Ipak yo‘li innovatsiyalar univetsiteti 2022-2023-o‘quv yili uchun

Logarifmik hosila. Daraja-ko`rsatkichli funksiyaning hosilasi.



y=log_ax (a>0, a¹1, x>0) logarifmik funksiyaning hosilasi. Bu funksiya x=a^y funksiyaga nisbatan teskari funksiya bo`lgani uchun teskari funksiyaning hosilasini topish qoidasiga ko`ra ya`ni . Xususan, formula o`rinli.
Bu formulalardan quyidagi muhim xulosani chiqarish mumkin: =0, ammo (log_ax)` geometrik nuqtai nazardan y=log<sub>a</sub>x funksiya grafigiga abssissasi x ga teng bo`lgan nuqtada o`tkazilgan urinmaning burchak koeffitsientiga teng. Shunday qilib, =0, ya`ni =0, bu esa yetarlicha katta x lar uchun urinma abssissalar o`qiga «deyarli parallel» bo`lishini anglatadi. Bu holni funksiya grafigini chizishda hisobga olish zarur.
log_au(x) funksiya uchun quyidagi formula o`rinli: .

3. 
   Trigonometrik funksiyalarning hosilalari
   

y=sinx funksiyaning hosilasi. Funksiyaning x nuqtadagi orttirmasini sinuslar ayirmasi formulasidan foydalanib topamiz:
.
Funksiya orttirmasining argument orttirmasiga nisbati
ga teng. Bu tenglikda birinchi ajoyib limit va cosx funksiyaning uzluksizligini e`tiborga olgan holda limitga o`tsak,
bo`ladi.
Demak, (sinx)`=cosx formula o`rinli.
y=cosx funksiyaning hosilasi. Bu funksiyaning hosilasini topish uchun cosx=sin(x+p/2) ayniyat va murakkab funksiyaning hosilasini topish qoidasidan foydalanamiz. U holda
(cosx)`=(sin(x+p/2))`=cos(x+p/2)× (x+p/2)`=cos(x+p/2)×1=cos(x+p/2).
cos(x+p/2)=-sinx ayniyatni e`tiborga olsak, quyidagi formulalarning o`rinli ekanligi kelib chiqadi:
(cosx)`=-sinx.
y=sinx va y=cosx funksiyalarning hosilalarini quyidagi fizik mulohazalardan foydalanib ham keltirib chiqarish mumkin. Faraz qilaylik birlik aylanada burchak tezligi w=1 rad/s bo`lgan nuqta harakatlanayotgan bo`lsin (11-rasm). Vaqtning boshlang`ich momentida nuqta A₀, vaqtning t momentida A holatda bo`lsin. U holda A<sub>0</sub>A yoyning uzunligi t ga, A<sub>0</sub>OA markaziy burchak t radianga teng bo`ladi. Sinus va kosinusning ta`riflariga ko`ra A nuqtaning ordinatasi sint, abssissasi esa-cost ga teng.
11-rasm Demak, A nuqtaning abssissa o`qidagi proeksiyasi B nuqta x=sint qonuniyat bilan, ordinata o`qidagi proeksiyasi S nuqta y=cost qonuniyat bilan harakat qiladi. Shu harakatlarning tezliklarini topamiz.
Ma`lumki, A nuqtaning chiziqli tezligi v=wR formula bilan ifodalanadi. Bizning holimizda w=1, R=1 bo`lganligi sababli v=1 bo`ladi. Chiziqli tezlikni ikkita- gorizontal va vyertikal- tashkil etuvchilarga ajratamiz. A nuqta tezligining vektori , bu yerda | |=1, aylanaga A nuqtada o`tkazilgan urinma bo`ylab yo`nalgan. Shu sababli Ox o`qi bilan t+p/2, Oy o`qi bilan t burchak tashkil qiladi. Demak, uning Ox o`qiga proeksiyasi (ya`ni B nuqtaning tezligi) v_x=cos(t+p/2)= =-sint ga, Oy o`qiga proeksiyasi v<sub>y</sub>=cost ga teng bo`ladi.
Tezlik yo`ldan vaqt bo`yicha olingan hosila bo`lganligi, B nuqtaning harakat qonuni x=cost, tezligi v<sub>x</sub>=-sint ekanligini e`tiborga olsak, (cost)`=-sint degan xulosaga kelamiz.
Shunga o`xshash, S nuqtaning harakat qonuni y=sint, tezligi v_x=cost ekanligini e`tiborga olsak, (sint)`=cost degan xulosaga kelamiz.