Iqtisodiy ta’lim va turizm kafedrasi Himoyaga ruhsat beriladi Fakultet dekani

Xulosa  va takliflar qismida  “Aholi daromadlari va davlatning ijtimoiy siyosati va 

bu masalani o`qitish uslubiyoti” mavzusi bo’yicha  xulosalar va takliflar berilgan. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

11 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

I-BOB.  AHOLI  DAROMADLARI  VA TURMUSH  DARAJASINI 

OSHIRISHNING  NAZARIY  ASOSLARI. 

 

 

1.1.  Aholi daromadlari turlari, tarkibi va shkllanish manbalari. 

1.2.  Aholi turmush darajasini yuksaltirish. O’zbekistonning ijtimoiy siyosatning 

asosiy yo’nalishlari. 

1.3.  Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish asosida aholi daromadlari 

shakllanishiga ta’siri. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

12 

 

 

1.1.  Aholi daromadlari  turlari, tarkibi va shakllanish manbalari. 

 

Aholi daromadlari, ularning tarkibi, olinish manbalari va tabaqalanish  darajasi 

jamiyat iqtisodiy va ijtimoiy farovonligining eng muhim ko’rsatkichidir. Madomiki, 

daromadlar  insonning  shaxsiy  ehtiyojlarini  qondirishning  asosiy  manbai  bo’lib 

xizmat  qilar  ekan,  aynan  daromad  kengroq  tushuncha  bo’lib,  aholi  turmush 

darajasining  markaziy  bo’g’ini,  yadrosidir.  Daromad  deganda  nimani  tushunish, 

ularning turlari va asosiy olinish manbalari qandayligini bilish muhimdir. 

        "Daromad"  tushunchasi  juda  murakkab  iqtisodiy  kategoriyani  ko’rsatadi.  Bu 

o’rinda  gap  aholining  shaxsiy  daromadlari  haqida  ketadi,  aholi  shaxsiy 

daromadlarining quyidagi ta`riflarini keltirish mumkin: 

         Shaxsiy daromadlar - bu inson tomonidan pul va tabiiy shaklda olinadigan, ular 

tomonidan  turmushning  muayyan  darajasini  ta`minlash  uchun  foydalaniladigan 

mablag’lar majmuidir.

2

 

Agar  "Shaxsiy  daromadlar"  ta`rifida  biz  ularning  shakllanish  manbalarini 

ta`kidlasak,  unda  u  quyidagi  tarzda  namoyon  bo’ladi.  Shaxsiy  daromadlar  - 

fuqarolarning    mehnat    faoliyatida    ishtiroki,  ishlab  chiqarish  va  boshqa  

boyliklarning    istalgan    turiga        egalik  qilish  va  undan  foydalanish,  shuningdek, 

ushbu    davlatning    qonuniy    hujjatlariga  muvofiq  ijtimoiy  transfertlar  to’lovi 

qo’yilgan    ijtimoiy    guruhlarga    tegishlilik    bilan  bog’lik  barcha  pul  va  tabiiy 

tushumlar yig’indisidir. 

Iqtisodchilar    shaxsiy    daromad  manbalarini  turlicha  talqin  qiladi,  biroq 

umumiy  xulosa  shuki,  har  bir  ishlab  chiqarish  omili  shaxsiy  daromadlarning  

muayyan turi bilan bog’liq. 

Omillar nazariyasiga muvofiq asosiy ishlab chiqarish omillari quyidagilardir: 

  tabiiy boyliklar (yer va tabiiy boyliklar); investitsiya boyliklari; 

  mehnat; 

  tadbirkorlik faoliyati. 

Har  bir sanab  o’tilgan  omillarga daromad - renta, foyda, ish haqi, tadbirkorlik 

daromadining  boshlang’ich shaklini oladi.

3

 

                                                           

2

Abdurahmonov Q.H. Mehnat iqtisodiyoti.Darslik.-T.:Mehnat, 2009 

---

13 

 

       Shu  bilan  birga,  har  bir  omilga  daromad,  nazariyaga  muvofiq,  korxona 

tomonidan  mahsulot  sotilgandan  keyin  olingan  daromadga  bu  omilning  qo’shgan 

oxirgi  hissasiga  tengdir.  Faqat  oxirgi  ishlab  chiqarish  nazariyasidan  kelib  chiqqan 

holda,  amalda  daromadlarning  bunday  taqsimlanishi  haqiqatan  bo’lishi  mumkin 

emas, chunki: 

  bozordagi  takomillashmagan    raqobat  tufayli  olinadigan  daromad  miqdori 

ishga  solingan  omilning  mahsulot  chiqarishga    qo’shgan  ulushini  ko’pincha 

aks ettirmaydi; 

  boyliklarni  jamiyat  a`zolari  o’rtasida  taqsimlashda  har  doim  tengsizlik  va 

adolatsizlik  mavjud  bo’ladi,  bu  shaxsiy  daromadlarni  oxirgi  unumdorlik 

nazariyasiga  qat`iy  muvofiqlikda  taqsimlashda  yo’l  qo’yib  bo’lmas  keskin 

qarama-qarshiliklarga olib keladi; 

  har  qanday  taraqqiy  topgan  jamiyatda  daromadlarni  shakllantiruvchi  ishlab 

chiqarish omillari egalarining soni jamiyat a`zolari sonidan kamroq bo’ladi. 

Jami  daromadlar  shaxsiy  iste`molga  shaxsiy  yordamchi  xo’jalikdan  natural 

tushumlar  qiymatini  va  aholiga    ijtimoiy  fondlar  hisobiga  bepul  va  imtiyozli 

xizmatlar  qiymatini  hisobga  olgan  holda  kirimning  barcha  manbalari  bo’yicha 

pul    daromadlarining    umumiy      yig’indisidir.  Aholi    jami  daromadlari  tarkibi  1-

rasmda ko’rsatilgan. 

Fuqarolar  daromadlari  darajasi  ular  farovonligining  muhim  ko’rsatkichidir.  U 

jamiyatning  har  bir  a`zosining  dam  olish,  bilim  olish,  sog’liqni  saqlash,  zaruriy 

ehtiyojlarini  qondirish  imkoniyatlarini  belgilaydi.  Undan  tashqari,  oila  daromadlari 

haqidagi    ma`lumotlarni    umumlashtirish    mamlakat    iqtisodiyotidagi  holat  haqida 

eng  qimmatli  axborot  beradi va uning  iqtisodiy-siyosiy kelajagini bashorat qilishga 

yordam  beradi. Shuning uchun iqtisodchilar aholi daromadlari shakllanishini doimiy 

kuzatib boradi. 

Shunday  qilib,  aholining  jami  va  pul  daromadlari  umumiyga  -  soliqlar  va 

majburiy  to’lovlarni  to’lashgacha  bo’lganlarga  va  tasarrufdagiga  –  ko’rsatilgan 

to’lovlarni amalga oshirishdan keyingi netto-daromadga olinadi. 

 

 

                                                                                                                                                                                                 

3

РадкоС.Г. Трудовой потенциал социально-экономическая категория. СПБ.: Просвещения, 2010 г. 140 с.  

---

14 

 

 

1-rasm.  

Aholi daromadlarining tarkibi 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Aholining  daromadlari  darajasini  oshirishda  aholining  ish  bilan  bandligi  ham 

muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Nazarimizda,  ish  bilan  bandlikni  takomillashtirish 

bo’yicha  dasturlarning  moliyaviy  ta`minoti  muammosi  o’z  echimini  topishi  kerak. 

Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni moliyaviy ko’llab-quvvatlash ham to’gridan-

to’gri,  ham  bilvosita  mablag’  bilan  ta`minlash  yo’li  bilan  respublika  va  mahalliy 

byudjetlarning  mablag’larini,  jamoat  jamg’armalari  mablag’larini  jalb  etish,  tijorat 

banklari  tomonidan  kredit  investitsiyasi  berish,  chet  el  va  tadbirkorlik  sarmoyasini 

investitsiya  jarayoniga  jalb  etish,  shuningdek,  xususiy  xayr-ehson  va  qonunchilikda 

ta`qiqlanmagan boshqa manbalar hisobiga amalga oshirilishi lozim. 

Aholining turmush sharoitini oshirish, bilim olish imkoniyatlarini kengaytirish, 

salomatligini mustahkamlash, ishchi kuchi sifatida ijtimoiy foydali mehnatda ishtirok 

etish 

salohiyatini 

yuksaltirish 

davlatimiz 

ijtimoiy 

siyosatining 

ustuvor 

yo’nalishlaridan hisoblanadi. 

Bu haqda  so’z  borganda,  avvalo keyingi yillarda  mamlakatimiz  iqtisodiyotini 

modernizatsiya  kilish  sharoitida aholi daromadlari  tarkibida qator o’zgarishlar sodir 

bo’ldi: 

birinchidan,  daromad  shakllari  uzgardi,  ya`ni  uning  an`anaviy  turlari  (ish  xaki, 

pensiya,  nafaka,  stipendiya)  katoriga  mutlaqo  yangilari  -  tadbirkorlik  faoliyatidan, 

mulkdan, ko’chmas  mulkdan, qimmatli qogozlardan, chet el valyutasidan keladigan