Investitsion loyihalar mazmuni, mohiyati, tanlovini tashkil etish

Investitsiya loyihalari

Darajasiga ko‘ra	Maqsadiga ko‘ra	Shakliga ko‘ra	Amalga oshirish muddatiga ko‘ra	Murakkab- ligiga ko‘ra	Manbalariga ko‘ra
Kichik loyiha	Ishlab chiqarish	Innovatsion	Qisqa muddatli	Aniq	Multiloyiha
O‘rta loyiha	Ilmiy-texnik	Ilmiy- tadqiqot	O‘rta muddatli	Mavhum	Monoloyiha
Megaloyiha	Tijorat	Ta’lim	Uzoq muddatli	Joriy
	Moliyaviy	Aralash		Yakuniy
	Ijtimoiy- iqtisodiy
	Ekologik

Ishlab chiqarish investitsiya loyihalari iqtisodiyotning turli tarmoqlari, shu jumladan uy-joy, ijtimoiy va boshqa sohalar uchun asosiy fondlar va ishlab chiqarish quvvatlarini yangilash, kengaytirish, modernizatsiya qilish yoki rekonstruksiya qilishga investitsiyalarni jalb qilishni o‘z ichiga oladi.
Ilmiy-texnik investitsiya loyihalari eng yangi yuqori samarali mashinalar, uskunalar, texnologiyalar va texnologik jarayonlar, yangi xususiyatlarga ega yangi yuqori samarali mahsulotlarni ishlab chiqish va yaratishga qaratiladi. Ilmiy-texnik va ishlab chiqarish loyihalarini ishlab chiqish va amalga oshirish ko‘pincha o‘zaro bog‘liqdir. Ilmiy-texnik investitsiya loyihalarini amalga oshirish turli xil mahsulotlarni ishlab chiqarish va xizmatlarni ko‘rsatish, yangi yaratilgan qiymatni shakllantirish uchun asos bo‘lgan asosiy vositalarning sifat jihatidan yangilanishi uchun sharoit yaratadi.
Tijorat investitsiya loyihalarining maqsadi investitsiyalarni qandaydir mahsulot, tovar, xizmatlarni sotib olish, sotish va qayta sotishga jalb etish natijasida foyda olishdir. Tijorat investitsiya loyihalarining daromadi yangi tashkil qilingan moddiy ishlab chiqarish sohasini qayta taqsimlash natijasidagi qiymati hisoblanadi. Agar olingan daromad, foyda ishlab chiqarish yoki ilmiytexnik investitsiya loyihalarini moliyaviy qo‘llab-quvvatlash manbayi bo‘lsa, tijorat investitsiya loyihalarini amalga oshirishning samarasi kapitalni tashkil qilishi mumkin.
Moliyaviy investitsiya loyihalari qimmatli qog‘ozlar portfelini shakllantirish va ularni sotish, qarz moliyaviy majburiyatlarini sotib olish va sotish, shuningdek, qimmatli qog‘ozlarni chiqarish va sotish bilan bog‘liq. Uning uch varianti mavjud. Birinchi holatda investor – qimmatli qog‘ozlarni sotib oluvchi va egasi – ulardan dividendlar oladi va moliyaviy kapitalini oshiradi. Kapitalning o‘sish manbayi ishlab chiqarish investitsion loyihalarni amalga oshirish hisoblanadi. Ikkinchi holatda investor – qarz majburiyatlarini sotib oluvchi va sotuvchi ham moliyaviy kapitalini oshiradi. Shu bilan birga, milliy iqtisodiyotda umumiy kapitalning o‘sishi kuzatilmaydi. Uchinchi holatda moliyaviy investitsiya loyihasini amalga oshirish ishlab chiqarish investitsiya loyihasini amalga oshirishning ajralmas qismi hisoblanadi.
Qimmatli qog‘ozlarni chiqarish va sotish bo‘yicha loyihani amalga oshiruvchi investor, ishlab chiqarish investitsion loyihani moliyaviy qo‘llab-quvvatlash masalasini hal qiladi. Ekologik investitsiya loyihalarini amalga oshirishning pirovard natijasi tabiatni muhofaza qilish obyektlari qurish yoki atmosferaga zararli chiqindilarni kamaytirish, faoliyat ko‘rsatayotgan ishlab chiqarish korxonalari va ekspluatatsiya xizmatlarining xususiyatiga ta’sir ko‘rsatish hisoblanadi.
Ijtimoiy-iqtisodiy investitsiya loyihalari ma’lum bir ijtimoiy foydali maqsadga, shu jumladan mamlakat va mintaqalardagi sog‘liqni saqlash, ta’lim, madaniyat holatini sifat jihatidan yaxshilash uchun yaratiladi. Aniq xo‘jalik yurituvchi subektlar nuqtayi nazaridan, investitsiya loyihalarni moliyalashtirish manbalari o‘z (ichki) va tashqi mablag‘- lardan iborat bo‘ladi.
Investitsiya loyihalarini amalga oshiruvchi korxona va tashkilotlar uchun o‘z mablag‘lari manbalari quyidagilardan iborat:
– asosiy vositalarning eskirishi (ularni yangilash);
– ishlab chiqarishni rivojlantirishga yo‘naltirilgan sanoat-xo‘jalik faoliyatdan olinadigan foyda;
– sug‘urta kompaniyalaridan tabiiy ofatlar va baxtsiz hodisalar natijasida yetkazilgan zararni qoplash shaklida olingan summalar;
– keraksiz asosiy vositalarni sotishdan, ortiqcha aylanma mablag‘larni immobilizatsiya qilishdan tushgan mablag‘lar;
– nomoddiy aktivlarni realizatsiya qilish mablag‘lari (davlat qimmatli qog‘ozlari, patentlar va boshqalar).
Investitsiya loyihalarini moliyalashtirishga jalb qilingan mablag‘lar:
– investor tomonidan aksiyalar va boshqa qimmatli qog‘ozlarni chiqarish va sotish natijasida olingan mablag‘lar;
– sheriklik va dividendlarni taqsimlashda ishtirok etish uchun tegishli shartlar asosida investitsion loyihada ishtirok etgan boshqa korxona va tashkilotlarning mablag‘lari;
– yuqori turuvchi xolding kompaniyalari va aksiyadorlik jamiyatlari, sanoat-moliya guruhlari tomonidan qaytarmaslik asosida ajratiladigan mablag‘lar.
Tashqi moliyalashtirish manbalariga quyidagilar kiradi:
– qaytarish shartlari asosida beriladigan budjet ssudalari;
– turli moliyaviy, pensiya jamg‘armalari va boshqa institutsional investorlarning bank va tijorat kreditlari;
– mahalliy budjetlar va turli xil tadbirkorlik fondlaridan qaytarmaslik asosida ajratiladigan mablag‘lar;
– qo‘shma korxonalarning ustav fondida moliyaviy yoki boshqa moddiy va nomoddiy ishtirok ko‘rinishidagi xorijiy investitsiyalar.
Loyiha ishtirokchilarining tarkibi, ularning roli, funksiyalari va majburiyatlarining taqsimlanishi loyihaning hayotiy siklining turi, shakli, ko‘lami, murakkabligi va fazalariga bog‘liq. Loyihaning hayotiy sikli davomida amalga oshirish bilan bog‘liq funksiyalar doimiy bo‘lib, ishtirokchilar tarkibi, ularning roli, vazifalari va majburiyatlari taqsimlanishi o‘zgarishi mumkin. Loyihaning asosiy ishtirokchilari:
1) tashabbuskor – loyihaning asosiy g‘oyasi, uning dastlabki asoslanishi va uni amalga oshirish bo‘yicha takliflarning muallifi. Bu kelajakdagi loyihaning har qanday ishtirokchisi bo‘lishi mumkin, ammo odatda tashabbus mijozdan chiqadi;
2) buyurtmachi – loyihaning asosiy talablari va ko‘lamini belgilovchi, loyihani moliyalashtirishni ta’minlaydigan, ijrochilar bilan shartnomalar tuzadigan, barcha ishtirokchilar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar jarayonini boshqaradigan va loyiha uchun javobgar bo‘lgan, loyiha natijalarining kelajakdagi egasi va foydalanuvchisi;
3) investor – loyihani amalga oshirishdan olgan foydasini maksimal darajada oshirish maqsadida loyihaga mablag‘ kiritadigan tomon. Investorlar mijozlar bilan shartnoma munosabatlarini o‘rnatadilar va loyihaning sheriklari va mijozlar bilan shartnoma tuzilgunga qadar o‘z investitsiyalari hisobiga sotib olingan mulk egalari hisoblanadilar;
4) loyiha menejeri (loyiha rahbari) – buyurtmachi va investor loyihani amalga oshirish bilan bog‘liq faoliyatni boshqarish vakolatini beradigan yuridik shaxs. Funksiyalar va vakolatlar tarkibi mijoz bilan tuzilgan shartnomada belgilanadi;
5) loyiha jamoasi (ishchi guruh) – loyihani amalga oshirish davrida tuzilgan va menejer tomonidan boshqariladigan tashkiliy tuzilma. Uning vazifasi – maqsadlarga samarali erishgunga qadar loyihani boshqarish funksiyalarini bajarishdir;
6) pudratchi – buyurtmachi bilan munosabatlarni o‘rnatadigan va shartnoma bo‘yicha ishlar va xizmatlarning bajarilishi uchun javobgarlikni o‘z zimmasiga olgan loyihaning ishtirokchisi. Pudratchining funksiyalari mijoz bilan shartnoma tuzish, subpudratchilar bilan shartnomalar tuzish, ularning ishlarini muvofiqlashtirish, hamkasblarining ishini qabul qilish va haq to‘lash;
7) subpudratchi – pudratchilar yoki yuqori darajadagi subpudratchilar bilan shartnoma munosabatlariga kirishadi va shartnomaning bajarilishi uchun javobgardir;
8) litsenziya beruvchilar – yer uchastkasiga egalik qilish, kim oshdi savdolarini o‘tkazish, muayyan ish turlarini bajarish va boshqalar huquqi uchun litsenziyalar beradigan tashkilotlar;
9) ma’muriyat – soliqlarni to‘lash orqali o‘z manfaatlarini qondirish va loyihani amalga oshirish bilan bog‘liq ekologik, ijtimoiy jamoaviy va boshqa talablarni qo‘yish;
10) loyihaning yakuniy mahsulotini ishlab chiqaruvchi – belgilangan asosiy vositalardan foydalanadi va tayyor mahsulot ishlab chiqaradi. Uning roli va funksiyalari loyihaning yakuniy natijalaridagi mulk ulushiga bog‘liq. Odatda loyihada mijoz yoki investor bo‘ladi;
11) tayyor mahsulotni ishlab chiqaruvchilar – tayyor mahsulotga talabni shakllantiradigan va belgilaydigan, ishlab chiqariladigan mahsulotni xaridorlari va foydalanuvchilari bo‘lgan yuridik va jismoniy shaxslar. Iste’molchilar hisobidan loyihaning xarajatlari qoplanadi va loyiha barcha ishtirokchilarining foydasi shakllanadi.