Iqtisodiy fikr, goya, qarash, ta’limotlarning paydo bulishi va rivojlanishining

Tuman, xudud, mamlakat, mamlakatlar guruxi yoki jaxon xujaligi (masalan, jaxon iktisodiyoti, Uzbekiston iktisodiyoti va boshkalar);

Xalk xujaligining, tula ishlab chikarishning ayrim shart – sharoitlari va elementlari (axoli, mexnat, boshkarish va boshkalar), ayrim tarmoklar (sanoat, mashinasozlik, kishlok xujaligi, chorvachilik, ta’lim va boshkalar)ni tadkik etadigan ilmiy soxa;

Ma’lum iktisodiy tizimni tashkil etuvchi ishlab chikarish, taksimot, almashuv, iste’mol jarayonidan tashkil topuvchi odamlar urtasidagi ma’lum tarixiy – iktisodiy munosabatlar majmuasi.

Ilk feodal munosabatlar va shu davrdagi Iqtisodiy goyalarning asosi Kur’oni - Karimda (arabcha kiroat, ya’ni ukish) aks etgan (VII-VIII asrlar). VI asrning oxiri- VII asrning boshlarida Arabistonda feodal munosabatlarning shakllanishi tufayli yagona davlat barpo etishga da’vat kuchaydi. Bu xarakat sunggi din - Islomda uz
aksini topdi. Islom ta’limoti paygambarimiz Muxammad alayxissalomga Ollox taolo tomonidan nozil kilingan Kur’oni Karimda mujassamlangan. Yagona tugri din bulgan Islomdagi yul – yuriklar xayotning barcha soxalarini kamrab olgan bulib, shu jumladan, Iqtisodiyotga doir masalalarga xam keng urin berilgan. Kur’oni Karimdagi asosiy goyalardan biri barcha musulmonlarning kardoshligi bulib, arab kabilalari shu bayrok atrofida birlashdi. Xalol mexnat, dexkon, xunarmandlar mexnati uluglandi, barcha boylik shu asosda paydo bulishi uktirildi. Bu mukaddas
kitobda Ollox taolo savdoga katta axamiyat bergan, sudxurlikni, ya’ni ribo’ (sudxurlik foizi)ni xarom kilgan, mulkning mukaddasligini, birovning mulkiga xiyonat va xatto xasad kilishni katta gunox degan. Islomda jamiyatning tengsizligi takdiri azaldan deb tan olinadi, ammo xalollik va tugrilikka buyuriladi va yolgon
ishlatish, ugrilik, mexnatsiz daromad topish man kilinadi. Ollox taoloning Kur’oni Karimda karz olish va berish, merosni taksimlash (4-sura, 8-oyat), yetim-esirlarga
muruvvat, xayr-exson kilish (3-sura, 128-oyat) xakidagi oyati karimlaridan kelib chikadigan goyalar xamda solik turlari va mikdori xam katta axamiyat kasb etadi. Yetimlar xakiga xiyonat kilish eng katta gunoxlardan deb e’lon kilingan.
SHuningdek uzaro yordam xam (5-sura, 3-oyat) zarur, lekin yomon ishlarda va dushmanlikda emas deyiladi. Oyati karima va Xadisi shariflarda turli kasblarni egallash, ayniksa, dexkonchilik, kuychilik bilan shugullanish, mexnat kilish zarurligi marxamat kilingan.
Islom akidasida isrofgarchilikka karshi kurash Kur’oni Karimdagi «Englar, ichinglar, xadya kilinglar, ammo isrof kilmanglar» degan oyatlar asosida olib boriladi (bu xozirgi davrda eng aktual masalaga aylangan). «Daryo buyida taxorat kilsalaringiz xam suvni isrof kilmanglar» kabi koidalar aynan xozirgi Iqtisodiyoti va ekologiyasi uchun nixoyatda axamiyatli. Islom xukukshunosligida foyda mikdori 10 foiz kilib belgilangan (buni boshka fikrlar bilan solishtiring). SHark Iqtisodiy tafakkurining rivojlanishida arab mutaffakiri Ibn Xaldun Abduraxmon Abu
Zayd (1332-1406)ning xissasi benixoya katta (Tunisda tugilgan, Fes sultonida xattot-kotib bulgan). 1382 yili Koxiraga kelib mudarrislik kilgan, keyinrok kozi bulgan. Asosiy asari «Kitob-ul-ibar» («Ibratli misollar kitobi», 1370y.). U
birinchilardan bulib tarixiy-ijtimoiy tarakkiyotning moddiy tamoyillarga asoslanishi xakidagi fikr yuritdi, Garb olimlari Makiavelli, Monteskega katta ta’sir kursatdi.
Olimning kontseptsiyasi «ijtimoiy tabiat»ga yakin, jamiyat rivoji (evolyutsiyasi) oddiylikdan tsivilizatsiya saridir. Ibn Xaldunning bu asaridan tarjima «Ijtimoiy fikr» jurnalining 1998 yil 1-sonida (158-165-betlar) keltiriladi. Asarning «Kitobi avval»
kismida «inson jamoasining farkli tomonlari: shoxlik xokimiyati, odamlarning daromadlari»ni urganish asosiy vazifv kilib kuyilgan. Olim: «Insonga xos bulgan jixatlarga yashash uchun mablag, narsa topishga intilish, bu uchun mexnat kilish zaruriyati xam kiradi», deb yozadi. Davlatning yashash davr va boskichlari keltiriladi, u beshga bulinadi va nixoyatda ibratlidir. Mexnat kilinmasa
«bozor Iqtisodiyoti xam barxam topadi».
«Davlatning kuchi va kudrati, axolining soni boylik va farovonlikka boglikdir», deb yozadi olim. Soliklar zarurligi uktiriladi, soliklar yana axolining uziga kaytib keladi.
«Axolinig boylik manbaini bozor va savdo munosabatlari tashkil etadi», deganda olim xuddi bugungi Iqtisodiy goyani qullab-kuvvatlaydi. Merkantilistik goya klassik maktab fikrlari bilan tuldiriladi. «Savdogar moliga narx kuyishda barcha sarf-
xarajatlarini xisoblab narx yozadi». Olimning bexosiyat, mevasiz daraxtlar ekishdan chetlanish xakidagi fikri xam kimmatlidir.
Italiyalik roxib Foma Akvinskiy (1225-1274) ta’limotida Iqtisodiy goyalar ma’lum tartibga solingan. U uzining asarlarida qullik va krepostnoylikni oklaydi, bunda u Aristotel va mukaddas kitoblarga asoslanadi. U xudoni barcha boyliklar egasi deb e’lon kiladi, lekin xususiy mulkchilik xam ximoya kilinadi, chunki bunda
insonning uz toifasi, tabakasiga mos ravishda yashashiga imkoniyat yaratiladi. Davr takozosiga mos (natural xujalik xukmron) ravishda davlat uz-uzini ta’minlash
goyasini qullaydi, natura shaklidagi boylikka asosiy e’tiborini karatadi, oltin va
kumushlarni sun’iy boylik deb biladi. Mexnatsiz yaratilgan boylik (savdo, sudxurlik) xarom deb xisoblangan.
Asosiy va xudo tomonidan belgilangan bu narsa «adolatli baxo» masalasi edi.
Kanonistlar amalda baxoni mexnat sarflarining yigindisidan iborat deb tan olganlar. Agar proportsional tenglik saklanmasa, jamiyat yemirilishi mumkin, degan tugri xulosa chikarildi. Savdo foydasi va foiz olish «adolatli baxo» buyicha almashuvni buzadi, shu sababdan yirik savdo va sudxurlikni takiklash talab etiladi.
Foma Akvinskiy «adolatli baxo» masalasini foydalar, tugrirogi naf, manfaatlar
tengligi asosida xal etdi va uni sub’ektiv vakt deb baxoladi. U aytadiki, agar narsa biror odam foydasiga, lekin boshka odam ziyoni xisobiga utsa, bu xolda buyumni uzining xakikiy baxosidan yukorirok sotish xukuki paydo buladi. SHu bilan birga bu buyum baribir xakikiy egasidagidan kimmatrok sotilmaydi, chunki kushimcha baxo, shu buyumdan xoli bulgan ziyonni koplaydi. F.Akvinskiy yukori tabaka axolisini mexnatkashlarning manfaatini ximoya kiluvchilar kilib kursatadi. SHu sababli bu tabakaga buyumlarni uz xakikiy baxosidan kimmatrok sotishga ruxsat
beradi. Protsent (foiz)ni tavakkalchilik tulovi yoki karz oluvchiga beriladigan
«begaraz sovga» deb tushuntiradi. U rentaning ekspluatatorlik moxiyatini buyab kursatadi va renta yer egasiga uz qul ostidagilarni boshkarishdagi mexnati uchun tulanadigan xak deb baxolaydi. Bu bilan cherkov (eri bor) va feodallarning manfaatlarini ximoya kiladi.
Показать больше ...
Эту лекция ещё не готова к просмотру.