Iqtisodiy va ijtimoiy

IQTISODIY VA IJTIMOIY GEOGRAFIYA

Iqtisodiy geografik o‘rin - bu ma’lum bir obyektning korxona, shahar, viloyat, mamlakat o‘zidan tashqarida yotgan geografik obyektlarga (tog‘, daryo, dengiz, chegara, konlar, yo‘l va h.k.) nisbatan joylashuvi va ularning ko‘rilayotgan obyektning iqtisodiy rivojlanishga ta’siri demakdir.

Bu yerda quyidagilarga e’tibor bermoq lozim:

• 
  iqtisodiy geografik o‘rin tushunchasida ko‘rilayotgan obyekt bitta, yagona, uning tashqarisidagi, atrofdagilar esa bir nechta;
  
• 
  markaz va tashqi obyektlar o‘rtasida hududiy iqtisodiy aloqa va munosabatlar bo‘ladi va ular bir tomonga, ya’ni ko‘rilayotgan joyga nisbatan taxlili etiladi;
  
• 
  iqtisodiy geografik o‘rin tarixiy tushunchadir, chunki ma’lum bir joyning o‘rni vaqt o‘tishi bilan qulay yoki noqulay bo‘lishi mumkin;
  
• 
  iqtisodiy geografik o‘rin turli bosqichli (mikro, mezo va makro o‘rin) va har xil tarkibiy qismlarga ega (gidrogeografik, antropogeografik, transport- geografik o‘rin va h.k.) ;
  
• 
  iqtisodiy geografik o‘rin davlat darajasida ko‘rilganda u siyosiy mazmunga, ya’ni siyosiy geografik o‘rin ma’nosini oladi.
  

Qator misollarga murojat qilaylik: Toshkent viloyatidagi Bekobod shahrida respublikamizda yagona qora metalllurgiya korxonasi qurilgan. Nima uchun ushbu korxona aynan shu shaharda joylashtirilgan? SababiBekobodning iqtisodiy geografik o‘rin qulay: u Toshkent, Mirzacho‘l, hamda Farg‘ona iqtisodiy rayonlariga yaqin joylashgan; shahar yaqinida Farhod GES, qurilish bazasisement
zavodi ham mavjud; korxona mahsuloti asosan Toshkent sanoati uchun kerak. Nima sababdan Chust, Nurota, G‘ijduvon, Xiva, Shahrisabz kabi shaharlar juda qadimiy, boy tarixga ega bo‘lishiga qaramasdan hamon katta markaz emas, yaqindagina vujudga kelgan Navoiy esa tez orada katta shaharlar qayeriga kirdi? Bu savolga ham javobini ko‘proq ularning iqtisodiy geografik o‘rnidan qidirish kerak.
Yer yuzidagi aksariyat yirik shaharlar ularning qulay geografik o‘rin orqali mashhurdir. Masalan, Istambul, Singapur, Aleksandriya,Volgograd, Novosibirsk, Shanxay, Sankt-Peterburg, London, Rim, Rio de-Janeyro va h.k.
Jahon geosiyosiy xaritasida va hamjamiyatida Britaniya, Yaponiya, AQSh kabi davlatlarining yuqori darajada taraqqiy ekanligi va, ayni vaqtda, Afg‘oniston, Nepal, Butanga o‘xshash mamlakatlarning nisbatan sust rivojlanganligini, qoloqligi ko‘p jihatdan ularning geografik o‘rni bilan izohlanadi. O‘zimizning vatanimiz O‘zbekiston bir vaqtlar Buyuk ipak yo‘lida, katta karvon yo‘lida joylashtirilganda juda qulay geografik mavqega ega. Keyinchalik jahon madaniyati va savdosida degiz hamda okeanlar ahamiyatining oshishi natijasida bu qulaylik o‘z kuchini yo‘qotdi. Hozirgi kunda esa yurtimiz iqtisodiy geografik o‘rnini yana yaxshilashga katta e’tibor berilmoqda.
Iqtisodiy geografik o‘rin katta harbiy va siyosiy mazmunga ega. Bunga misol qilib, Ikkinchi jahon urushida Gitler qo‘shinlarining Moskva va Staliningradga jon- jahdi bilan hujumi yoki Misr Arab Respublikasidagi Aleksandriyadagi bo‘lgan janglarni keltirish mumkin. B. Napoleon: “agar Kiyevni olsam, Rossiyani oyog‘idan ushlayman, Peterburgni zabt etsam uni bo‘g‘izlayman, Moskvani egallasam Rossiyaning yuragini majaqlayman” degan edi. Mashhur rus (sovet) olimi N.N.Baranskiy “Dnepr Rossiyani O‘rta dengiz mamlakatiga Volga esa uni Osiyo malakatiga aylantiradi”, deb yozgan edi.
O‘zbekiston Respublikasining geosiyosiy va geostategik mavqeyiga, uni yaxshilash va undan samarali foydalanish masalalariga mamlakat I Prezidenti I.Karimov o‘zining “O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” (-T., 1997) nomli kitobida katta ahamiyat berilgan.
5555555555555555555555555555555555555555

171