Iqtisodiy tarix fanidan O'quv qo'llanma 14-mavzu. Germaniya va frantsiyaning eng yangi iqtisodiy tarixi (XX asr)

---

IQTISODIY TARIX fanidan O'QUV QO'LLANMA
14-MAVZU. GERMANIYA VA FRANTSIYANING ENG YANGI IQTISODIY 
TARIXI (XX ASR) 
Tayanch atamalar va iboralar: reparatsiya, "Yung rejasi", rante, sanoat burjuaziyasi, 
shturm otryadlari, yunker, "zambarak qiroli". 
■ 
Reja: 
14.1. 
Birinchi jahon urushining iqtisodiy oqibatlari 
14.2. 
Fashistik Germaniya iqtisodiyoti 
14.3. 
GFR iqtisodiy mojizasi va uning sabablari 
14.4. 
Korporatsiyalar, moliyaviy guruhlar va ularni davlat tomonidan tartibga solinishi. 
14.5. Ikki jahon urushlari oralig'ida Fransiya iqtisodiyoti 
14.6. Ikkinchi jahon urushidan so'ng Fransiya iqtisodiy rivojlanishi 
14.7. Fransiyada korporatsiyalar va moliyaviy kapitalning xususiyatlari 
14.8. Mulkni davlat tasarrufiga o'tkazish va xo'jalikni davlat tomonidan tartibga solish. 
 
14.1. 
Birinchi jahon urushining iqtisodiy oqibatlari 
Birinchi jahon urushi Germaniya uchun boshqa kapitalistik mam- lakatlarga nisbatan 
mashaqqatliroq kechgandi. Bu yerda sanoat ishlab chiqarishi 2 barobar qisqardi, g'oliblar barcha 
mustamlaka- larni tortib olishdi, Elzas va Lotaringiya imperiya yerlari qaytadan Fransiyaning 
tarkibiga qo'shildi. Ba'zi hisob-kitoblarga ko'ra ushbu yo'qotishlar natijasida Germaniya milliy 
boyligi ikki marotaba ka- maydi. Lekin eng og'ir salbiy natija bu g'olib mamlakatlar tomonidan 
qo'yilgan reparatsiya
1
hisoblanadi, uning hajmi 132 mlrd.oltin markani tashkil etardi. Qisqa 
muddat ichida urushdan vayronaga aylangan Germaniya uchun ushbu mablag'ni to'lash imkoni 
yo'q edi. Reparatsion summani qoplash maqsadida g'olib mamlakatlar tomonidan Germaniyadan 
barcha qimmatbaho narsalar olib chiqib ketildi, 1923 yilda franko-belgiya qo'shinlari 
Germaniyaning 90% ko'miri va 50% metallini beruvchi Rur viloyatini bosib oldi va hech qanday 
to'siqlarsiz ushbu xom ashyolar olib chiqib keta boshlandi. 
Jami Germaniya reparatsiyalar hisobiga taxminan 20 mlrd. marka to'ladi. Reparatsiylarning 
asosiy og'irligi urushdan keyingi birinchi yillarga to'g'ri kelib, bunda Germaniya sanoatining yarmi 
vayronaga aylangan, kapital yetishmasdi, g'olib mamlakatlar esa to'lovlarni talab qilishardi. 
Avvaliga Germaniyadan barcha oltin olib chiqildi, so'ngra reparatsiyalar hisobiga ko'mir, sigirlar, 
parovozlar olib chiqib ketildi. Natijada markaning kursi pasayib ketdi. Mamlakatda kuchli 
inflyasiya yuz berdi. 
Inflyasiya mayda burjuaziya, rante, urush davrida olib sotarlik natijasida pul mablag'lari 
to'plagan odamlarni kasodga uchratdi. Jamg'armalari bo'lmagan ishchilardan ko'ra mayda 
burjuaziya ko'proq zarar ko'rdi. Ish haqining o'sishi narxlar o'sishidan orqada qolganligi sababli 
ishchilarning moddiy ahvoli yomonlashib bo- rardi. 
Sanoat burjuaziyasi, korporatsiyalar inflyasiyadan manfaatdor edilar. Ular qadrsizlanib 
borayotgan qog'ozlar yordamida ishchilar- ga ish haqi, davlatga soliqlar va banklarga qarzlarni 
qaytarishardi. Banklarga qarzlarini to'laganlaridan so'ng sanoat korporatsiyalari mustaqillikka 
erishib moliyaviy guruhlar parchalanib ketdi. Shu sa- babdan inflyasiyadan banklar ham zarar 
ko'rganligini aytish mum- kin. Sanoat korporatsiyalarining xususiy kapitali esa zarar ko'rmadi: u 
pulda emas, balki real kapitalda - uskunalar, inshootlar, xom ashyo zaxiralari va mahsulotlarda 
mujassamlashgan edi. Inflyasiyadan foydalanib o'z mahsulotini xorijda pasaytirilgan narxlarda 
(lekin valyutaga) sotib yuqori daromad olish mumkin. 
1924 
yilda AQSh yordamga keldi. Ular "Daues rejasi"ni taklif etishdi. Rejaning mohiyati 
quyidagicha edi: AQSh (va qisman Angliya) Germaniyaga sanoatni tiklash uchun zaymlar 
berishadi, sano- atdan olingan daromadlar Angliya va Fransiyaga reparatsiyalarni to'lashga 
yo'naltiriladi, reparatsiyalarni olgan Angliya va Fransiya AQShga o'z harbiy qarzlarini 
qaytaradilar. Daues rejasi bo'yicha Germaniya 30 mlrd. oltin markaga yaqin mablag' oldi. Ushbu 
1
reparatsiya - urushda ko'rilgan zararlarni qoplash uchun yengilgan va urush chiqishiga sabab bo'lgan davlat tomonidan enggan davlatga 
to'lanadigan tovon. 

---

IQTISODIY TARIX fanidan O'QUV QO'LLANMA
reja amal qilish davrida 8 mlrd. marka reparatsiyalarni to'ladi. Ushbu "oltin yomg'ir" ostida nemis 
sanoati tik- landi va rivoj topdi. 
1929 yilda Daues rejasi "Yung rejasi" bilan almashtirildi. Yangi reja Germaniyaga yana 
imtiyozlar taqdim etdi. Reparatsiyalar sum- masi sezilarli darajada qisqartirildi va ularni 
Germaniya har yili ki- chik summalarda 1988 yilgacha to'lashi kerak edi. Ammo hatto bu variant 
ham noreal bo'lib qoldi: jahon iqtisodiy inqirozi boshlanardi 
- 
bunda hech kim reparatsiyalarni eslamasdi ham. Shu sababdan 
1932 
yilda Yung rejasi va u bilan reparatsiyalar ham to'liq bekor qilindi. 
Daues rejasi qabul qilingandan so'ng monopoliyalar mustah- kamlana bordi. Bir-biriga 
qo'shilib ketishlar yo'li bilan yangi trestlar va konsernlar paydo bo'ldi. 1920 yilda "Po'lat trest" 
paydo bo'ldi. Bu o'z shaxtalari, elektrostansiyalari, mashinasozlik va kemasozlik zavodlariga ega 
sanoat saltanati edi. Bu borada "Po'lat trest" "Krupp konserni"ga o'xshash edi. O'z-o'ziga xizmat 
qiluvchi bunday ko'ptarmoqli monopoliya o'sha davrda Germaniya uchun xos edi. 
1925 
yilda kimyo kompaniyalarni qo'shilib ketishi natijasida mash- hur "Farbenindustri" 
kimyo tresti paydo bo'ldi. 
Shunday qilib, XX asr 20-yy.da nemis sanoati tiklandi va yanada rivoj topdi. Lekin, 1929 
yilga kelib Germaniya sanoat ishlab chiqarishi urushdan avvalgi davrga nisbatan bor yo'g'i 8%ga 
o'sdi. Ishlab chiqarishni o'sishi ichki bozorni torligi sabab chegaralanar edi: Germaniya aholisi 
inflyasiya davrida qashshoqlashdi va hanuz repar- atsiya to'lar edi. Potensial xaridorlar o'z 
jamg'armalaridan mahrum bo'lgan edilar. Ichki bozorni torligi ishlab chiqarish quvvatlarini to'liq 
band qilinmasligi va ishsizlikka olib kelardi. O'sish davrida ishlab chiqarish quvvatlari bor yo'g'i 
70%ga band qilingandi, ishsi- zlar soni esa 4 mln.kishi edi. 
Tabiiyki, 1929-1933 yy.dagi inqiroz Germaniyada o'ta chuqur shaklda namoyon bo'ldi. 
Sanoat ishlab chiqarishi 40%ga qisqardi. Ishlab chiqarish quvvatlarining 70% bekor edi. 
Ishchilarning yarmi ishsiz qoldi. 
Inqiroz yillarida ijtimoiy munosabatlar keskinlashdi. Qabul qilin- gan aksilinqiroz chora-
tadbirlar ishchilarga qarshi yo'nalishga ega edi. Qonun bilan ish haqi qisqartirildi, ishsizlik 
nafaqalari bekor qilindi, ishsizlarni to'playdigan mehnat lagerlarida qat'iy harbiy rejim o'rnatildi. 
Mamlakatda inqilobiy holat shakllana bordi. Siyosiy kuchlar polyarizatsiyasi yuz berdi: 
mo'tadil partiyalar o'z pozitsiyalarini yo'qota bordi, so'l partiyalar kuchayib bordi. Bir qutbda 
fashistlar, ikkinchi qutbda sotsial-kommunistlar kuchayishdi. Monopolistik burjuaziya tayanish 
mumkin bo'lgan yangi kuchni izlab oxir natijada Gitler partiyasini tanladi. Fransiyadan farqli 
o'laroq Germaniyada sotsialistlar va kommunistlar ittifoqi yuzaga kelmadi. 
Fashistik Germaniya iqtisodiyoti 
Germaniyada fashizm, boshqa mamlakatlardagi kabi, may- daburjua siyosiy harakati 
sifatida vujudga keldi. Bu uncha boy bo'lmagan, o'qimishli bo'lmagan, iqtisodiy rivojlanish 
natijasida jamiyatda o'z o'rnini yo'qotib borayotgan va albatta bundan no- rozi odamlar edi. 
Fashistik partiyaning shturm otryadlari mayda burjuaziya vakillaridan iborat edi. Gitler tomonidan 
e'lon qilingan shiorlar maydaburjuacha edi. U kapitalistik monopoliyalarni yo'q qilishni, 
xonavayron bo'layotgan hunarmandlar va mayda savdogarlarni himoya qilishni, ular uchun arzon 
kreditlar berishni va'da berdi. Shovinistik targ'ibot ham mayda burjuaziyaga qara- tilgan edi, 
chunki ular birinchi jahon urushi natijasida inflyasiya va reparatsiyalar natijasida eng katta talofat 
ko'rgan qatlam edi. Germaniya aholisining ushbu qatlamini ommaviy xonavayron bo'lishi ularni 
faollashtirdi va Gitler partiyasini kuchaytirdi. Gitler ortidan ishchilarning bir qismi ham ergashdi 
- uning partiyasi milliy-sot- sial ishchi partiyasi deb nomlanar ediku. Albatta, birinchi navbat- da 
bular ishsiz qolganlar edi. 
Lekin, Gitler hukumat tepasiga kelgandan so'ng mayda burjuaziyaga emas, balki 
monopolistik burjuaziyaga to'g'ri keladi- gan siyosatni olib bordi. 1934 yilda Gitler "uzun 
pichoqlar tuni"ni o'tkazdi: uning tarafdorlari Rem (avval Gitlerning safdoshi) bosh- chiligidagi 
shturm otryadlarini qirib tashladi. Milliy-sotsialistlar o'z harbiy otryadlarini qirib tashlashdi. Bu 
voqeaning kelib chiqi- shi quyidagicha edi: mayda burjuaziya vakillari shturm otryad- lariga 
birlashib va Gitlerning shiorlariga ishonib monopoliyalarga qarshi kurashishni boshlashdi. Rem 

---

IQTISODIY TARIX fanidan O'QUV QO'LLANMA
ushbu harakatni boshqarib shturm otryadlarini armiyaga qo'shilib ketishi va keyinchalik u bosh 
qo'mondon bo'lishini rejalashtirgan edi.
2
Ammo Gitler hukumat tepasiga kelishda bergan yordami 
uchun monopoliyalarga daxlsizlik va generalitetga armiya yunkerlar qo'lida qolishini va'da bergan 
edi. Ushbu va'dalarni bajarish nuqtai-nazaridan "uzun pichoqlar tuni" o'tkazilgan edi. 
Shu sababdan fashizm hukumat tepasiga kelgandan so'ng o'z ijtimoiy mohiyatini 
o'zgartirdi. U davlat monopolistik kapital- izmining, iqtisodiyotni davlat tomonidan 
boshqarishning maxsus shakliga aylandi. 
Mamlakatning barcha xo'jaliklari davlat boshqaruvi organlari- ga bo'ysundirilib, unda 
asosiy rolni monopolistik burjuaziyaning yetakchilari o'ynar edi. Eng yuqorida xo'jalikning bosh 
kengashi qo'yilgan edi, unda "zambarak qiroli" Krupp va "elektrotexnika qiroli" Simens 
yetakchilik qilardilar. Bosh kengashga iqtisodiyot- ning asosiy tarmoqlarini (sanoat, savdo, kredit) 
mujassamlashtir- gan "xo'jalik guruhlari" bo'ysunardi, ularga esa o'z navbatida "tar- moq 
guruhlari" (kimyo, aviatsiya va boshqa sanoat turmoqlari) bo'ysunardi. 
Iqtisodiyotning davlat sektori keskin kengayib ketdi. Mamlakatda Geringning davlat 
konserni eng yirik korporatsiyaga aylandi. Avvaliga u yaxudiylarning va boshqa repressiya 
qilingan- larning musodara qilingan mol-mulk evaziga rivojlangan bo'lsa, keyinchalik uning 
tarkibiga Germaniya okkupatsiya qilgan hudud- lardagi korxonalar qo'shila boshlandi. Avval 
boshdanoq fashis- tik hukumat bozor munosabatlariga zid ravishda narxlarni tartibga solishni 
boshladi. Xalq iste'moli tovarlariga narxlarning past darajasi belgilandi. Natijada bu tovarlar 
magazinlarda yo'q bo'lib qoldi va ularni endi qora bozorda juda yuqori narxlarda sotib olish 
mumkin edi. Shu sababdan oziq-ovqat kartochkalarini joriy etishga majbur bo'lishdi. 
Qishloq xo'jaligi ham davlat nazoratiga o'tdi. Qishloq xo'jalik mahsulotlari hisobga olinardi 
va davlatga belgilangan narxlarda topshirilishi kerak edi. Grossbauer va yunkerlar xo'jaliklari, 
ya'ni yirik kapitalistik xo'jaliklari "merosga qoladigan saroylar" deb e'lon qilindi: o'rta asr urf-
odatlariga binoan mol-mulk faqatgina katta o'g'ilga meros bo'lib qolardi. Boshqa o'g'illar esa 
davlatga xizmat qilib o'zlariga "yashash hududi"ni egallashlari kerak edi. 
Shunday qilib, Germaniya iqtisodiyoti markazlashtirilgan tizim- ga to'liq o'tkazilgan bo'lib, 
uni monopolistik burjuaziya yetakchilari boshqarardilar. Iqtisodiyot ustidan nazorat o'rnatilgandan 
so'ng gitler hukumati urushga iqtisodiy tayyorgarlikni boshlab yubordi. 1936 yilda 2-chi to'rt yillik 
reja qabul qilinib, uning asosiy vazifasi Germaniyani importdan iqtisodiy mustaqilligiga erishish 
va harbiy sanoat asosini tashkil etuvchi tarmoqlarni jadal rivojlan- tirish hisoblanardi. "Erzats" - 
sintetik materiallar va sintetik ben- zin, sintetik kauchuk ishlab chiqarishga alohida e'tibor qaratilar 
edi. Germaniyada urush uchun zarur barcha mahsulotlarni ishlab chiqarish maqsadi qo'yilgan edi, 
lekin mamlakatda kauchuk plan- tatsiyalari ham, neft konlari ham yo'q edi, shu sababdan natural 
resurslarni sintetik bilan almashtirishga majbur bo'lindi. 1940 yilda 3-chi to'rtyillik reja qabul 
qilindi, uning asosiy maqsadi harbiy ishlab chiqarish va harbiy-sanoat salohiyatini rivojlantirish 
edi. Fashistik Germaniyada rejalashtirish indikativ emas edi - boshqar- uvning ma'muriy metodlari 
ustuvorlik qilardi. Ekstremal holat- larda, urushga tayyorgarlik va urush holatlarida ushbu 
metodlar samarali ekanligini ko'rsatdi. 
Birinchidan, harbiy ishlab chiqarish harbiy bo'lmagan tarmoqlar hisobiga rivojlandi. Urush 
olib borishda muhim deb hisoblan- magan korxonalar yopildi. Natijada mamlakat sanoat 
mahsulotin- ing 80%i harbiy mahsulotlari tashkil qildi, yetishmayotgan mahsu- lotlar esa 
okkupatsiya qilingan mamlakatlardan olib kelinardi. 
Ikkinchidan, okkupatsiya qilingan mamlakatlardan harbiy ishlab chiqarish uchun resurslar 
olib kelinardi. Ulardan iste'mol qili- nayotgan metallning yarmi, toshko'mirning choragi va neft 
mah- sulotlarining asosiy qismi olib kelinardi. Germaniya okkupatsiya qilingan mamlakatlarning 
mehnat resurslaridan ham foydalanar- di: urush oxiriga kelib uning hududida 10 mln.ga yaqin 
xorijiy ishchilar mehnat qilishardi va ularning mehnati, tabiiyki, juda past baholanardi. 
2
Конотопов М. В., Сметанин С. И. Экономическая история: Учебник. - 9-е изд., доп. и перераб. - М.: Издательско-торговая корпорация 
«Дашков и К°», 2007. - С.272. 
166 

---

IQTISODIY TARIX fanidan O'QUV QO'LLANMA
Uchinchidan, sanoatni rivojlanishiga uning maxsus fashistik manbalari yordam berardi; 
jumladan, demokratik tashkilotlar mulklarini egallab olish (Ishchi bankining o'zida 5 mlrd. marka 
egallab olindi), ariec
3
bo'lmaganlar mulkini musodara qilish, okkupatsiya qilingan mamlakatlarni 
talon-taroj qilish. Germaniya armiyasi tarkibida maxsus iqtisodiy qismlar mavjud bo'lib, ular turli-
tuman boyliklarni (don zaxiralaridan to san'at asarlarigacha) to'plash va Germaniyaga jo'natish 
bilan shug'ullanishar edi. 
To'rtinchidan, sanoatni rivojlanishiga ish haqiga qilinadigan xarajatlarni keskin qisqarishi 
turtki bo'ldi. Gitler ishsizlarni ish bilan ta'minlash va'dasi ustidan chiqdi, lekin ish haqi juda past 
darajada bo'lib, ishsizlik nafaqasidan sal yuqori edi xolos. Bu hol boshqa ishchilarga ish haqini 
pasaytirib uni "tenglashtirish" imkonini berdi. Yoshlar uchun majburiy mehnat joriy etildi, ya'ni 
barcha yosh nemislar majburiy tekin mehnat qilishlari zarur edi. Konsentratsion lager maxbuslari 
uchun majburiy tekin mehnat joriy etildi. 
Shunday qilib, harbiy xo'jalikni tashkil etishda majburiy, tashqi iqtisodiy metodlar 
ustuvorlikka ega edi. Ushbu maxsus harbiy iqtisodiyot okkupatsiya qilingan mamlakatlar va 
hududlar nazorat ostidan chiqa boshlashi bilan yemirila boshlandi.