalqonsimon  bezning 

kattalashuv  darajasiga  bog’liq  bo’lavermaydi:  ba’zan  bez  o’lchamlari  kichik 

bo’lsa  ham  tireotoksikozning  rivojlanish  darajasi  yuqori,  yoki  aksincha,  bez 

o’lchamlari  katta  bo’lgani  bilan  tireotoksikoz  deyarli  rivojlanmasligi  mumkin. 

Demak,  buqoq  kasalligida  qalqonsimon  bez  hajmining  katta-kichikligi  klinik 

belgilarining  og’ir-engilligiga  hamisha  ham  muvofiq  kelavermaydi.  Kezi 

kelganda  shuni  aytish  kerakki,  tireotoksikozning  rivojlanish  darajasining 

yuqoriligi,  ko’pincha  sporadik  buqoqda  yaqqolroq  namoyon  bo’ladi.  Endemik 

buqoqda  esa,  ko’pincha  qalqonsimon  bez  hajmining    kattalashgan  (yoki  juda 

katta)  bo’lganligiga  qaramay,  tireotoksikoz  darajasi  pastligi  yoki  umuman 

aniqlanmasligi mumkin. Shu sababdan, agar sporadik buqoqda operatsiya uchun 

ko’rsatma  tireotoksikozning  kuchli  darajada  rivojlanishi  oqibatida  qo’yilsa, 

buning  aksi,    endemik  buqoqda  operatsiya  uchun  ko’rsatma  ko’pincha  bez 

hajmining  o’ta  kattalashgani  sababli,  yaqin  atrofida  joylashgan  a’zolarni 

(qizilo’ngach,  traxeya  va  b.)  siqilishi  yoki  surib  qo’yilishi  sababli  ular 

faoliyatining buzilishi, yoinki kosmetik nuqtai nazardan qo’yiladi. 

Tireotoksikozning asosiy simptomlari nerv va yurak-qon tomirlar sistemasi 

tomonidan  bo’ladigan  o’zgarishlar  hisoblanadi.  Asab  va  nerv  sistemasi 

tomonidan 

bo’ladigan 

o’zgarishlar: 

asabiylashish 

(ortiqcha 

ruhiy 


 

18 


qo’zg’aluvchanlik),  bezovtalik,  kayfiyatning  damba-dam  o’zgarib  turishi, 

badjahllik  va  yig’loqilik  kabi  belgilarda  yaqqol  namoyon  bo’ladi.  Bunga 

qo’shimcha,  simpatik  nerv  sistemasi  aktivligining  keskin  ortishi:  ko’p  terlash, 

tananing  barcha  sohalari,  ayniqsa  qo’l  barmoqlari  tremori  (qaltirashi)  (Mari 

simptomi)  bilan  o’tadi.  Yuz ko’pincha qizarib ketadi, bo’yin va ko’krak  sohasi 

tarqaluvchan  qizil  dog’lar  bilan  qoplanadi.  Tana  harorati  o’zgarmaydi.  Pay 

reflekslari saqlangan holda yoki giperkinez kuzatiladi. Bemor sochlari to’kiladi, 

ularning  ranggi  o’zgaradi,  tirnoqlar  mo’rtlashib,  sinishi  kuzatiladi.  Bezovtalik, 

qo’rquv, irodasizlik, jonsaraklik, parishonxotirlik va ko’zning chaqchayishi qayd 

etiladi. 

Ko’pchilik  bemorlarda  yurak-qon  tomir  sistemasi  tomonidan  buzilishlar: 

taxikardiya (yurak urishining tezlashishi), aritmiya, yurak sohasida og’riq xuruji, 

nafas  qisishi,  organizmda  qon  aylanishi  etishmovchiligi  erta  muddatlarda 

birinchi o’ringa chiqadi. 

1-toifadagi bemorlarda vrachlar tireotoksikozning nerv-ruhiy shakli haqida 

fikr  yuritsalar,  2-toifadagi  bemorlarni  tireotoksikozning  yurak  qon  tomirlarida 

ko’proq o’zgarishi bor bemorlar turiga kiritadilar. 

Tireotoksikozning  erta  belgilariga  sababsiz  umumiy  holsizlikni  kiritadilar. 

Tireotoksik miopatiyaning bu belgilari metabolizm yoki modda almashinuvining 

buzilishlariga  uzviy  bog’liq  bo’lib,  bemorlar  ko’pincha  me’da-ichak  sistemasi 

faoliyatidagi  quyidagi  aniq  yuzaga  chiqqan  belgilarni  qayd  etadilar:  qorinda 

og’riq xurujlari, qayt qilish, ich ketishga moyillik, ichning buzilib turishi. 

Erkaklarda jinsiy faoliyat birmuncha sustlashadi, ayollarda esa hayz ko’rish 

davri  (tsikli)  buziladi  (hatto  amenoreyagacha),  tuxumdonlar,  bachadon 

gipoplaziyasi,  ko’krak  bezlari  atrofiyasi  yuz  berishi  mumkin.  Bu  o’zgarishlar 

ko’pincha bepushtlikka sabab bo’ladi. 

Tireotoksikozda  modda  almashinuv  jarayonlarining  kuchayishi  oqsillar  va 

yog’larning  ortiqcha  parchalanishiga  olib  keladi,  natijada  bemorning 

odatdagidan  ko’p  ovqat  iste’mol  qilishiga  qaramay,  vaznining  kamayishi 

kuzatiladi.  Organizmda  suv  va  elektrolitlar  almashinuvining  buzilishi  (diurez 



 

19 


ortishi,  tashnalik,  kuchli  terlash),  me’da  osti  bezi  faoliyatining  buzilishiga 

(yashirin qandli diabet) olib keladi. 

Kasallik  rivojlanishi  jarayonida  bemorlarning  ko’pchiligida  birin-ketin 

“ko’z  simptomlari”  yuzaga  keladi.  Ko’zning  ”kattalashuvi”  yoki  chaqchayishi 

(ekzoftalm) – retrobulbar kletchatkaning shishishi, o’sib qalinlashuvi yoki fibroz 

to’qima  bilan  qoplanishi,  modda  almashinuvining  buzilishi  bilan  uzviy  bog’liq 

bo’ladi. Ekzoftalm kasallikning barvaqt yuzaga keladigan, asosiy alomatlaridan 

biri hisoblanadi. 

Delrimpel  simptomi  –  qovoqlarning  katta  ochilishi  va  ko’z  yorig’ining 

kengayishi – lagoftalm deb atalib, buning natijasida rangdor parda bilan yuqori 

qovoq o’rtasida yo’l-yo’l chiziq paydo bo’ladi. 

Shtelvag simptomi – ko’zning ahyon-ahyonda pirillashi (ochilib-yumilishi), 

ko’zga  alohida  harakatsiz  ifoda  beradi  –  “bir  nuqtaga  qadalgan  nigoh”  va 

ko’zning shoxsimon pardasi sezuvchanligining pasayishi kuzatiladi. 

Grefe  simptomi  –  bemor  pastga  qaraganda  yuqori  qovoqning  qorachiq 

chetidan  orqada  qolishi.  Bunda  yuqori  qovoq  bilan  rangdor  parda  o’rtasida 

skleraning oq yo’l-yo’l chizig’i qoladi. 

Koxer  simptomi  –  Grefe  simptomiga  qarama-qarshi  belgi  bo’lib,  yuqoriga 

qaralganda skleraning xuddi o’sha qismi qovoqning noto’g’ri, tez-tez, qisqarishi 

– “qovoq qisqarishi” natijasida oq yo’l-yo’l chiziq ko’rinishida yuzaga chiqadi. 

Mebius  simptomi  –  ya’ni  yaqin  masofadan  qaray  olish  qobiliyatining 

yo’qotilishidir (konvergentsiyaning buzilishi).  

Melixov simptomi – “kahr-g’azab bilan qarash”. 

Ellinek simptomi – yuqori qovoq terisining qorayishi. 

Rozenbax simptomi – qovoqlarning yumilganda titrashi.  

Zenger  simptomi  –  qovoqlarning  shishib  chiqishi  va  xaltasimon  osilib 

qolishi. 

Dalmedi  simptomi  –  “qotib  qolgan  yuz”  (amimiya).  Yuz  mushaklari 

tonusining  ortishi  natijasida  mimik  harakatlar  tormozlanib,  ayni  vaqtda  boshqa 

harakatlar saqlanib qolgan bo’ladi. 



 

20 


Tireotoksikozda  yuzaga  keluvchi  ekzoftalmni  xavfli  ekzoftalmdan  tafovut 

qilish  lozim,  buni  oraliq  miya  zararlanishi  va  gipofiz  oldingi  bo’lagi  tireoid 

gormonining  ko’p  ishlab  chiqarilishi  bilan  bog’laydilar.  Xavfli  ekzoftalm  esa 

asosan o’rta yoshdagi kishilarda kuzatiladi. U bir yoki ikki tomonlama bo’lishi 

mumkin.  Ko’z  olmasi  shu  darajada  chaqchayib  qoladiki,  u  ko’z  kosasidan 

bo’rtib  chiqadi.  Bemorlarni  orbita  (ko’z  kosasi)  sohasidagi  kuchli  og’riq, 

diplopiya  va  ko’z  harakatlarining  cheklanishi  bezovta  qiladi.  Konyunktivit, 

keratit  borligi,  shoh  pardada  yara  hosil  bo’lishiga  va  parchalanishga  moyillik 

keltiradi.  Orbita  ichidagi  bosimning  o’zgarishi,  ko’ruv  nervining  to’liq 

atrofiyasigacha olib keladi. 

Maxsus  tekshiruvlar  natijalari  tireotoksikozning  og’ir  turlarida  asosiy 

modda  almashinuvining  60-70%  gacha  ortishi,  ba’zi  hollarda  bundan  ham 

yuqori bo’lishi mumkinligini ko’rsatadi. Qalqonsimon bezning yodni singdirishi 

tekshirishning  dastlabki  soatlarida  normaga  nisbatan  keskin  ko’tariladi. 

Bemorlar  qonida  T

3

  va  T



4

  hamda  TTG  miqdori  ortadi.  Biokimyoviy  tahlillar 

jigar  va  buyrak  faoliyatini,  uglevod,  yog’,  oqsil  va  modda  almashinuvining 

boshqa  turlari  buzilganligini  ko’rsatadi.  Qonda  eritrotsitlar  cho’kish  tezligining 

(EChT)  ortishi,  leykopeniya,  limfotsitoz,  gemoglobin  va  eritrotsitlar 

miqdorining pasayishi aniqlanadi. 

Stsintigrafiya – izotop to’planishining qanday taqsimlanishini ko’rsatadi va 

diffuz  tireotoksik  buqoq  bilan  tugunli  tireotoksik  buqoq  (toksik  adenoma) 

orasida  differentsial  diagnoz  o’tkazishga  imkon  beradi,  bunda  izotopning 

ma’lum bir joyda to’planishi – “issiq tugun” aniqlanadi. 

Tireotoksik  buqoq  klassifikatsiyasida  shakli  va  kattalashuv  darajasi 

bo’yicha  yuqorida keltirilgan turlash batamom  mos  keladi,  ammo  tireotoksikoz 

belgilarining  yuzaga  chiqqanligi  yoki  avj  olganligi  bo’yicha  quyidagi  3  toifaga 

bo’linadi: 

- engil turi, 

- o’rtacha og’irlikdagi, 

- og’ir turi. 


 

21 


Tireotoksikozning engil turida nevrologik belgilar unchalik ifodalanmagan 

(arzimagan  narsadan  xafa  bo’lish,  injiqlik,  yig’loqilik,  tez  charchash)  bo’lib, 

qalqonsimon  bez  kattalashgan,  bemorning  tomir  urishi  birmuncha  tezlashgan  – 

taxikardiya (1 daqiqada 80-100 zarba), qo’l va barmoqlarda kuchsiz ifodalangan 

tremor  bo’ladi.  Bemor  vazni  10%  gacha  kamayishi  mumkin.  Odatda,  kunning 

ikkinchi  yarmida  bemorda  mehnat  qilish  qobiliyatining  pasayishi  kuzatiladi. 

Asosiy modda almashinuv 30% dan oshmaydi. 

O’rtacha og’irlikdagi tireotoksikoz – markaziy nerv sistemasi faoliyatining 

ro’y-rost  buzilishlari  (asabiylashish,  serjahllik, injiqlik,  yig’loqilik),  taxikardiya 

(1  daqiqada  100-120  zarba),  sistolik  va  diastolik  qon  bosimining  ortishi,  yurak 

chegaralari kengayishi, yurak etishmovchiligining kelib chiqishi (Lang bo’yicha 

I  daraja)  bilan  namoyon  bo’ladi.  Bemor  vazni  ancha  kamayadi,  yaxshi 

ovqatlanishiga  qaramasdan  ozib  ketish  hollari  kuzatiladi,  kun  davomida 

mehnatga  layoqat  pasayadi.  Asosiy  modda  almashinuv  jarayoni  –  60%  gacha 

ortadi. 


Tireotoksikozning  og’ir  turi  –  markaziy  nerv  sistemasining  o’rtacha 

og’irlikdagi  tireotoksikozga  xos  buzilishlari  bilan  bir  qatorda,  mushak 

sistemasida  keskin  sustlik,  yurak-qon  tomirlar  sistemasidagi  og’ir  buzilishlar, 

parenximatoz  a’zolarda  distrofik  o’zgarishlar  rivojlanadi.  Taxikardiya 

chuqurlashadi  (1  daqiqada  120  zarbadan  ortiq),  aksariyat  tomir  urishida 

aritmiya,  hamda  yurak  etishmovchiligi  (Lang  bo’yicha  II-III  darajasi)  yuzaga 

keladi.  Asosiy  modda  almashinuv  –  60%  va  undan  ko’proqqa  ortadi,  bemor 

nihoyatda  ozib,  tanasining  vazni  keskin  kamayib  ketadi.  Mehnatga  layoqat  va 

qobiliyat ko’pchilik bemorlarda batamom yo’qoladi. 

Davolash.  Tireotoksikozli  buqoqni  davolash  zamonaviy  endokrinologiya 

va  jarrohlikning  eng  dolzarb  muammolaridan  biri  hisoblanadi,  chunki  bu 

kasallik  Markaziy  Osiyo  mamlakatlari  uchun  o’lka  patologiyasi  hisoblanadi. 

Aholiga  endokrinologik  xizmat  ko’rsatish  takomillashishiga,  ixtisoslashgan 

muassasalar  sonining  ortishiga,  maktabgacha  bo’lgan  yoshdan  boshlab  buqoq 

profilaktikasini  joriy  qilinishiga  qaramay,  tireotoksik  buqoq  bilan  xastalangan 



 

22 


bemorlar  sonining  barqarorligi  va  bugungi  kunda  ularning  ko’payishi  qayd 

qilinyapti.  Bundan  tashqari,  so’nggi  yillarda  tireotoksik  buqoqning,  tuzalishi 

qiyin  bo’lgan,  asoratlangan  turlari  kundan-kunga  ortib  bormoqda,  ularni 

davolash  samarasiz  o’tmoqda.  Ko’pchilik  olimlarning  fikricha,  bu  holat 

urbanizatsiya  jarayonlari,  ekologiyaning  buzilishi,  stress  va  emotsional-

psixologik  sharoitlarga  boy  hozirgi  zamon  ijtimoiy-siyosiy  hayotning 

xususiyatlari  bilan  chambarchas  bog’liq.  Tireotoksik  buqoq  bo’yicha 

operatsiyalar  hozirgi  vaqtda  yurtimizning  ko’pchilik  shifoxonalarida,  jumladan 

viloyat shifoxonalarida ham bajarib kelinmoqda. 

Bugungi  kunda,  diffuz  toksik  buqoqni  davolashning  uchta  asosiy  turi 

mavjud: dori-darmonlar vositasida muolaja (konservativ davolash), tarkibini yod 

moddasi tashkil etgan preparatlar bilan davolash va xirurgik operatsiya. 

Tireotoksik  buqoqni  davolashda  dori-darmonlar  vositasida  muolaja 

operatsiyaga tayyorgarlik jarayoni yoki kasallikning boshlang’ich bosqichlarida 

mustaqil  davo  sifatida  qo’llaniladi.  Uning  asosiy  tamoillari  diffuz  turdagi 

tireotoksik  buqoqda  deyarli  ko’p  farqlanmaydi,  lekin  kasallikning  og’ir-

engilligiga  qarab  davolash  jarayoniga  zaruriy  tuzatishlar  kiritiladi.  Dori-

darmonlar  vositasida  qilinadigan  muolajaning  asosiy  maqsadi  –  yuqorida 

keltirilgan  nerv  sistemasi  va  asabdagi  (albatta  vegetativ  nerv  sistemasidagi 

buzilishlarni inobatga olgan holda), yurak-qon tomir sistemasini izdan chiqishini 

bartaraf  etish,  modda  almashinuvi  jarayonini  va  bemor  organizmidagi  yuzaga 

chiqqan  barcha  buzilishlarni  izga  solish,  hamda  detoksikatsion  muolajadan 

iborat.  Buning  uchun    asabni  tinchlantiruvchi  va  neyroplegik  preparatlar 

(rezerpin, elenium, seduksen, amitriptilin va b.) qo’llaniladi. Taxikardiya kuchli 

rivojlanganda, 

arterial 

qon 

bosimini 



pasaytirish 

hisobiga, 

miokard 

giperfunktsiyasini  pasaytiruvchi  beta-blokatorlar  qo’llash  maqsadga  muvofiq 

bo’ladi. 

Albatta,  dori-darmonlar  vositasida  qilinadigan

 

muolaja,  tireotoksikozning 



engil  va  o’rtacha  og’irlikdagi  turlari  bilan  kasallangan  bemorlarda  o’tkaziladi, 

kasallikning  og’ir  kechadigan  hollarida  esa,  qilinayotgan  muolaja  operatsiyani 



 

23 


asoratsiz  o’tishiga  zaruriy  tadbir  hisoblanadi.  Chunki,  bu  kasallikda  operatsiya 

jarayoni  davomida  yoki  undan  keyin  turli  asoratlarning  (tireotoksik  kriz  va  b.) 

kelib  chiqishi,  bemor  ahvolini  og’irlashtirishi  va  noxush  natijaga  olib  kelishi 

mumkin. 


Tarkibini yod

 

moddasi tashkil qilgan preparatlar



 

bilan davolash: 

1.  Yod  mikrodozalari,  lyugol  eritmasi,  tarkibida  yod

 

moddasi  bor 



preparatlar  guruhi  namoyondalari  bo’lib,  ularni  lyuminal,  valeryanka  bilan 

birga,  barqapop  taxikardiya  va  titroq  aritmiyada  esa  digitalis  bilan  birga 

tayinlanadi.  Yod  moddasi  –  bemorlarni  operatsiyaga  tayyorlashda  g’oyat 

ta’sirchan  vosita,  biroq  kasallik  kechishida  hamisha  ham  barqaror  va  uzoq 

muddatga  yaxshilanishni  vujudga  keltiravermaydi  –  ko’pchilik  bemorlarda 

davomli  remissiya  davridan  keyin  ahvol  yana  yomonlashib,  hatto  davolashdan 

oldingi  holatdan  ham  battar  bo’lishi  mumkin.  Yod  tugunli  tireotoksik  buqoqli 

bemorlarga  esa,  deyarli  ta’sir  qilmaydi.  Yodning  terapevtik  aktivligi,  birga 

qo’shilib  kelgan  kasallikni  hisobga  olgan  holda,  boshqa  vositalarni  mohirona 

qo’shish yo’li bilan kuchaytirilishi mumkin. 

2.  Merkazolil  –  sintetik  tireostatik  preparat  bo’lib,  yod  preparatlari  bilan 

birga  sutkasiga  40-60  mg  dozada  tayinlanadi.  Remissiya  davri  boshlangandan 

keyin 1 kecha-kunduz davomida 5-10 mg quvvatlab turadigan dozasi buyuriladi. 

3. Beta-adrenoblokatorlar – arterial qon bosim, qonning bir daqiqada otilib 

chiqishining  pasayishi  hisobiga  miokard  giperfunktsiyasini  kamaytiradi,  sinus 

tuguni ritmini sekinlashtiradi. 

4. Yurak glikozidlari – strofantin, korglyukon. 

5.  Tiouratsil  –  ko’pchilik  bemorlarda  asosiy  modda  almashinuvni 

pasaytiradi,  tomir  urishini  siyraklashtiradi,  asab  va  nerv  simptomlarini 

engillashtiradi, umumiy kayfiyatni yaxshilaydi, ekzoftalm kamayadi. Meyori 14 

kungacha  0,2  dan  kuniga  3  marta,  bemor  ahvoli  yaxshilanganda  0,1-0,2  dan 

kuniga  2  martagacha  pasaytiriladi.  Davolashni  qonni  muntazam  nazorat  qilib 

turgan  holda  o’tkazish  lozim,  chunki  preparat  suyak  ko’migi  va  jigarga  toksik 

ta’sir ko’rsatishi mumkin. 



 

24 


6.  Detoksikatsion  muolaja  va  diurezni  kuchaytirish.  Uning  mohiyati 

infuzion  (venaga  suyuqliklar  quyish)  muolajasi  (oqsilli  va  oqsilsiz  qon  o’rnini 

bosuvchilar  va  b.)  zamirida  siydik  haydovchi  preparatlar  (laziks,  furosemid, 

veroshpiron)  qo’llashdan  iborat.  Hozirgi  davrda  detoksikatsiyaning  birmuncha 

ta’sirchan  ekstrakorporal  usullaridan:  gemosorbtsiya,  plazmoferez,  limfoferez, 

limfosorbtsiya va boshqalardan foydalaniladi. 

7. Organizm quvvatini oshiradigan muolajalar: gemotransfuziya, plazma va 

oqsilli,  oqsilsiz  qon  o’rnini  bosuvchi  preparatlar,  kontsentratsiyasi  yuqori 

glyukoza  eritmalarini  quyish.  Anabolik  preparatlar,  tarkibida  temir  moddasi 

bo’lgan preparatlarni, vitaminlar bu muolajaning tarkibiy qismi hisoblanadi. 

8. Fizioterapevtik usullar – elektr moslama yordamida uyqu, galvanik yoqa 

qo’yish, giperbarik oksigenatsiya (GBO) va b. 

9.  Har  bir  bemor  uchun  individual  dozada  radioaktiv  yod  (I

131


)  ishlatish  – 

qalqonsimon  bez  follikulyar  epiteliy  xujayralarini  halokatga  uchratadi  va 

ularning  o’rnini  biriktiruvchi  to’qima  bilan  to’ldiradi.  Biroq,  bu  preparat  katta 

dozalarda  qabul  qilingandan  so’ng  o’lim  bilan  tugaydigan  jadal  tireotoksik 

reaktsiya  rivojlanishi,  davo  kor  qilmaydigan  doimiy  og’ir  miksedema  paydo 

bo’lishi  mumkinligini  e’tiborga  olish  lozim.  Qalqonsimon  bezning  xavfli 

o’smalari  rivojlanishi,  jinsiy  bezlar  faoliyatini  o’zgarishi,  ekzoftalmning 

kuchayishi ehtimoli ham yo’q emas. 

Tabiiyki,  tireotoksikozni  davolashning  mavjud  hamma  usullarini  sanab 

chiqish  qiyin,  keyingi  davrda  ularning  soni  ko’payib  yangidan-yangi  dorilar 

topilyapti,  davo  taktikasining  ayrim  jihatlari  qayta  ko’rib  chiqilyapti. 

Tireotoksikozni  davolash  vositalari  orasida  gormonal  terapiyaga,  karbonat 

preparatlari,  kardanum  va  boshqalarni  qo’llanilishiga  alohida  ahamiyat 

berilmoqda.  SHunga  qaramasdan,  diffuz  toksik  buqoqni  xirurgik  davolash 

hanuzgacha,  radikal  usul  bo’lib  qolayapti.  Tireotoksikozning  tugunli  yoki 

aralash  turlarida  esa,  albatta  operatsiya  usulini  qo’llash  maqsadga  muvofiq 

bo’ladi, chunki mualliflar ko’rsatishicha tugunli va aralash buqoqlarning 25% ga 

yaqinida malignizatsiya bo’lish ehtimoli bordir. 



 

25 


Tireotoksik  buqoqda  jarrohlik  usullarini  qo’llash  texnikasi  hozirgi  vaqtda 

birmuncha  takomillashgan.  Biroq,  qalqonsimon  bezda  qilinadigan  operatsiya 

usullari  bilan  bog’liq  hamma  masalalar  uzilkesil  hal  etilgan  deb  bo’lmaydi, 

chunki operatsiya vaqtida ham, operatsiyadan keyingi davrda ham og’ir asoratlar 

hanuzgacha yuz berib turadi. 

Operatsiyaga  ko’rsatmalar  va  monelik  qiladigan  hollar.  Diffuz  toksik 

buqoqni  konservativ  davolash  jarayonida  remissiyalar  va  bemor  ahvolining 

vaqtincha  yaxshilanish  davridan  aldanish  yaramaydi,  chunki  ular  aksariyat 

muolaja  natijasida  yuz  beradi  va  undan  keyin  tezda  o’tib  ketadi.  Kasallik 

muddatlari  va  og’irligi  oshgan  sayin,  ayniqsa  davomli  va  kam  ta’sirchan 

davolashda operatsiya xavfining kuchayib borishini unutmaslik kerak. 

Xirurgik  davolashga  ko’rsatmalar:  III  daraja  va  undan  yuqori  kattalikdagi 

diffuz  buqoq,  traxeyaning  ezilishi  yoki  siqilishi  holatlari,  tugunli  va  aralash 

buqoqlar, yod moddasi bo’lgan preparatlarga allergiya, kasallikka va yurak-qon 

tomir  tizimi  tomonidan  bo’lgan  o’zgarishlarga  muolajaning  ta’sirsizligi. 

Bemorning  yoshi  (keksa,  yosh bola)  qalqonsimon bezda operatsiya  o’tkazishga 

monelik  qiladigan  hol  hisoblanmaydi,  biroq  bu  yoshlarda  operatsiya  turini 

tanlashga birmuncha ehtiyotlik bilan yondoshish lozim. 

Tireotoksikozning  engil  turlarida,  qo’shilib  kelgan  (yondosh)  kasallik  o’ta 

og’ir  bo’lgan  vaqtda,  keksa  bemorlarda  jigar,  buyrak,  yurak-qon  tomir 

sistemasining  qaytmas  o’zgarishlari  bo’lsa,  ruhiy  kasallarda,  diabetning  og’ir 

turida  –  operatsiyadan  voz  kechish  lozim  bo’ladi.  Homiladorlikning  birinchi 

oylarida  tireotoksikoz  klinikasi  orta  borganda  esa,  xomilani  bartaraf  etib, 

so’ngra  muolaja  qilish,  u  ham  naf  bermaganda  operativ  davolash  maqsadga 

muvofiq bo’ladi. 

Tireotoksikozning  og’ir  turlarida,  bemorlarni  operatsiyadan  oldin 

tayyorlashni  endokrinologiya  bo’limida  vrach-endokrinolog,  jarroh  va 

anesteziolog bilan hamkorlikda o’tkazilishi maqsadga muvofiq bo’ladi. 



Download 3.88 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   49




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling