Iqtisodiy matematik usullar va modellar

Tarmoqlararo balans usuli to’g’risida umumiy tushunchalar

Balans usuli asosiy iqtisodiy matematik usullarning biri sifatida alohida karxona darajasida ham, tarmoq darajasida ham, butun xalq xo’jaligi darajasida ham maxsulot ishlab chiqarish va uni taqsimlashni taxlil qilish, rejalashtirish, bashorat qilish va boshqarish uchun xizmat qiladi.

Balans usuli matrisali modellar yordamida ifodalanadi. Tarmoqlararo balans usuli jadvalni anglatib, unda xalq xo’jaligi ta ishlab chiqaruvchi tarmoqdan tashkil topgan bo’ladi. O’z navbatida tarmoqlar balansda ikki marta, ya’ni birinchi marta ishlab chiqaruvchi sifatida, ikkinchi marta iste’molchi tarmoq sifatida ishtirok etadi. Ishlab chiqaruvchi tarmoqlarga satrlar, iste’molchi tarmoqlarga ustunlar mos keladi. Istalgan ishlab chiqaruvchi tarmoqning raqamini bilan, istalgan iste’molchi tarmoqning raqamini bilan belgilasak, u holda ularning kesishishida turgan katakdagi joylashgan miqdorni bilan, ya’ni - tarmoqda ishlab chiqarilgan maxsulotning - tarmoq iste’moli uchun yuboriladigan maxsulot miqdorini belgilaymiz.
- mos tarmoqlarning yalpi maxsulotlarining miqdorini, - miqdor esa -tarmoqning ishlab chiqarish jarayoniga qaytib tushmaydigan biroq shaxsiy iste’mol, eksport, jamg’arma uchun yuboriladigan qismini anglatadi. O’z navbatida ijtimoiy maxsulotni ishlab chiqarish jarayonini quyidagi balans jadvali ko’rinishda tasvirlash mumkin.

Ishlab chiqaruvchi tarmoqlar	Yalpi maxsulot miqdori	Iste’molchi tarmoqlar					Yakuniy maxsulot miqdori
		1	…		…
1			…		…
2			…		…
			…		…
			…		…

O’z navbatida ushbu tarmoqlararo balans jadvalini matematika asosida quyidagi tenglamalar sistemasi ko’rinishida ifodalash mumkin.

yoki qisqacha

Ushbu tenglamaga ishlab chiqarishning balans tenglamalari deb aytiladi.
Ijtimoiy maxsulotni ishlab chiqarish va taqsimlashning tarmoqlararo balansi natura yoki qiymat shaklida ham ifodalanishi mumkin. Qiymatli balansda o’zgaruvchilar tarmoqlarning yalpi maxsulotining xajmining qiymatli ifodasini anglatadi. - miqdor -tarmoqda bir birlik maxsulot ishlab chiqarish uchun -tarmoqdan sarflanadigan xarajatlar miqdorini anglatadi. - tarmoqning yakuniy maxsulotining hajmining qiymatli ifodasini bildiradi.
Natural balansda o’zgaruvchilar turdagi ishlab chiqarilgan yalpi maxsulotni hajmini naturalbirliklarida ifodalaydi. - miqdor -tarmoqda bir birlik maxsulot ishlab chiqarish uchun -tarmoqdan yuborish kerak bo’lgan maxsulot miqdorini anglatadi. - miqdor -tarmoqning yakuniy maxsulot miqdorini natural ko’rinishda anglatadi.
O’z navbatida qiymatli balans tenglamalarini maxsulot iste’moli ko’rinishida quyidagicha

ifodalash mumkin.
O’z navbatida
.
bu yerda - ishlab chiqarishning to’g’ri xarajatlar koeffisiyentlari bo’lib, -tartibli matrisa ko’rinishda quyidagicha yoziladi.

O’z navbatida tarmoqlararo balansning matrisali modeli

ko’rinishda yoziladi. Bu yerda -birlik matrisa, - tarmoqlar bo’yicha ishlab chiqarishning to’g’ri xarajatlar koeffisiyentlarining matrisasi, - tarmoqlar bo’yicha yakuniy maxsulot matrisasi.
Amaliyotda tarmoqlararo balans modellari yordamida quyidagi masalalarni yechish mumkin:

1. 
   tarmoqlar bo’yicha berilgan yalpi maxsulot xajmlari lar bo’yicha tarmoqlarning yakuniy maxsulot hajmi lar aniqlanadi, ya’ni
   

2. 
   tarmoqlar bo’yicha berilgan yakuniy maxsulot larning hajmlari bo’yicha tarmoqlarni yalpi maxsulot ishlab chiqarish hajmlari lar aniqlanadi, ya’ni
   

3. 
   berilgan to’g’ri xarajatlar koeffisiyentlar matrisasi bo’yicha to’la xarajatlar koeffisiyentlari matrisasi ni aniqlash.
   

4. 
   tarmoqlar bo’yicha ta yalpi va yakuniy maxsulotlarni hajmlari bo’yicha qolgan tarmoqlar bo’yicha yalpi va yakuniy maxsulot larning hajmlarini aniqlash.
   

Tarmoqlararo maxsulot ishlab chiqarish va uni taqsimlash balansining dinamik modeli quyidagicha ifodalanadi.

Bu yerda - joriy xarajatlar matrisasi koeffisiyentlari statistik modeldagi ga mos keladi. Tarmoqlararo ishlab chiqarishning kapital mablag’lar oqimi esa -tarmoqda ishlab chiqarilgan maxsulotning kapital mablag’i sifatida -tarmoq uchun yuboriladigan qismini anglatadi. Bu esa moddiy jihatdan iste’molchi tarmoqlarda xom-ashyo va maxsulotlar zahirasini oshirishni anglatadi yoki ishlab chiqarish jihozlari, qurilishlari, maydonlari, transprort vositalari kabilarning ko’payishiga olib keladi. O’z navbatida - -tarmoqning yakuniy maxsulot miqdorini anglatib, ishlab chiqarish jarayoniga qaytib tushmaydigan, ya’ni shaxsiy iste’moli va ijtimoiy iste’moliga, ishlab chiqarish jamg’armasiga, tugallanmagan qurilishlarga va eksport kabilarga sarflanadigan qismini bildiradi.