Inventlar va xo'jalik jihozlari hisobining xuxusiyatlari. Reja: Kirish. Inventar va xo‘jalik jihozlari

Inventlar va xo'jalik jihozlari hisobining xuxusiyatlari.
Reja:
Kirish.
1. Inventar va xo‘jalik jihozlari
2.inventar va xo‘jalik buyumlarini hisobga olish qoidalari
3. Xo‘jalik operatsiyalar hisobda qanday aks ettiriladi
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotar.



Korxona normal ishlashi uchun bino, asbob-uskunalar, dastgohlar, xomashyo va hokazolar bo‘lishi kerak. Bu mulkning barchasi asosiy vositalar va tovar-moddiy zaxiralarga bo‘linadi. Bugun maqolada inventar va xo‘jalik buyumlari haqida so‘z boradi. Ushbu zaxiralar korxonadagi barcha boshqa mulklar singari hisobga olinishi kerak. O‘zbekistonda inventar va xo‘jalik buyumlarini hisobga olish xususiyatlarini ko‘rib chiqamiz.
Budjet muassasalarida inventar va xo‘jalik jihozlari tahlili juda ham muhim ahamiyatga ega. Chunki xizmat ko‘rsatish darajasi va sifati muas-sasadagi inventar va jihozlarning qay darajada ta’minlanganligiga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, ta’lim tizimida inventar va xo‘jalik jihozlarining yetarli bo‘lishi, avvalo, darslarning bir smenada olib borilishiga sharoit yaratib, talaba va o‘quvchilar bilim olishlariga qulayliklarni vujudga keltirib, dars sifatining yuqori darajada bo‘lishiga imkon yaratadi. Sog‘likni saqlash tizimida bemorlarni davolash sifatini oshirishda va sanitariya-gigiyena holatini yuqori darajada bo‘lishi bevosita inventar va xo‘jalik jihozlari bilan ta’minlanishiga bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun ham, har bir budjet muassasasi mavjud inventar va jihozlardan samarali foydalanishi va ular hisobini to‘g‘ri yuritishlari lozim. Ta’lim tizimida o‘quv buyumlarining ko‘pligi, auditoriyalar (sinf xonalari) katta-kichikligi, boshqaruv xodimlari (rektor, prorektorlar, dekanat, kafedra va h.k.) xonalarini ko‘pligi, shifoxonalarda har bir kasallik turi bo‘yicha alohida jihozlangan palata va davolash xonalari mavjudligi, ulardagi inventar va xo‘jalik jihozlarining turli-tumanligi, o‘z navbatida, tahlil oldiga quyidagi vazifalarni qo‘yadi:

Ta’lim tizimida har bir bino uchun inventar va jihozlarga alohida moddiy javobgar shaxsni rahbarni buyrug‘i asosida tayinlanganligini buxgal-teriya hisobida inventar va xo‘jalik jihozlari uning javobgarligiga o‘tkazil-ganligi to‘g‘risidagi dalolatnomaning mavjudligini tekshirish. (shifoxonalarda har bir bo‘lim uchun). Javobgar shaxs zimmasidagi bino xonalaridagi har bir xona (ofis, auditoriya, sinf xonasi va h.k.) uchun inventar va xo‘jalik jihozlariga tartib raqami yozilib, ular uchun mas’ul shaxs ism va familiyasi ko‘rsatilib, ro‘yxat tuzilganligini va bu ro‘yxat xonaning ko‘zga ko‘rinadigan joyiga qo‘yilganligini nazorat qilish. Javobgar shaxs tomonidan xo‘jalik omboridan olingan inventar va jihozlarni muassasa buxgalteriyasida o‘z vaqtida kirim qilinishi va xizmat muddati tugagan inventar va jihozlarni tegishli dalolatnomalar orqali uning zimmasidan chiqarilganligini nazorat qilish. Tahlil jarayonida har bir inventar va xo‘jalik jihozini turini, marka-sini va boshqa ko‘rsatkichlarni ularning buxgalteriya hisobidagi kirim hujjatlariga mos kelishini nazorat qilish (ayrim hollarda bir turdagi bahosi arzon inventarlarni, markasi va bahosi qimmatlariga almashtirib qo‘yish holatlari kuzatiladi). Tahlil jarayonida ortiqcha aniqlangan inventarlar va xo‘jalik jihozlari muassasa buxgalteriyasida moddiy javobgar shaxs zimmasiga kirim qilinadi, kam chiqqanlari esa amaldagi qonunchilik asosida moddiy javobgar shaxsdan undiriladi. Korxona normal ishlashi uchun bino, asbob-uskunalar, dastgohlar, xomashyo va hokazolar bo‘lishi kerak. Bu mulkning barchasi asosiy vositalar va tovar-moddiy zaxiralarga bo‘linadi. Bugun maqolada inventar va xo‘jalik buyumlari haqida so‘z boradi. Ushbu zaxiralar korxonadagi barcha boshqa mulklar singari hisobga olinishi kerak. O‘zbekistonda inventar va xo‘jalik buyumlarini hisobga olish xususiyatlarini ko‘rib chiqamiz. Ishlatish vaqti va narxlaridan qat'i nazar inventar va xo‘jalik buyumlari tarkibiga kiradigan tovarlar ro‘yxati mavjud. Ro‘yxat 4-sonli BHMSning 6-bandida keltirilgan, unga quyidagilar kiradi: Ommaviy yoki seriyali ishlab chiqarishda foydalaniladigan moslamalar va asboblar; Maxsus va sanitariya kiyimlari va poyabzallari; Ko‘rpa-to‘shak; Kanselyariya uskunalari; Stol choyshablari va oshxona anjomlari; Vaqtinchalik inshootlar va qurilmalar; Ishlatish muddati 1 yildan oshmaydigan vaqtinchalik uskunalar; Baliq ovlash uchun uskunalar. Inventar va xo‘jalik buyumlari bilan bog‘liq barcha operatsiyalar va ularning hisobi 1080-schyotda yuritiladi. Milliy standart qoidalariga ko‘ra inventar foydalanishga o‘tkazilishi bilanoq uning butun qiymati ishlab chiqarish xarajatlari yoki davr xarajatlariga chiqariladi.

O‘zbekiston Respublikasi budjet tizimida olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar, o‘z navbatida, davlat mulkidan foydalanish samaradorligini oshirish uchun keng imkoniyatlar yaratmoqda. Buning huquqiy asosi sifatida O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan 1999-yil 23-noyabrda, 88-son bilan, O‘zbekiston Respublikasi Davlat Mulk qo‘mitasi tomonidan 1999-yil 29-noyabrda 17-son bilan va O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazir-ligi 2000-yil 7-yanvarda 869-son bilan ro‘yxatga olingan «Budjet tashkilotlari tomonidan muassasa va tashkilotlarga vaqtincha ishlatilayotgan davlat mulkini ijaraga berish tartibi to‘g‘risidagi Nizom» xizmat qilmoqda. Mazkur Nizom O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi, O‘zbekiston Respublikasining “Ijara to‘g‘risida”gi qonuni, O‘zbekiston Res-publikasi Vazirlar Mahkamasining “Budjet tashkilotlarini mablag‘ bilan ta’-minlash tartibini takomillashtirish to‘g‘risida”gi 1999-yil, 3-sentabrdagi 414-son qarori va boshqa qonuniy-me’yoriy hujjatlar asosida ishlab chiqilgan bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi hududida budjet tashkilotlari tomonidan va u orqali muassasa va tashkilotlarga vaqtincha ishlatilmayotgan davlat mulkini ijaraga berish tartibi man etilmagan. Nizomga binoan ijara obyektlariga quyidagilar kiradi: binolar, inshootlar, ishlab chiqarish jihozlari, uylar, transport vositalari va qonun hujjatlari bo‘-yicha ijaraga berilishi man etilmagan. Quyidagilar ijara subyektlari bo‘ladi: – ijaraga beruvchi – balansda bo‘lgan vaqtincha ishlatilmayotgan ijara obyektini ijaraga bera oladigan, yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lgan budjet tashkiloti; – ijaraga oluvchi – davlat mulkini pullik, qaytarish va saqlash sharti bilan vaqtinchalik foydalanish uchun oladigan yuridik shaxs. Ko‘chmas mulkni ijaraga olish shartnomasi quyidagi idoralarda davlat ro‘yxatidan o‘tkazilishi kerak: – uy-joy bo‘lmagan bino va inshootlar ijarasi bo‘yicha ko‘chmas mulk davlat kadastri xizmatlarida; – uy-joy binosi va inshootlari ijarasi bo‘yicha texnik inventarizatsiya burosi (TIB)da. Budjet muassasalari tomonidan ijaraga berilgan asosiy vositalar tahlili vazifalari quyidagilardan iborat: – ijara shartnomasini ko‘chmas mulklar va ko‘chmas mulklar guruhini o‘z ichiga oluvchi mulk majmuasi ijaraga olinadigan holda, mulkning har bir guruhiga alohida shartnoma tuzilganligini nazorat qilish; – Ijaraga beriladigan mulkning tarkibi va narxiga e’tibor berish; – Ijara muddati, ijara to‘lovi miqdori, uni to‘lash shartlari va muddatlarini o‘rganish; – ijara shartnomasi bo‘yicha tomonlarning o‘z majburiyatlarini vaqtincha bajarmaganliklari uchun shartnoma sanksiyalari miqdorini o‘rganish; – ijaraga beruvchi ijaraga oluvchiga bergan mulkiy obyektlarning holati va muddatini o‘rganish; – ijaraga oluvchi tomonidan mulkdan foydalanish shartlariga, shartnoma tugaganidan keyin mulkni qaytarish tartibini o‘rganish; – ijaraga olingan mulkni qayta tiklash va ta’mirlash bo‘yicha tomonlarning majburiyatlariga rioya qilinishini nazorat qilish; – ijara shartnomasini muddatidan oldin to‘xtatish holatlari uchraganda, uni sabablarini o‘rganish; – ijara to‘lovlarini natura to‘lovlarisiz qat’iy so‘mda to‘lanishi ta’min-langanligini nazorat qilish; – ijaraga berilgan Davlat mulkini Nizomda belgilanganidek, 1995-yilgacha bo‘lgan asosiy vositalar tarkibiga kiradigan mulk bo‘yicha yillik ijara haqining eng kam miqdori, mulk balans qiymatining 20 foizi hisobida, 1995-yildan keyingi asosiy vositalar uchun mulk balans qiymatining 20 foizi hisobida belgilanganligini nazorat qilish; – ijaraga beruvchi depozit hisobiga ijara uchun tushgan mablag‘ni 50 foizini mahalliy budjetga, 50 foizini tashkilotni rivojlantirish fondiga yo‘naltirilishi to‘g‘ri tashkil etilganligini nazorat qilish; – ijara shartnomasida aniq ko‘rsatilgan muddatda, shartnoma shartlariga va mulkni maqsadga muvofiq holatda ijaraga beruvchi ijaraga oluvchiga mulkni berganligi, ijaraga oluvchi ijaraga beruvchiga mulkning o‘z vaqtida qaytarganligini nazorat qilish; – tahlil natijalari bo‘yicha dalolatnoma tuzish va dalolatnomada ijaraga berilgan mulkdan foydalanish samaradorligini oshirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish va h.k. Moddiy resurslar, moliyaviy resurslar, mehnat resurslari, tadbirkorlik re-surslari, asosiy fondlar, asosiy fondning qiymat ifodasi, asosiy fondni xizmat muddati, asosiy vosita bilan qurollanish, asosiy vositalar tarkibi, asosiy vosita-lar me’yorlari, amortizatsiya, asosiy vositalar yaroqliligi, moddiy resurslar, ijara. Budjet tashkilotlarida asosiy vositalar hisobini yuritish tahlilining vazifasi: muassasa buxgalteriya hisoblarida asosiy vositalar kirimi to‘g‘ri yuritilishini: mavjud asosiy vositalar hisobining buxgalteriya balanslarida to‘g‘ri aks ettirilishini: foydalanishga yaroqsiz asosiy vositalarni amaldagi qonunchilik asosida balansdan chiqarilishini tahlil qilish hisoblanadi. Asosiy vositalar deb xizmat qilish muddati bir yildan ortiq va buxgalteriya hisobida har birining qiymati O‘zbekiston Respublikasida joriy eng kam ish haqining ellik baravaridan kam bo‘lmagan moddiy aktivlarga aytiladi. Budjet tashkilotlarida asosiy vositalar hisobini yuritishni tahlil qilishda asosiy e’tibor quyidagi ikkinchi tartibli schyotlarga qaratiladi: 010 – “Binolar” schyotiga, bu schyotda ishlab chiqarish, mamuriy, ijtimoiy-maishiy, uy-joy binolari hisobi yuritiladi. 011 – “Inshootlar” schyotiga, bu schyotda stadionlar, basseynlar, yo‘llar, ko‘priklar, yodgorlik haykallari, parklar, xiyobonlar va jamoat bog‘larining to‘siqlari va boshqalar hisobga olinadi. 012 – “Uzatkich qurilmalar” schyotiga, bu schyotda elektr uzatish tarmoqlari, transformatsiya va energiya o‘tkazish uchun hamda suyuk va gazsimon moddalarni quvurlar bo‘yicha istemolchilargacha bir joydan boshqa joygacha o‘tkazish uchun kerakli bo‘lgan tegishli barcha oraliq moslamalari bilan birga transmissiyalar va quvurlar hisobga olinadi. 013 – “Mashina va uskunalar” schyotiga, bu schyotda kuchlanish mashinalari va uskunalar, ish mashinalari va uskunalar, o‘lchov asboblari, muntazamlashtirib turuvchi asboblar va qurilmalar, laboratoriya uskunalari, tibbiyot uskunalari, boshqa mashina va uskunalar hisobi kiritiladi. 015 – “Transport vositalari” schyotiga, bu schyotda odamlarni va yuklarni tashishga mo‘ljallangan barcha turdagi asosiy vositalar hisobi yuritiladi. 016 – “Asboblar, ishlab chiqarish va xo‘jalik inventarlari ” schyotiga, bu schyotda uskunalar, ishlab chiqarish inventarlari va jihozlari hamda xo‘jalik inventarlari hisobga olinadi. 017 – “Ishchi va mahsuldor hayvonlar” schyotiga, bu schyotda ishchi kuchi sifatida ishlatiladigan hayvonlar va mahsulot beradigan hayvonlar hisobga olinadi. 018 – “Kutubxona fondlari” schyotiga, bu schyotda kitoblarning ayrim nushalari qiymatidan qat’iy nazar, ilmiy, badiiy va o‘quv adabiyotlari, adabiyotning maxsus turlari va boshqa nashrlar hisobi kiritiladi. 019 –“Boshqa asosiy vositalar” schyotiga, bu schyoda ko‘p yillik daraxtlar va ekinlar, yerlarni yaxshilashga doir kapital xarajatlar, qiymati va xizmat qilish muddatidan qat’iy nazar, qishloq mashinalari va qurollari, muzey qimmatliklari, hayvonlar va shunga o‘xshash tashkilotlardagi hayvonot olami eksponatlari va boshqa yuqorida keltirilgan asosiy vositalarni hisobga oluvchi schyotlarda hisobga olinishi ko‘rsatilgan asosiy vositalar hisobi yuritiladi. Yuqoridagi schyotlarning barchasi aktiv schyotlar hisoblanadi. Muassasaga asosiy sotib olinganida 010-019 gacha bo‘lgan schyotlar debetlanadi. 178 -“Boshqa debitorlar va kreditlar Bilan hisob-kitoblar” schyoti kreditlanadi, ya’ni debet 010-019 “Asosiy vositalar” subschyotlari kredit, 178 “Boshqa debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblar” schyoti. Bir vaqtning o‘zida quyidagi buxgalteriya provodkasi beriladi: Debet 200-“Budjet tomonidan muassasani saqlash va boshqa tadbirlar uchun xarajatlar” Kredit 250-“Asosiy vositalar fondi” hisobi. Bunday ikkinchi buxgalteriya provodkasi berilishdan asosiy maqsad 200-“budjet tomonidan muassasani saqlash va boshqa tadbirlar uchun harakatlar” schyoti yilning oxirida 140-“budjet mablag‘lari bo‘yicha budjet mablag‘larini oluvchilarning hisob raqamlari” schyoti bilan yopiladi.

Yuqoridagi jadvaldan ko‘rinib turibdiki, yil davomida 17400 ming so‘mlik asosiy vositalar summasi yil boshiga nisbatan 4013 ming so‘mga kamaygan. Bu o‘z navbatida, barcha turdagi asosiy vositalar yil oxirida belgilangan me’yor bo‘yicha eskirish hisoblangani hamda 6200 ming so‘mlik asosiy vositalarni balansdan chiqarilgani bilan izohlanadi. Asosiy vositalarning mavjudligi va eskirish qiymati birlikda hisoblanganda 2500-“Asosiy vositalar fondi” schyotidagi 190176 ming so‘mga teng kelishi asosiy vositalar hisobi to‘g‘ri yuritilganligidan dalolat beradi. Asosiy vositalarni yuklash, tushirish, tashib kelish, o‘rnatish va montaj qilish bilan bog‘liq barcha xarajatlar asosiy vositalar qiymatiga kiritilmaydi va ularga alohida quyidagicha buxgalteriya provodkasi beriladi.
Debet 200 – “Muassasani saqlashga va boshqa tadbirlarga budjet
bo‘yicha xarajatlar” schyoti.
Kredit 178 – “Boshqa debitorlar va kreditlar bilan hisob-kitoblar”
schyoti.

Masalan: Muassasa elektr transformatori sotib olindi. Transformatorlar bahosi 12000 ming so‘m. Yuklash, tushirish, transport va montaj qilish qiymati 2300 ming so‘m. U holda quyidagi buxgalteriya provodkasi be­riladi:
Debet 012 – “Uzatkich qurilmalar” schyoti.
Kredit 178 – “Boshqa debitor va kreditlar bilan hisob-kitob” schyoti
Debet 012 – 12000000 so‘m
Kredit 178 – 14300000 so‘m
Bir vaqtning o‘zida ikkinchi buxgalteriya provodkasi beriladi:
Debet 200 – “Muassasani saqlashga va boshqa tadbirlarga budjet bo‘yicha harajatlar ” schyoti
kredit 250 – “Asosiy vositalardagi fond” schyoti
debet 200 – 14300000
kredit 250 – 12000000
Tahlil jarayonida asosiy vositalar ombordan foydalanishga berilganda budjet muassasasi rahbari va bosh hisobchisi nomlaridan tasdiqlangan 434 shakldagi yuk xatini to‘g‘ri to‘ldirilganligiga e’tiborini qaratish lozim. Barcha asosiy vositalar budjet muassasasi bosh hisobchisi tavsiyasi bilan muassasa rahbari tomonidan tasdiqlangan moddiy javobgar shaxs javobgarligida bo‘lishi kerak. Asosiy vositalar tahlili inventar obyektlar doirasida ularni saqlash joylari va javobgar shaxslari bo‘yicha olib boriladi. Asosiy vositalar tahlili jarayonida ularni inventar raqamlariga e’tibor berish kerak, sababi hisobdan chiqarilgan yoki tugatilgan obyektlarning inventar raqamlari yangi olingan boshqa asosiy vositalarga berilmasligi kerak. Asosiy vositalarni analitik hisobini tahlil qilishda OS-6 shakldagi va OS-8 shakldagi inventar kartochkalari tekshiriladi. Chunki ushbu kartochkalar har bir inventar obyekti bo‘yicha yuritiladi. Bir turdagi buyumlar OS-9 shakl­lardagi kartochkalarda hisobga olinadi.
OS-6, OS-8 va OS-9 shakllardagi in­ven­tar kartochkalar OS-10 shakldagi asosiy vositalarning inventar kartoch-kalarini xatlashda ro‘yxatga olinadi.
OS-6 shakldagi kartochka binolarni, inshootlarni, uzatuvchi moslamalar-ni, mashina va uskunalarni, asboblarni, ishlab chiqarish va xo‘jalik inventar-larini hamda transport vositalarini hisobga olish uchun mo‘ljallangan. Asosiy vositalar muayyan budjet muassasasi ichida joydan joyga ko‘chirilsa, tegishli yozuvlar mazkur kartochkaning orqa tomoniga qayd qilinadi.
OS-8 shaklidagi kartochka ishchi hayvonlarni, mahsuldor va zotdor mol­larni hisobga olish uchun hamda ko‘p yillik daraxtlarni va yerni yax­shilashga doir kapital xarajatlarni hisobga olish uchun xizmat qiladi.
OS-9 shaklidagi kartochka kutubxona fondlarini va sahnaga qo‘yish jihozlarini guruhlab hisobga olish uchun mo‘ljallangan. Kutubxona fond­lari uchun bitta kartochka ochiladi. Undagi hisob faqat pul o‘lchovida umu­miy summada ifodalanib yuritiladi. Umuman olganda, asosiy vositalarni muassasaga kirimini tahlil qilishda asosiy e’tiborni:
010 – “Binolar” schyotiga:
011 – “Inshootlar” schyotiga;
012 – “Uzatkich qurilmalari” schyotiga;
013 – “Mashinalar va uskunalar” schyotiga;
015 – “Transport vositalari” schyotiga;
016 – “Asboblar ishlab chiqarish va xo‘jalik inventarlari” schyotiga;
017 – “Ishchi va mahsuldor hayvonlar” schyotiga;
018 – “Kutubxona fondlari” schyotiga;
019 – “Boshqa asosiy vositalar” schyotiga;
178 – “Boshqa debitorlar va kreditorlar bilan hisob-kitoblar” schyotiga;
250 – “Asosiy vositalardagi fond” schyotiga qaratish lozim. Shu­ningdek, asosiy vositalarni kirimining analitik hisobini tahlil qilishda OS-6 OS-8, OS-9, OS-10 kartochkalarni yuritilishini ko‘rib chikish kerak.