Intonatsiya va intonatsion vositalar

• TERMIZ DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI BOSHLANG’ICH TA’LIM VA SPORT YO’NALISHI 4-BOSQICH ( SIRTQI) 20-04 GURUH TALABASI XUSANOVA GULNORANING NUTQ MADANIYATI FANIDAN TAYYORLAGAN TAQDIMOTI

• www.arxiv.uz

• INTONATSIYA VA INTONATSION VOSITALAR
• REJA:
• Intonatsiya haqida ma’lumot
• Intonmatsiyaning eng asosiy komponentlari
• Singtagmatik urg’u

• www.arxiv.uz

• Fraza urg‘usi, melodiya, ritm, pauza, temp, tembr kabi prosodik elementlaming birligidan iborat bo‘lib, tilda har xil sintaktik, ekspressiv va emotsional ma’nolami ifodalovchi murakkab hodisa intonatsiya deyiladi. Prosodik elementlaming har birini intonatsiyaning komponenti yoki parametri deb yuritiladi. Melodiya va fraza urg‘usi intonatsiyaning birlamchi, qolgan elementlar — ikkilamchi komponentlari hisoblanadi. Intonatsiyaning har bir komponentini alohida izohlab o‘tamiz.

• www.arxiv.uz

• Melodiya — ovoz asosiy tonning harakatini (nutq ohangining tushishi yoki ko‘tarilishini) ko‘rsatadi. Frazalarga bo‘lingan nutqda har bir fraza o‘z melodiyasiga ega1. Odatda darak ma’nosini ifodalovchi fraza ovozning tushish ohangi va so‘roq ma’nosini bildimvchi fraza ko‘tarilish ohangi bilan talaf­fuz etiladi. Har ikki ma’nodan chetga chiquvchi frazalar ancha tekis ohangda aytiladi.

• www.arxiv.uz

• Ba’zan ohirgi frazaning melodiyasi intonatsiyasiga teng- lashtiriladi. Bunday qarash noto‘g‘ri bo‘hb, intonatsiyaning boshqa komponentlarini inkor etishga olib keladi. Nutqimizda ishlatiluvchi “tushuvchi intonatsiya”, “ko‘tariluvchi intona­tsiya” kabilar melodiyaga tegishlidir. Melodiya intonatsiyaning eng zarur komponentlaridan biri bo‘lib, frazalami ulash va nutqni ifodali qilish vazifalarini bajaradi.

• www.arxiv.uz

• Intonatsiyaning eng asosiy komponentlaridan ikkinchisi fraza urg‘usi bo‘lib, nutqdagi biror elementni (so‘z, bo‘g‘in yoki so‘z birikmasini) alohida ajratib talaffuz etish bilan izohlanadi. Fraza urg‘usi frazalami ulashning fonetik vositasi hisoblanadi. Nutqning fonetik bo‘linishida, ko‘rsatib o‘tilganidek, fraza bir urg‘uga ega bo‘lgan boshqa mayda bo‘laklarga bo‘linadi. Bu bo‘laklami taktlar deb atagan edik. Odatda o‘zbek va ms tillar­ida fraza urg‘usi nutq taktlarining oxirgi qismiga tushadi. Uch turdagi fraza urg‘usi farqlanadi: odatiy fraza urg‘usi, mantiqiy va emfatik urg‘u. Nutqning mazmuni jihatdan frazaning biror qis- mini alohida ajratib ko‘rsatish uchun xizmat qiluvchi prosodik vosita mantiqiy urg‘u deyiladi

• www.arxiv.uz

• Masalan: U — vrach, rafiqasi esa, o ‘qituvchi. Bu — juda qiziq kitob.
• Frazadagi biror so‘zni emotsional — ekspressiy jihatdan ajratib ko‘rsatuvchi prosodik vosita emotsional urg‘u deyiladi. Masalan: Eh, qanday go ‘zal manzara! Seni qara-yu.
• Ajratilgan so‘zlarda emotsional urg‘u unli tovushlami ancha cho‘ziq talaffuz etish orqali amalga oshiriladi.
• Kuchli va kuchsiz talaffuz va nafas kuchi intensivlikni bildiradi.
• Fraza va taktlarda urg‘uli va urg‘usiz hamda cho'ziq va qisqa bo‘g‘inlaming almashib turishi ritm deb ataladi. Frazaning ritmik stmkturasi nutqning asosiy fonetik belgilaridan biri bo‘lib, u frazani pauza yordamida kichik bo‘laklarga boiish uchun xizmat qiladi.

• www.arxiv.uz

• So‘zga nisbatan yuqori birlik sifatida nutq jarayonida so‘zlovchi tomonidan biror ma’noni bildirish maqsadida boii- nuvchi qism sintagma deyiladi. Sintagmaning fonetik belgisi deb sintagmatik urg‘u tushuniladi. Bunday urg‘u odatda sintagmadan oxirgi elementga tushadi va u sintagma birlashgan so‘zlaming ma’no munosabatlari bilan bogianadi. Misol: Katta akam /traktor ishlab chiqaradigan zavodda/ yetti yildan beri/ yaxshi mehnat qilmoqda. Bu fraza to‘rt sintagmaga boiinadi (/ — bel­gisi sintagmaning chegarasini ko‘rsatadi) va u har ikki tomon- dan katta pauzaga // — belgisi) ega.

• www.arxiv.uz

• 5. Nutqning tovush jihatdan shakllanishida barcha fonetik va leksik-grammatik vositalar xizmat qiladi. Fonetik vositalar ichi- da intonatsiya alohida o‘rin tutadi. Intonatsiya so‘zlovchining nutq mazmuniga boigan munosabatini ifodalash uchun xizmat qiladi. Mashhur ms qo‘shiqchisi F.A. Shalyapinning obrazli aytishicha, “Intonatsiya — fikmi go‘yo temiryoi poyezdni ko‘tarib turgandek ushlab turadi”. Intonatsiya tufayli nutqning fonetik boiinishida hosil boigan birliklar (fraza, takt, bo‘g‘in va tovushlar) bir qatorda bir-birlari bilan ulanadi. Nazariy ahami- yatidan tashqari, intonatsiya chet tillaming namunali talaffuzi- ga o‘rgatishda amaliy jihatdan ham juda zarur hisoblanadi.

• www.arxiv.uz

• FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
• Abduazizov A. Tilshunoslik nazariyasiga kirishi. Toshkent-2010
• INTERNET SAHIFALARI:
• http://onatili.uz
• http://ziyonet.uz

• www.arxiv.uz