Iqtisodiy xavfsizlik va uning ahamiyati

2. O`zbekiston Respublikasining milliy iqtisodiy manfaatlari va unga bo`lgan xavf.
O`zbekiston – qadimiy svilizatsiya markazi. Uning hududida rxeologiya va memorchilikka oid minglab yodgorliklar saqlanib qolgan. Ilmiy markazlar va muzeylarda o`lkaning o`ziga xos ko`p asrlik tarixidan guvohlik beruvchi ko`p miqdordagi qo`lyozma va ashyolar saqlanmoqda.
So`nggi yillarda o`tmishga, milliy tarixga, azaliy qadryatlar va an`analarga munosabat tubdan o`gardi. O`zbekiston xalqi tarixi va iqtisodini ilk manbalarga asoslangan holda chuqur va obyektiv o`rganish boshlandi. Xalq bayramlari va marosimlari qayta, diniy e`tiqodlari erkinligi to`la tiklanmoqda. O`zbekistonda yashovchi yuzdan ortiq millat va xalqlarning milliy o`zligini anglash va qadr-qimmati tiklanmoqda.
An`anaga aylanib borayotgan shonli sanalarni bayram qilish xalqning milliy o`zligini anglash , tarixiy madaniyati va iqtisodi shakllanishida katta ahamiyatga ega. So`nggi yillarda o`zida jahonga mashhur shaharlar- Buxoro, Xiva va Termizning 2500 yilligi, azim shahar Toshkentning 2000 yilligi, buyuk davlat arbobi Amir Temurning 660 yilligi, Jaloliddin Manguberdining 900 yilligi, buyuk Beruniy, Ibn Sino, Ahmad al-Farg`oniy, Imom Motrudiy, Bahouddin Naqshbandiy, Alisher Navoiy va boshqa ko`plab mutafakkirlarning yubileylari va Shahrisabzning 2700 yillik to`yi o`tkazildi. Yunesko homiyligida o`tkazilgan bu tantanalarning barchasi jahon afkor ommasiga ma`lum va mashhur bo`lib, ularning har biri jahon madaniyati xazinasiga va Buyuk ipak yo`li orqali iqtisodiyotga ajdodlariniz qo`shgan salmoqli ulushdir.
O`rta Osiyoning markaziy qismini egallagan O`zbekiston eng muhim tarixiy voqealar sodir bo`linib kelgan va shundayligicha qoladi. Shu tufayli, uning xalqi tarixini, voqealarini ko`zdan kechirgan va o`tmish obidalarini o`rgangan chog`da makedoniyalik Aleksandr, Chingizxon armiyasi va boshqa sarkardalar millat xavfsizligiga tajovuz qilganligiga, uning iqtisodiyoti va manfaatlariga shikast yetkazganligiga guvoh bo`lamiz.
1991 yil 31 avgustda o`zbek xalqining daxlsiz huquqi- o`z taqdirini o`zi erkin belgilash huquqi amalgam oshdi. Respublika Oliy Kengashining navbatdan tashqari sessiyasida O`zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I.A.Karimov tomonidan O`zbekiston Respublikasi mustaqilligi e`lon qilindi, u o`zbek xalqining ko`p asrlik tarixida buyuk voqea bo`ldi. O`zbekiston o`zining haqiqiy davlatchiligiga tinch, parlament yo`li bilan erishdi.
Mustaqilikka erishgach, O`zbekiston taraqqiyotining o`ziga xos, ajoyib yo`lini tanladi. Uning mohiyati bozor munosabatlariga asoslangan erkin fuqarolik jamiyati qurish, xalqning hayot kechirishi uchun munosib shart –sharoit yaratib berishdan iborat. Ozod – obod Vatan, erkin va farovon hayot milliy iqtisodiy manfaatlarning pirovard asosi, oily maqsad etib belgilangan.
Tanlangan yo`lning asosiy mazmuni va mohiyati – bu, normal, svilizatsiyali taraqqiyotga soxta inqilobiy sakrashlar, fojiaviy oqibatlar va kuchli ijtimoiy o`zgarishlarsiz tadrijiy yo`l bilan o`tishdir.
O`zbekistonning haqiqiy mustaqillikka erishishdagi o`z yo`li respublika iqtisodiy taraqqiyoti manfaatlarining asosi, o`ziga xos shart- sharoitlarini hisobga olgan holda ishlab chiqilgan. Avalmbor, u aholining milliy- tarixiy turmush ukladi, fikrlash tarzi, xalq an`analari va urf-odatlaridan kelib chiqqan.
Ichki va tashqi siyosatni ishlab chiqish va amalgam oshirishda diniy “islom omili”ni hisobga olish muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bilan birga o`tgan asrning 90- yillari boshlaridan mamlakatda iqtisodiy manfaatlar muammosi keskin va dolzarb bo`lb qoldi. Bu “Iqtisodiy xavfsizlik” tushunchasining juda murakkabligi bilan bog`liq. An`anaviy yo`nalish va usullar iqtisodiy xavfsizlikni to`liq tavsiflashga, iqtisodiy munosabatlar darajasini avvaldan aytib berish va barqarorlikni saqlashning amali yo`llarini ko`rsatishga ojizdir.
Shuning uchun mamlakatning oily hukumat organlari doirasida iqtisodiy xavfsizlik har xil talqin qilinadi. Shuningdek, unga erishish masalalari va vositalarining ustuvorligini ta`minlashga yo`naltirilgan aniq konsepsiya va strategiya ham yo`q.
Iqtisodiy xavfsizlik – davlat milliy xavfsizligining asosiy tashkil etuvchilaridan biri, mamlakat iqtisodiy ehtiyojlarini kafolatli ta`minlah yo`llari, vositalari va usullariga asos soluvchi qarashlar yig`indisidir. Konseptual ko`rinishda u davlatning iqtisodiy potensiali holatidan kelib chiqadigan iqtisodiy xavfning asosiy omillari tahliliga asoslangan. Iqtisodiy xavfsizlikning davlat strategiyasini ishlab chiqish uchun har qanday xavf va xususan, iqtisodiy xavfni majmuali tekshirish kerak.
Yuqorida qayd etganimizdek, iqtisodiy xavfsizlik asosida rivojlanish va rivojlanishning barqarorligiga o`xshash bo`lgan muhim tashkil etuvchilari yotadi –bu material, inshootning, uni yangi sifat holatiga, ya`ni tarkib yoki tuzum o`zgarishiga keltiradigan qonuniy o`zgarishidir. Rivojlanishsiz iqtisodiy taraqqiyot bo`lishi mumkin emas. Barqarorlik –bu, jamiyatning favqulotda holatlarda ham o`z manfaatlarini qoniqtirish qobiliyati, holatini tiklash imkoniyatidir. Bu jamiyat faoliyatining hamma sohalarida o`tkaziladigan va uning potensialini takomillashtirishga, hayotga qobilligini ta`minlashga yo`naltirilgan choralar majmuasidir.
Iqtisodiy xavfsizlikning tekshirish predmeti tashkil etilgan va muvofiqlashtirilgan iqtisodiy munosabatlar yig`indisi sifatidagi davlat iqtisodiy tiziminig o`zidir. Iqtisodiy xavfsizlikning inshootlari –ularning himoyasi, xavfsizlik siyosatining asosiy mazmuni va strategik maqsadini tashkil etgan , real mavjud bo`lgan hodisalar, jarayonlar va munosabatlardir. Inshootlarga, shuningdek, iqtisodiy munosabatlarning yetuklik darajasini aniqlovchi shaxs, jamiyat, davlat ham kiradi. Iqtisodiy xavfsizlikning eng muhim me`yori shaxs, guruh, jamiyat va davlat iqtisodiy manfaatlarini saqlash, xavfsizlikni ta`minlash uchun ularning o`zaro javobgarliga asoslanadi. Iqtisodiy xavfsizlik subyektlari funksional va soha vazirlik va idoralari, soliq va bojxona xizmatlari, banklar, birjalar , fondlar va sug`urta kompaniyalari, shuningdek, ishlab chiqaruvchilar, sotuvchilar va istemolchilar hisoblanadi.
Iqtisodiy xavfsizlikning ta`rifi ko`p. Ulardan biri iqtisodiy xavfsizlik – bu , davlatning iqtisodiy tizimiga ta`sir qiluvchi eng kam chiqimlar bilan barqaror, bosqichma-bosqich rivojlangan holda jamiyatning potensial imkoniyatlarini har tomonlama amalgam oshirish uchun milliy manfaatlar ustuvorligini ta`minlashga imkon beruvchi ( ichki va tashqi) shart va omillar yig`indisi, shuningdek, davlatning turli xil xavflar va yo`qotishlarga qarshi turish qobiliyatidir.