Institutlari
Download 3.88 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Kelib chiqishi bo’yicha peritonit
- Peritonitning reaktiv bosqichi
- Peritonitning toksik bosqichi
|
PERITONITLAR Qorin pardasining anatomik-fiziologik xususiyatlari Qorin pardasi qorin devorining ichki yuzasini va qorin bo’shlig’ida joylashgan a’zolarni qoplab turadigan yupqa seroz pardadan iborat. Pardaning qorin devorini ichki yuzasini qoplab turgan qismini parietal qorin pardasi (qalinligi 90-130 mkm) va ichki a’zolarning kattagina qismini qoplab turgan qismini vistseral qorin pardasi (qalinligi 45-75 mkm) tashkil etadi. Qorin pardasi yuzasining umumiy sathi ≈2 m 2 atrofida bo’lib, erkaklarda qorin pardalari orasidagi bo’shliq yopiq bo’ladi, ayollarda esa tashqi muhit bilan, bachadon va uning naylari orqali aloqada bo’ladi. Odatda, qorin bo’shlig’ida normal sharoitda ichki a’zolar yuzasini namlab turadigan, me’da va ichaklar peristaltikasini osonlashtiradigan oz miqdorda (≈20 ml gacha) tiniq seroz suyuqlik bo’ladi. Qorin pardasi poligonal mezoteliy va biriktiruvchi to’qima qavatlaridan iborat bo’lib, qon tomirlar, limfatik tomirlar, hamda nerv tolalari bilan mo’l ta’minlangan. Qorin pardasining bunday boy vaskulyarizatsiyasi, uning bo’shlig’ida bo’lgan suyuqlikni so’rish xususiyatiga va yallig’lanish jarayonida ishtirok etganida – ekssudatsiya qobiliyatlariga ega qiladi. Bu xususiyat qorin pardasining diafragmal yuzasidagi sathida suyuqlikni so’rish ko’proq darajada, kichik chanoq sohasida esa kamroq darajada rivojlangan. Qorin pardasining diafragmal yuzasining bu xususiyati, uning proksimal qismlari va plevra varag’ining bazal qismlarini bog’lab turadigan limfatik tomirlar bilan birgalikda, yallig’lanish jarayonining qorin bo’shlig’ining yuqori qavatidan plevra bo’shlig’iga o’tishiga imkon tug’diradi. Parietal qorin parda sezuvchan somatik nervlar (qovurg’alararo nerv tarmoqlari) bilan innervatsiyalanadi. Shu tufayli parietal qorin parda har qanday ta’sir (mexanik, kimyoviy va b.) turiga sezuvchan bo’ladi, bo’ladigan og’riqlar esa mahalliy (lokal), chegaralangan (somatik og’riqlar) holda o’tadi. Vistseral 536
qorin parda vegetativ (parasimpatik va simpatik) innervatsiyaga ega bo’lib, somatik innervatsiyaga ega emas. Shunga ko’ra vistseral qorin parda ta’sirlanganda paydo bo’ladigan og’riqlar tutish xarakteriga ega, ya’ni lokal emas (vistseral og’riqlar). Kichik chanoq qorin pardasi somatik innervatsiyaga ega emas. Bu hol, kichik chanoq bo’shlig’idagi qorin pardasining yallig’lanish jarayonlarida, oldingi qorin devori mushaklarining himoya tarangligi (vistseromotor refleks) bo’lmasligini izohlaydi. Qorin pardasi yaqqol namoyon bo’ladigan plastik xususiyatlarga ega bo’lib, mexanik yoki kimyoviy jarohat etgan holda birinchi soatlardan boshlab, uning yuzasiga fibrin cho’kadi, bu bir biriga tegmay turadigan yuzalarining yopishishiga va yallig’lanish jarayonining chegaralanishiga olib keladi (himoya vositasi). Bundan tashqari, qorin pardasining o’zi va u ishlab beradigan suyuqlik antimikrob xususiyatlarga ega.
O’tkir peritonit – vistseral va parietal qorin pardalarining yallig’lanishi bo’lib, u inson organizmi kasallanishining og’ir umumiy va mahalliy belgilari bilan o’tadi, hamda qisqa vaqt ichida hayotiy muhim a’zolar va sistemalar faoliyatining birmuncha jiddiy, ortga qaytmas buzilishlariga olib keladi. Bu holat, qorin bo’shlig’i a’zolarining turli o’tkir kasalliklari va jarohatlarining eng og’ir asoratlaridan biri hisoblanadi. Qorin pardasi jarohatlanishlari odatda ikki turda: ochiq va yopiq bo’ladi. Ochiq jarohatlanishlar (kesib kiruvchi, teshib o’tuvchi jarohatlar), odatda ichki a’zolarning jarohati yoki yaralanishi bilan birga uchraydi, hamda bu holat shoshilinch xirurgik operatsiyani (laparotomiya va qorin bo’shlig’i a’zolari reviziyasi) o’tkazish zaruratini taqazo etadi. Ochiq jarohatlarning klinik kechishi va belgilari, ichki a’zoga etkazilgan jarohat turi va hajmiga bog’liq bo’ladi. Qorinning yopiq jarohatlarida, ko’pincha qorin pardasining jarohatlanishlari ichki a’zolarning shikastlanishi bilan birga uchraydi. Jarohatlanish turi va hajmiga ko’ra ichga qon ketish, posttravmatik yoki postgemorragik shok, peritonit kabi belgilar majmuasi birinchi o’rinni egallaydi. Qorin bo’shlig’iga
537
bakteriyalarning tushishi bilan bog’liq
bo’lgan bakterial (mikrobli) peritonitlardan tashqari, qorin bo’shlig’iga, qorin pardasiga agresiv ta’sir ko’rsatadigan turli xil infektsiyalanmagan agentlar: qon, siydiq, o’t, pankreatik shira – tushishidan kelib chiqadigan aseptik (abakterial) peritonitlar farq qilinadi. Bugungi kunda, jarrohlik texnikasining takomillashuvi, kardinal va antibakterial muolaja yutuqlari, anesteziya usullarining xilma-xil turlaridan foydalanish imkoniyatlari, hayotiy muhim a’zolar faoliyatini tiklashning turli- tuman yo’llari borligiga qaramay, o’tkir peritonit kasalligini davolash muammosi butun jahon jarrohlarining diqqat markazida turibdi. Yopiq, anatomik murakkab qorin bo’shlig’ida yallig’lanish jarayonining tabora avj olishi, intoksikatsiyaning tez fursatda rivojlanishi, ichaklar atoniyasi va bular bilan bog’liq holdagi gemodinamik va nafas olish jarayonining buzilishlari, keskin darajada izdan chiqqan metabolizm o’tkir peritonit kechishini g’oyat murakkablashtiradi. Bu esa o’z navbatida, spetsifik va nospetsifik asoratlar sonining ko’payishi (12-48%) va o’lim darajasining yuqoriligi bilan tasdiqlanadi (B.D. Savchuk, 1979; A.A. Sрalimov, 1981; V.A. Popov, 1985; V.M. Buyanov, 1999; V.K. Gostishev, 2002). Bu kasallikning aholi orasida keng tarqalganligini, qorin bo’shlig’i a’zolarining o’tkir yallig’lanishi kasalliklari bilan kasallanish tendentsiyasining tobora ortib
borayotganligini, shuningdek, so’nggi yillarda mikroorganizmlarning antibiotiklarga nisbatan rezistentligini kamayishini e’tiborga olsak, bu muammoning klinik tibbiyot uchun nechog’lik muhimligini anglash mumkin bo’ladi. Agarda biz tarixga nazar tashlasak, qorin bo’shlig’ining yallig’lanishi jarayonlari, insoniyat tarixida uzoq o’tmishdan ma’lum bo’lib kelayotganini anglaymiz. Bundan ming yilcha muqaddam tibbiyot ahlining peritonit kasalligi belgilari haqida birmuncha oddiyroq tushunchalarga ega bo’lganliklarini, uni jarrohlik yo’li bilan davolashga uringanliklariga doir asoslangan fikrlar mavjud bo’lganini ko’ramiz (Myuller, 1892). Yangi eramizgacha bo’lgan davrning III
538
asrida yunon vrachi Erzostrat, qorin bo’shlig’ida yig’ilgan yiringni chov sohasidagi kesma orqali tashqariga chiqarib tashlashga uringan. Eramizning 100-yilida Rim vrachi Ozerapus Effesskiy: «Agar yiring qorin pardasi bilan ichaklar orasiga yig’ilgan bo’lsa, yiring qorin bo’shlig’idan qaerga keta olardi, eng osoni chov sohasida kesma qilib, uni chiqarib yuborgan ma’qul», – deb yozgan. III asr o’rtalarida Ambruaz Pare kasallikning kechuvi (klinikasi) bo’yicha septikopiemiyaga o’xshash «umumiy zararlanish» to’g’risida so’z yuritib, bu holatning sabablaridan biri – qorin bo’shlig’i ichki qismlarining yallig’lanishi ekanligini aytadi. XVIII asrda atoqli frantsuz jarrohi Jan Lui Pti qorin anatomiyasini o’rganayotganda, qorin bo’shlig’i a’zolari orasida yiringli oqmalar yuz berishi mumkinligiga e’tiborni qaratgan. Rossiya tabobatida, qorinning barcha yallig’lanish kasalliklari «Anton alangasi» degan umumiy nom bilan birlashtirilib, tuzalmaydigan kasalliklar qatoriga kiritilgan. Peritonit kasalligining klinik kechuvi belgilarini, harbiy vrach Vasiliy Shabanov (1816) birinchi marta aniqroq tasvirlagan. U me’da yoki o’n ikki bormoqli ichak yarasining teshilishi negizida yosh askarda, peritonit kasalligining rivojlanganini batafsil tasvirlagan. Birmuncha keyinroq, Harbiy meditsina jurnalida (1840) G. Shaliyaning ichaklar perforatsiyasi to’g’risidagi ishi e’lon qilinib, unda peritonitning klinik manzarasi yanada aniqroq tasvirlanadi. O’sha yili operativ xirurgiya buyicha nashr qilingan qo’llanmada, akademik Solomon o’rta laparotomiya, ichak choklarining ba’zi turlari va qorin devorini tikish texnikasini taklif qiladi. Moskvalik jarroh L.I. Shmidt (1881) bezgak kasalligida yiringlab ketgan taloqning qorin bo’shlig’iga yorilishi sababli yuz bergan tarqalgan yiringli peritonitda, jahonda birinchi bo’lib muvaffaqiyatli laparoskopiyani amalga oshirgan. Faqat 4 yil o’tgach (1885) Angliyada Trawe va Olmoniyada Oberet peritonitlarni operatsiya usulida davolash kerak, degan qa’tiy fikrni ilgari surganlar. Shunday qilib, A.I. Shmidt operatsiyasini, yiringli peritonitni xirurgik davolashning boshlanishi desa bo’ladi. 539
XX asrning birinchi choragida ko’pchilik nufuzli jarrohlar, imkon boricha operatsiyani erta o’tkazish zarur, degan yagona fikrga keldilar. Biroq, qorin bo’shlig’ini drenajlash va yuvish masalalari, ayniqsa o’tkir bahslarga sabab bo’ldi. Agar V.M. Zikov (1897), A. Gagman (1901) qorin bo’shlig’ini qunt bilan yuvish shart deb aytishsa, S.P. Fedorov (1901) va I.Grekov (1952) uni ko’p yuvishga qarshi chiqib, bunda infektsiya qorin bo’shlig’ining burmalari – «cho’ntaklariga» tushib, uning tarqalishiga olib kelishi mumkin, deb hisoblaganlar. XX asrning 30-yillarida klinik amaliyotga sulfanilamid preparatlarining joriy qilinishi va S.S. Yudinning (1937) ularni qorin bo’shlig’iga yuborib qo’llashni taklif etishi, davolash natijalarini anchagina yaxshiladi. Bu yo’nalish II jahon urushi davrida yana kamol topib, urush jarayonida jarrohlar yiringli peritonitning o’lim darajasini 38-50% gacha olib boradigan, juda og’ir turlariga duch keldilar. Bu davr, qorin bo’shlig’ida operatsiya qiladigan yuqori malakali jarrohlarni etishtirdi, ularda jarrohlik texnikasini sayqallanishiga, qorin a’zolarining og’ir jarohatlarini davolashda boy tajriba
orttirishga, yiringli peritonitning asoratlari: ichak oqmalari, eventeratsiyalar, infiltratlar va qorin bo’shlig’idagi qaytalanadigan yiringliklarni davolashning asosiy tamoyillarini ishlab chiqishga imkon yaratdi. Antibiotiklar davrining boshlanishi (Flemming, 1946, Ermoleva, 1946), shuningdek 50- yillarida ta’sir doirasi keng antibiotiklarning paydo bo’lishi, yiringli peritonitlarni davolashda katta yutuqlarga erishishga imkon berdi va unda o’lim darajasini keskin kamaytirdi (B.A. Petrov, 1951, H.G’. G’afurov, 1953). Biroq, keyingi yillarda antibakterial preparatlar turlarining tobora ko’payishiga, muolajada uning miqdorini oshirib berilishga qaramay, antibiotiklarning xirurgik infektsiyaga ta’sir darajasi pasayib, samaradorligini yuqotmoqda va peritonitlarni davolash natijalari yanada yomonlashmoqda. Shunday qilib, so’ngi yillarda mikroorganizmlarning antibiotiklarga rezistenligi oshib borishi tufayli peritonitda oqibat natija (prognoz) yanada yomonlashdi va o’lim darajasi oshdi. O’lim darajasi nisbatining turli mualliflarda farqlanishiga sabab, hanuzgacha peritonitlarning amalda yagona 540
qabul qilingan klassifikatsiyasining yo’qligidir. Vaholanki klassifikatsiya yaratishga dastlabki urinishlar 1886 yildayoq A.D. Pavlovskiy tomonidan boshlangan edi.
klassifikatsiyalariga (turlash) moyillik kuzatilmoqda. Jumladan, A.M. Karyakin (1968) peritonitni faqat mahalliy va tarqalgan turlarga, V.I. Struchkov muallifdoshlari bilan (1967) esa, mahalliy, diffuz va tarqalgan (umumiy) peritonitlarga bo’ladilar. T.S. Simonyan (1971) klinika ko’rinishida peritonitning tarqalganligi alohida ahamiyatga ega emas deb hisoblaydi va peritonit giperergik reaktsiyalar nuqtai nazaridan ko’zdan kechiriladigan klassifikatsiyani ilgari suradi, bunda u peritonitning uch bosqichi – reaktiv, toksik va terminal bosqichlarini farq qiladi. Bu o’rinda I.I. Grekovning (1952) quyidagi so’zlarini eslatib o’tishni lozim tobdik: «Yiring nisbatan kam tarqalgan bemorlarda kasallikning og’ir klinik kechishi har qadamda kuzatiladi, bu barcha tegishli davo choralari ko’rilishiga qaramay, aksariyat, o’lim bilan yakun topadi». Darhaqiqat, klinik amaliyotda ko’pgina peritonit hollarini kuzatib, peritonitning tarqalganligi muhim prognostik belgi bo’lib xizmat qilsada, hamisha ham bemor holatining og’ir- engilligi va prognoz bilan to’la mos tushavermasligiga guvoh bo’lamiz. Yallig’lanish jarayonining og’ir-engillik darajasi, shubhasiz, davo tadbirlarining har xil hajmini talab etadi, shuningdek peritonitning kechishida bosqichlilik omilidan battamom voz kechishga yoki uning ahamiyatini pasaytirishga imkon bermaydi. Bizning fikrimizcha, bugungi kunda jarrohlik amaliyotida B.D. Savchuk tomonidan 1979 yilda taklif etilgan peritonit klassifikatsiyani qo’llash, birmuncha
soddaroq va amaliyotda ishlatish uchun qulayroq hisoblanadi. Quyida shu klassifikatsiyani keltiramiz. I. Mahalliy peritonit: 541
1.
Chegaralangan – qorin bo’lig’ining bitta yoki ikkitagacha anatomik sohalarida aniq chegaralangan yallig’lanish (yiringlash) jarayonining bo’lishidir. Bu abstsess tushunchasiga to’g’ri keladi (118-rasm). 2.
bo’lmagan anatomik sohalarini egallab, atrof to’qimalardan aniq chegara (kapsula) bilan ajralmagan holdagi yallig’lanish (yiringlash) jarayonidir. II. Tarqalgan peritonit: 1.
Diffuz – qorin bo’shlig’ining ikkitadan beshtagacha anatomik sohalarini qamrab olgan yallig’lanish (yiringlash) jarayonidir. 2.
sohalarini, ko’pincha esa butun qorin bo’shlig’ini egallagan yallig’lanish (yiringlash) jarayonidir.
118-rasm. Qorin bo’shlig’ining anatomik sohalari
542
Qorin bo’shlig’iga yig’iladigan ekssudat xarakteriga ko’ra: seroz, seroz- yiringli, yiringli, fibrinoz-yiringli, gemorragik, ixoroz, anaerob, siydik, o’t yoki me’da osti bezi shirasiga xos, yoinki quruq bo’lishi mumkin.
-
birlamchi peritonit – juda kamdan kam uchraydigan turi. Bunda kasallikning boshlanishiga inson organizmida bo’lgan biror-bir infektsiya sabab bo’lishi mumkin. Infektsiyani quyidagi tushish yo’llari mavjud: - gematogen; - limfogen; - kriptogen; - yiringli jarayonning yorilishi (abstsesning atrofidagi a’zolar va tuqimalardan ozod qorin bo’shlig’iga yorilishi). -
-
appendikulyar; -
xoletsistopankreatit; -
perforativ (me’da va o’n ikki barmoqli ichak yarasi, Kron kasalligi va b.); -
travmatik (qorin bo’shlig’idagi kovak a’zolarining jarohatlanishi yoki jarohatlanmagani bilan o’tadigani); -
nekrotik (ichakning o’tkir tutilishida, me’da-ichak yo’llari flegmonasida, mezenterial limfa tugunlari yiringli yallig’langanda, qorin bo’shlig’i a’zolarining kam uchrayigan yallig’lanishida (Mekkel divertikuli); -
operatsiyadan keyingi (me’da, ingichka va yo’g’on ichaklar, o’t yo’llari va boshqa a’zolaridagi operatsiyalardan keyingi); -
yorilganda, bachadon perforatsiyasida, bachadon tug’ruq payti shikastlanganda, tuxumdon kistalari va o’smalari buralib qolganda). Ko’pchilik hollarda peritonit polimikrob kasallik hisoblanadi. Bakteriyalar orasida – ichak tayoqchasi (E. coli) guruhi asosiy o’rin tutadi, biroq so’ngi paytlarda oddiy protey va boshqa shartli patogen bakteriyalar ahamiyati ko’proq
543
bo’lmoqda, anaeroblar roli sezilarli oshdi. Pnevmokokklar va Kox tayoqchalari kamroq uchraydi. Peritonitning klinik kechishida o’tkir yiringli peritonit rivojlanishining uch bosqichi tafovut qilinadi. 1.
perforativ peritonitda 12 soat) – ko’proq mahalliy belgilar yuzaga chiqqan bosqich: keskin og’riq sindromi, mushaklarning taranglashishi, qayt qilish, majburiy holat va b. Umumiy belgilar: pulsning 120 martagacha tez urishi, arterial qon bosimining (AQB) oshishi, nafas olishning tezlashuvi va boshqa belgilari, intoksikatsiyaga nisbatan ko’proq og’riq shoki uchun xos. 2.
Peritonitning toksik bosqichi (yallig’lanishda 24-72 soat, perforativ peritonitda 24 soat) – mahalliy belgilarning so’nishi va intoksikatsiyaga xos umumiy reaktsiyaning yaqqol ustunlik qilishi bilan namoyon bo’ladi: yuz qiyofasi o’tkirlashgan, rangpar, bemorda kamharakatlik, eyforiya, puls 120 dan oshgan, AQB pasaygan, kech qayt qilish, haroratning gektik xarakteri, qon formulasida yiringli-toksik surilish. Toksik bosqich uchun mahalliy belgilardan og’riq sindromining pasayishi, qorin mushaklarining taranglashuvi yoki qorinning shishishi, metiorizmning ortib borishi xos. 3.
soatdan ortiq) – qaytishi gumon chegaradagi chuqur intoksikatsiya bosqichi: Gippokrat yuzi, adinamiya, ruhiy holat tonusi va harakatlarning pasayishi, aksariyat intoksikatsiyadan deliriy, nafas olish va yurak-qon tomir faoliyatining talaygina buzilishlari, qo’lansa hidli ko’p qayt qilish, qon formulasidagi keskin yiringli-toksik siljish, haroratning tushib ketishi, ba’zan bakteremiya. Mahalliy belgilardan peristaltikaning butunlay yo’qolishi, qorin dam bo’lishi va shishishi, butun qorin bo’ylab tarqalgan og’riq kuzatiladi.
O’tkir peritonit – vistseral va parietal qorin pardaning yallig’lanishi bo’lib, kasallikning og’ir umumiy belgilari bilan o’tadi va qisqa vaqt ichida ko’pincha
544
hayotiy muhim a’zolar va sistemalarning ortga qaytish yoki qaytmasligi gumon buzilishlariga olib keladi. Ko’pchilik hollarda qorin pardasining yiringli yallig’lanishi qorin bo’shlig’idagi biror a’zoning yiringli kasalligi asorati sifatida ikkilamchi rivojlanadi. Tadqiqotchilarning aniqlashicha, qorin bo’shlig’iga infektsiya tushishishining asosiy manbalari bo’lib quyidagilar hisoblanadi: chuvalchangsimon o’simta (3-12%), o’t pufagi (10-12%), ayollar jinsiy a’zolari (2-3%) va ichaklar (3-5%). Kamroq sababchilar bo’lib: travmatik jarohatlar (2,7% gacha), me’da osti bezi (1% gacha), shuningdek operatsiyadan keyingi peritonitlar (1% gacha) hisoblanadi. Peritonitni vujudga keltirishda eng ko’p uchraydigan etiologik omil – mikrob omilidir (infektsion peritonit); kimyoviy va fizik omillar peritonitlar rivojlanishida kamroq o’rin tutadi (aseptik). Keyinchalik, infektsiya qo’shilganda, aseptik peritonit infektsionga aylanadi (yiringli). Biroq ayrim hollarda, peritonitning birlamchi sababini hatto autopsiyadan keyin ham aniqlashga muvaffaq bo’linmaydi. Bunday peritonit kriptogen peritonit deb ataladi. Peritonit paydo bo’lishining asosiy sababi qorin bo’shlig’iga patogen mikroflora tushishi hisoblanadi, biroq qorin bo’shlig’ida mikroflora borligi hamisha ham peritonit paydo bo’lishini belgilab bermasligi to’g’risida ko’pgina dalillar topilgan. A.A. Zaporojets (1969) va K.S. Simonyan (1971) ma’lumotlariga ko’ra, operatsiya aseptik sharoitlarda hamda choklar mutlaqo germetik bo’lganda ham, qorin bo’shlig’idan olingan ekmalarda, ko’pincha biror mikrofloraning o’sishi aniqlangan, ayni vaqtda operatsiyadan keyingi davr mutlaqo silliq kechgan. Bu dalillar qorin bo’shlig’ida mikroblar borligi, hali peritonit rivojlanishi uchun kifoya qilmasligi xaqida dalolat beradi, chunki bunday hollarda organizmning himoya kuchlari agressiv sabab ta’sirini bostirish uchun etarlicha bo’ladi. Agressiya kuchining (mikrob dozalari) ortib borishi peritonit avj olishini keltirib chiqaradi, deb taxmin qilish tabiiy bir holdir. O’tkazilgan eksperimental tajribalar va klinik materiallarni tahlil qilishlar (K.S. Simonyan, 1971; B.D. Savchuk, 1979 va b.), peritonit paydo bo’lishiga zamin hozirlagan sabab – 545
organizmda o’tkir destruktiv jarayon bor ekanligini ko’rsatdi. N.M. Baklikova hammualliflari bilan qilgan tajribalarida itning qorin bo’shlig’iga turli kontsentratsiyalarda axlat suspenziyasini yuborib, peritonit chaqirishga muvaffaq bo’lmadi. Kam kontsentratsiyalarda yuborilgan axlat suspenziyasi hech qanday belgi bermadi. Juda ko’p miqdorda yuborilganda esa itlar, bakteriemik shok holati yuzaga kelishi oqibatida o’ldi, lekin peritonit holati yuzaga kelmadi. Peritonit rivojlanishida biror-bir destruktiv jarayon zarur degan gumon bilan, avvalo itning oyog’i yumshoq to’qimalariga 10% kaltsiy xlorid eritmasini yuborib, yumshoq to’qimalar destruktsiyasini (nekrozi) hosil qilib, so’ngra qorin bo’shlig’iga kam miqdorda axlat suspenziyasi yuborilganda, peritonitning yaqqol klinik manzarasi yuzaga kelgan. Demak, peritonit chaqirishda nafaqat bakteriyalar, balki biror-bir o’tkir destruktiv jarayon bo’lishi zarurligi, peritonitdan oldingi bosqich deb qarash mumkin. Peritonitni keltirib chiqaradigan etiologik omillarning ko’pligi: qorin bo’shlig’i a’zolarining o’tkir destruktiv yallig’lanishi turlari, qo’zg’atuvchi sabablarning ko’pligi, shuningdek klinik belgilarning turli-tumanligi, bu kasallikning polietiologiyali ekanligini ko’rsatadi. Katexolaminlar, gistamin, kortikosteriodlar endotoksinlar ta’siri ostida ajralib, parenximatoz a’zolarni og’ir zararlantiradi, chuqur gemodinamik buzilishlar, oqsil, suv-tuz almashinuvi va kislota-ishqor muvozanatining jiddiy buzulishlarini (gipoproteinemiya, gipovolemiya, gipoalbuminemiya, gipokaliemiya, giponatriemiya, gipokaltsiemiya va metabolik atsidoz) keltirib chiqaradi. Me’da-ichak yo’lining nerv-mushak apparatidagi gumoral yoki nerv tormoz ta’sirlar oqibatida yuz beradigan destruktiv o’zgarishlar, shuningdek ichak devoridagi mikortsirkulyatsiyaning buzilishi sababli yallig’lanish jarayoni avj olgan davrda, ichaklar atoniyasi va falaji rivojlanadi. Kasallikning avvlagi bosqichlarida ichaklar parezi ro’y berib, u ichak qovuzloqlarining kengayishi bilan o’tadi, bu ichak devori mexanoretseptorlarining jiddiy ta’sirlanishiga olib keladi. Bunga javob tariqasida ovqat hazm qilish sistemasining evakuator
546
faoliyati to’xtaydi, ya’ni entero-enteral tormoz refleksi rivojlanadi (A.A. Shalimov va hammualliflari, 1981). Ovqat hazm qilish sistemasining falaji, uning tarkibidagi ovqat massalari, shiraning dimlanishi va bijg’ishiga olib kelib, bu esa o’z navbatida so’rilib, umumiy intoksikatsiya darajasini ko’paytiradi. Gazlar hosil bo’lishi ortgan sayin, unga mos holda ichaklar va qorin ichki bosimi ko’tariladi, bu esa qorin bo’shlig’ida qon aylanishing buzilishini tobora kuchaytiradi va kasallik kechishini soat sayin og’irlashtiradi. Shunday qilib, kasallikda sodir bo’ladigan bir qator patologik o’zgarishlar va yallig’lanish jarayoni ortgan sayin, ularga qo’shiladigan qo’shimcha ta’sirlovchi omillar ham butun bir organizmda, ham ovqat hazm qilish sistemasining funktsional aktivligida bir-biriga aloqador «halqa» hosil bo’lishiga olib keladi. Shu munosabat bilan Yu.M. Galperin (1975) o’tkir peritonit bo’lgan bemorlar ichak falajidan emas, balki enterergiyadan nobud bo’ladilar deb hisoblaydi va bu tushuncha ostida me’da va ichak sistemasining barcha: xarakat, sekretor va so’rish faoliyatlarining o’tkir etishmovchiligini kelib chiqishini nazarda tutadi. Bulardan tashqari, o’tkir peritonitda gistogematik o’tkazuvchanlik, to’qimada gaz almashinuvi, endokrin sistema, oksidlanish-qaytarilish jarayonlari, hujayralar membranalari faoliyati, shuningdek jigar va buyrak faoliyatlarining buzilishlari katta o’rin tutadi. Organizmning immunobiologik quvvatining pasayishi, fagotsitar aktivlikning yo’qolishi yuz beradi. Qonning ivish xususiyati va ivishga qarshi sistemasi faoliyati giperkoagulyatsiya tomoniga qarab o’sish hisobiga buziladi.
Download 3.88 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|