Iqtisodiy prognozlashning mohiyati va usullari

I BOB “Iqtisodiy prognozlashning mohiyati va usullari”

1.1 Iqtisodiy prognozlashning mohiyati va tamoyillari

Prognoz deganda ob'ektning kelajakdagi mumkin bo'lgan holatlari, uni rivojlantirishning muqobil yo'llari haqidagi ilmiy asoslangan g'oyalar tizimi tushuniladi. Prognoz muayyan amaliy nazariya darajasida bashoratni ifodalaydi, shu bilan birga, prognoz noaniq bo'lib, ehtimollik va ko'p o'lchovli xususiyatga ega. Prognozni ishlab chiqish jarayoni prognozlash deb ataladi. Prognozlash kelajakning mumkin bo'lgan yoki kerakli tomonlarini, holatlarini, echimlarini, muammolarini tavsiflashni o'z ichiga oladi. Prognozlash o'z tarkibida rejalashtirishdan kengroqdir, chunki u nafaqat xo'jalik yurituvchi sub'ektning ishlash ko'rsatkichlarini o'z ichiga oladi, balki tashqi muhitning o'zgaruvchan parametrlarini ham ko'proq hisobga oladi. Prognozlashning maqsadi, birinchi navbatda, ularni amalga oshirish uchun ilmiy shart-sharoitlarni yaratishdir.
Bu shartlarga quyidagilar kiradi: iqtisodiy rivojlanish tendentsiyalarini ilmiy tahlil qilish; mavjud tendentsiyalarni ham, ko'zlangan maqsadlarni ham hisobga olgan holda, uning kelajakdagi rivojlanishining variantli prognozi; qabul qilinayotgan qarorlarning mumkin bo'lgan oqibatlarini baholash. Iqtisodiy prognozlash yo‘nalishlarining mantiqiy asosi, bir tomondan, real iqtisodiy jarayonlardan kelib chiqqan holda, o‘rganilayotgan hududda yaqin yoki uzoq kelajak istiqbollarini aniqlash, rivojlanish maqsadlarini shakllantirishdan iborat bo‘lsa, ikkinchi tomondan: qabul qilingan qarorlarni prognoz qilish va ularning prognoz davridagi oqibatlari nuqtai nazaridan baholash asosida optimal rejalarni ishlab chiqishga hissa qo‘shish. Iqtisodiy jarayonlarni prognozlash prognozlashning boshqa turlari: ijtimoiy, siyosiy, demografik, ilmiy-texnikaviy; tabiiy resurslar bazasini rivojlantirish va hokazo.Demak, iqtisodiy prognozlash - bu tahlil qilinadigan ob'ektning iqtisodiy ko'rsatkichlari holati to'g'risida usullar tizimi yordamida ma'lumot olish. Prognozlash metodologiyasi deganda prognozlarni ishlab chiqish va asoslash uchun yondashuvlar, tamoyillar, ko'rsatkichlar, uslublar va usullar tizimi, shuningdek, bashorat qilish mantig'i tushuniladi. Metodologiya iqtisodiy nazariyaga asoslanib, jamiyat taraqqiyotining qonuniyatlari va qonuniyatlarini, reproduktiv jarayonlarning asosiy qoidalari va tendentsiyalarini o‘rganadi va iqtisodiy nazariyaning o‘zi rivojlanishi bilan birga rivojlanadi va takomillashadi. Prognozlash metodologiyasi deganda prognozlarni ishlab chiqish va asoslash uchun yondashuvlar, tamoyillar, ko'rsatkichlar, uslublar va usullar tizimi, shuningdek, bashorat qilish mantig'i tushuniladi. Metodologiya iqtisodiy nazariyaga asoslanib, jamiyat taraqqiyotining qonuniyatlari va qonuniyatlarini, reproduktiv jarayonlarning asosiy qoidalari va tendentsiyalarini o‘rganadi va iqtisodiy nazariyaning o‘zi rivojlanishi bilan birga rivojlanadi va takomillashadi. Prognozlash metodologiyasi deganda prognozlarni ishlab chiqish va asoslash uchun yondashuvlar, tamoyillar, ko'rsatkichlar, uslublar va usullar tizimi, shuningdek, bashorat qilish mantig'i tushuniladi. Metodologiya iqtisodiy nazariyaga asoslanib, jamiyat taraqqiyotining qonuniyatlari va qonuniyatlarini, reproduktiv jarayonlarning asosiy qoidalari va tendentsiyalarini o‘rganadi va iqtisodiy nazariyaning o‘zi rivojlanishi bilan birga rivojlanadi va takomillashadi.
Prognozlash metodologiyasining eng muhim tarkibiy qismi bu prognozlarni shakllantirish va asoslashning boshlang'ich nuqtalari, asosiy qoidalari bo'lgan uslubiy tamoyillardir. Ular ishlab chiqilgan prognozlarning maqsadga muvofiqligi, yaxlitligi, ma'lum bir tuzilishi va mantiqiyligini ta'minlaydi. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarning ob'ektivligi va tushunarliligi bashorat qilish uchun nazariy asos bo'lib xizmat qiladi. Haqiqiy ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni sifat va miqdor jihatdan tahlil qilish, ularning rivojlanishining ob'ektiv shartlari, omillari va tendentsiyalarini aniqlash asosida prognozlash muayyan yondashuvlar va fundamental tamoyillarga asoslanadi.
Prognozlashning asosiy printsipi izchillik tamoyilidir. U iqtisodiy tizimlardagi miqdoriy va sifat qonuniyatlarini o'rganishni, tadqiqotning shunday mantiqiy zanjirini qurishni o'z ichiga oladi, unga ko'ra har qanday qarorni ishlab chiqish va asoslash jarayoni tizimning umumiy maqsadini aniqlashga va barchaning faoliyatini bo'ysundirishga asoslanadi. ushbu maqsadga erishish uchun quyi tizimlar. Shu bilan birga, bu tizim kattaroq tizimning bir qismi sifatida qaraladi va o'zi ham ma'lum miqdordagi quyi tizimlardan iborat. Masalan, xalq xo’jaligi, bir tomondan, yagona o’rganish ob’ekti sifatida qaralsa, ikkinchi tomondan, nisbatan mustaqil ob’ektlar yig’indisi sifatida qaraladi. Tizimli yondashuv ko'rsatkichlar, usullar, modellar tizimini yaratishni o'z ichiga oladi. bu har bir alohida nisbatan mustaqil ob'ektning mazmuniga mos keladi va shu bilan birga xalq xo'jaligining mumkin bo'lgan rivojlanishining to'liq tasavvurini yaratishga imkon beradi. Shunday qilib, izchillik tamoyili asosida milliy iqtisodiyotni rivojlantirishning kompleks prognozini tuzish har bir alohida blokning mazmuniga mos keladigan va shu bilan birga, uni amalga oshirishga imkon beradigan usullar va modellardan foydalanishni o'z ichiga oladi. uning mumkin bo'lgan rivojlanishining to'liq rasmini yaratish.
Albatta, bunday talablar bilan, bir tomondan, birlashtirilgan modellar va tegishli ma'lumotlar bankidan foydalanishni talab qiladigan yaxlit rasmni qurish bilan individual prognoz bloklari o'rtasidagi qarama-qarshiliklar tufayli muayyan uslubiy qiyinchiliklar yuzaga keladi. o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'lgan va uning ichki xususiyatlariga maksimal darajada yaqinlashishni talab qiladigan iqtisodiy ob'ektlar, ikkinchidan. Bu yagona va ichki izchil prognozni olishda ma'lum qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi, uning iqtisodiy mazmunini sezilarli darajada qashshoqlashtiradi. Ammo bugungi kunda ularni yo'q qilish uchun keng qamrovli prognozni qurishning "blok" tamoyili qo'llaniladi. Adekvatlik printsipi prognozlarni ishlab chiqish usullari va modellarini hisoblashni taklif qiladi, birinchi navbatda,
Adekvatlik deganda real jarayonlarning ehtimollik, stokastik xarakterini hisobga olgan holda va aniqlangan tendentsiyalarning ehtimolini baholashda nazariy modelni barqaror rivojlanish tendentsiyalariga maksimal darajada yaqinlashtirish tushuniladi. Prognozlarni ishlab chiqishda adekvatlik printsipidan amaliy foydalanish shuni anglatadiki, bashorat qilish usullari va modellari birinchi navbatda allaqachon o'rnatilgan jarayonlar va hodisalarni simulyatsiya qilish qobiliyati nuqtai nazaridan sinovdan o'tkazilishi kerak, ya'ni. ular nafaqat bashorat quroli, balki bilim quroli ham bo'lishi kerak.
Mavjud jarayonlar va tendentsiyalarga taqlid qilishdan ularning kelajakdagi rivojlanishini oldindan ko'rishga o'tishda ularni rivojlantirishning mumkin bo'lgan yo'llarini aniqlash, ya'ni bashorat qilingan ob'ektni rivojlantirishning muqobil variantlarini qurish zarurati tug'iladi. Muqobil prognozlash printsipi milliy iqtisodiyotni va uning alohida bo'g'inlarini turli xil traektoriyalar bo'ylab, turli o'zaro bog'liqlik va tarkibiy munosabatlarga ega rivojlantirish imkoniyati bilan bog'liq, ya'ni u prognoz qilinadigan rivojlanishning sifat jihatidan har xil variantlari imkoniyatlarini taxmin qilishdan kelib chiqadi. ob'ekt. Ushbu tamoyilni amalda tatbiq etishning asosiy muammosi, mavjud va oldindan aytib bo'ladigan sharoitlarda amalga oshirish mumkin bo'lmagan variantlardan ishlab chiqish variantlarini ajratishdir. Bu erda alohida alternativalarning ma'lum bir gradatsiyasi ularni amaliy amalga oshirish ehtimoliga ko'ra zarur. Dastlab ekspertlarga anketalar tarqatiladi, unda muammo izoxlanadi, savollar ro‘yxati va unga javob berish tavsifi keltiriladi .
Ekspert javoblarni qo‘l qo‘ymasdan pochta orqali jo‘natiladi. Тashkilotchilar ekspertlar javoblarini qayta ishlaydi,baxo chiqariladi. Mazmun jihatdan o‘rtachalar, farqlar dispersiya xisoblanadi. Bir oy o‘tgandan keyin 2-tur o‘tkaziladi. Ekspertlarga birinchi tur natijalari bayon qilinib savollar beriladi. Birinchi tur javoblarini inobatga olib ekspertlardan savollaga javob berishi so‘raladi. Javoblar yana umumlashtirilib zarur bo‘lsa yana qo‘shimcha turlar o‘tkaziladi. Agar 3-turdan so‘ng javoblardagi farqlar katta bo‘lmasa so‘rov o‘tkazish to‘xtatiladi. Oxirgi tur natijalari umumlashtiriladi va tugallangan xisoblanadi. Modelni tuzish ob‘ektni oldindan o‘rganish asosida olib boriladi. Unga mos tavsif berish, tajribaviy va nazariy modelni tuzatish modellashtirish usulining tarkibi hisoblanadi.
Prognozlashtirishga muvofiq ravishdi izlanilayotgan ob‘ektni modellashtirish usulida jiddiy qiyinchiliklar uchraydi va u o‘ziga katta ahamiyat berishni talab etadi.
Modellashtirishni qo‘llanishidagi qiyinchiliklar prognozlash ob‘ekti tuzilmasini qiyinlashtiradi. Shuning uchun ko‘pchilik hollarda bitta model emas, balki modellar va usullar tizimini qo‘llash kerak.
Bunda har bir ish aniqlik va ketma – ketlik bilan amalga oshiriladi.
Prognozlashtirish modellari tizimi deganda usullar va modellar yigindisi tushunilishi kerak. Bular ob‘ektning kelajakdagi holati va rivoji, prognozning kelajakdagi va hozirgi tendensiyasi va qonuniyatlarni o‘rganish asosida kelishilgan va ziddiyatsizlik imkoniyatini beradi. Bunda, tizimda prognoz yigindisi model ketma-ketligi asosida tuziladi.

qisqacha xulosa. Ekspert baxolash metodining asosiy vazifasi miqdoriy xarakteristikaga ega bo‘lmagan jarayonlar, ayrim iqtisodiy jarayonlari rivojlantirishning alternativ imkoniyatlari xaqidagi sifat axborotini olishdan, formal va intuitiv metodlarni to‘g‗rilash va o‘zaro uyg‗unlashtirishdan, iqtisodiy jarayonlar prognoziga ma‘lum darajada normativ omillar kiritishdan iboratdir. Ekspertlar guruhini tuzishda ekspertiza muammosini samarali hal qilish umumiy talab xisoblanadi. Muammoni xal qilish samaradorligi ekspertiza ishonchliligini xarakteristikalari bilan belgilanadi.

Kollektiv ekspertiza o‘tkazishda so‘rovning quyidagi asosiy turlaridan foydalaniladi: intervyu, intervyu-anketa, anketalash, aralash anketalash, munozara, kengashish (ong xujumi) metodi. Kollektiv ekspert baxolash natijasi umumlashtiruvchi xujjat ob‘ektni rivojlantirish yo‘llari bayon qilinadi. Ular ichidagi eng oddiy metod komissiya metodidir. Lekin bu metod bir necha nomaqbul xodisalarni bartaraf qila olmaydi. Shuning uchun xiyla aniq ekspertiza metodlariga zarurat tugiladi.

Shu bilan birga, har bir muqobil o'ziga xos muammolar majmuasiga ega bo'lishi mumkin, bu qo'shimcha shartlarni o'rganish va aniqlashni talab qiladi, ularning bajarilishi ushbu alternativani amalga oshirish imkoniyatini baholash imkonini beradi. Bundan tashqari, muqobillarning shakllanishiga prognoz qilinayotgan ob'ektning o'ziga xos rivojlanish maqsadlari ta'sir qiladi. Va bu maqsadlilik tamoyilini ta'kidlash zarurligini oldindan belgilab beradi.

Maqsadlilik tamoyili prognozlashning faol xarakterini oldindan belgilab beradi, chunki prognoz mazmuni faqat bashorat qilish bilan cheklanmaydi, balki davlatning faol harakatlari orqali iqtisodiyotda erishiladigan maqsadlarni o'z ichiga oladi. Bu prognozlash tamoyillari asosiy bo'lib, bashorat qilishning o'ziga xos usullari va modellari asosida yotadi. Ularning har birini tanlash ularning bir-biridan mustaqil ravishda mavjudligini anglatmaydi va ulardan tanlab foydalanish mumkin. Ilmiy asoslangan prognozlarni ishlab chiqishning turli jihatlarini aks ettirgan holda, ushbu tamoyillarni bir butun sifatida ko'rib chiqish kerak.