Iqtisodiyot fakulteti Buxgalteriya hisobi va audit yõnalishi 1-kurs

---

Iqtisodiyot fakulteti Buxgalteriya hisobi va audit yõnalishi 1-kurs
talabasi Raxmonov Boburjon
Iqtisodiyot nazariyasi fanidan oraliq nazorat
savollari
Variant №15
1.
Фойданинг мазмуни, фойда нормаси ва массаси
Firma faoliyatining asosiy maqsadi –foyda olishdir.
Foyda nima? Bu savolga turli nazariyalar turlicha yondashadi. K.
Marksning mehnat qiymati nazariyasiga ko‘ra, foyda – bu
qo‘shimcha qiymatning o‘zgartirilgan shakli (amalga oshirilgan
qo‘shimcha qiymat). Tovar qiymatining formulasi quyidagicha:
W = C + V + m, bu yerda
S – sarflangan doimiy kapital (saflangan ishlab chiqarish vositalari);
V – sarflangan o‘zgaruvchan kapital (ishchilarning ish haqiga
sarflar);
m – qo‘shimcha qiymat, mahsulot sotilgandan keyin foydaga

---

aylanadi.
Agar bozordagi narx tovar qiymatiga teng bo‘lsa, unda foyda
yaratilgan qo‘shimcha qiymatga teng bo‘ladi. Agar bozordagi narx
tovar qiymatidan oshiq bo‘lsa, unda foyda yaratilgan qo‘shimcha
qiymatdan oshiq bo‘ladi. Agarda bozordagi narx tovar qiymatidan
past darajada o‘rnatilgan bo‘lsa, unda tadbirkor yaratilgan
qo‘shimcha qiymatga nisbatan kamroq foyda oladi.
Neoklassik nazariyaga ko‘ra foydaning bir nechta ta’riflari bor.
Foyda – bu kelajakdagi risk va noaniqlik uchun haq, foyda – bu
tadbirkorlik qobiliyatining haqi; foyda – bu ishlab chiqarish omili
sifatida kapital uchun daromad; foyda – bu kelajakda kapitalni
oshirish maqsadida hozirgi vaqtda tadbirkorning keragidan kamroq
iste’mol qilgani uchun olgan mukofoti.
Foyda taqsimlovchi, rag‘batlantiruvchi va axborot berish vazifalarini
bajaradi. Taqsimlovchi vazifa quyidagi tarzda namoyon bo‘ladi:
kapital baland foyda normasiga ega bo‘lgan tarmoqlarga
intiladi, shuningdek, moddiy, mehnat va moliyaviy resurslarning
ushbu sohalarga qayta taqsimlanishi yuz beradi. Rag‘batlantiruvchi
vazifa shunda ifodalanadiki, tadbirkorlar ko‘proq foyda olish
maqsadida fan- texnika taraqqiyotining yangi yutuqlarini joriy qilish,
mehnat unumdorligini oshirishga manfaatdorlar. Foyda
tadbirkorlarga qaysi mahsulotni ko‘proq ishlab chiqarib, qaysi
mahsulotni esa qisqartirish yoki umuman ishlab chiqarmaslik
to‘g‘risida axborot beradi. Bu axborot berish vazifasining namoyon

---

bo‘lishi.
Foydani hisoblash uchun pul tushumini aniqlashimiz
lozim. Firmada tovar va xizmatlarni sotishdan olingan mablag‘lar
uning pul tushumi yoki yalpi daromadi deyiladi.
Yalpi daromad (TR – total revenue) quyidagicha aniqlanadi: ishlab
chiqarilgan mahsulot hajmi uning narxiga ko‘paytmasiga teng:
TR = Q*P,
Q – ishlab chiqarish hajmi, P – mahsulot narxi.
Bundan tashqari, o‘rtacha daromad va me’yoriy daromad
ko‘rsatkichlari mavjud. O‘rtacha daromad (AR – average
revenue) mahsulot bir birligiga to‘g‘ri keladigan daromad miqdorini
ifodalaydi
2.
Нарх ва унинг вазифалари
Tovarlar qiymati va ularning nafliligi o‘zlarining namoyon bo‘lishini
narxda topadi. Amaliy hayotda qiymat tovar ishlab chiqaruvchilarni,

---

naflilik esa iste’molchilarni rag‘batlantiruvchi, ularni harakatga
keltiruvchi kuch sifatida amal qiladi.
Tovarning xarid qilinishi uning alohida olingan bir kishi uchun emas,
balki jamiyat uchun nafliligini va shu bilan birga ijtimoiy qiymatini
ham tan olishni bildiradi. Shu sababli, «ijtimoiy naflilik»
tushunchasining o‘zi biror tovar (xizmat) ning jamiyat uchun
nafliligi, qadr-qiymatga egaligini ko‘rsatadi. Shu mulohazalardan
kelib chiqib aytish mumkinki, narx o‘zida faqatgina naflilik yoki
sarflarning birini emas, balki har ikkalasining bir vaqtda
mavjudligini va ularning ma’lum miqdorini pul ko‘rinishida ifoda
etadi.
Tovardagi ikki xususiyat birdaniga tan olinmasa, u pulda
ifodalanmasa oldi-sotdi sodir bo‘lmaydi. Chunki tovarning qiymati
tomonida sotuvchining manfaati, nafliligi (iste’mol qiymati)
tomonida esa xaridorning manfaati yotadi. Tovar egasi o‘z
tovari uchun ketgan sarflarni qoplab, ma’lum darajada, iloji boricha
ko‘proq foyda olishni ta’minlashi mumkin bo‘lgan qiymatni pul
shaklida o‘zlashtirishga intilsa, xaridor iloji boricha sarf qilayotgan
pulining har bir birligiga ko‘proq naflilikka (iste’mol qiymatiga) ega
bo‘lishga harakat qiladi. Ularning manfaatlari to‘g‘ri kelgan nuqtada,
darajada narx o‘rnatilib, tovar pul almashuvi, oldi-sotdi sodir bo‘ladi.
Bulardan xulosa qilib aytish mumkinki, narx – real bozor
iqtisodiyoti sharoitida tovar va xizmatlarning ijtimoiy qiymati va
ijtimoiy nafliligi puldagi ifodasidir.
3.
Мулкчилик муносабатларининг объекти ва субъектлари

---

Mulkchilik munosabatlari har qanday jamiyat iqtisodiy tizimining
asosiy munosabatlaridan birini tashkil qilib, insoniyat
taraqqiyotining mahsuli hisoblanadi.
Mulkchilik munosabatlari moddiy va ma’naviy ne’matlarni ishlab
chiqarish, hamda jamiyat boyliklarini o’zlashtirish jarayonlarida
vujudga keladi.
Shunday ekan, mulkchilik munosabatlari - bu mulkka egalik qilish,
foydalanish, tasarruf etish va o’zlashtirish jarayonlarida vujudga
keladigan iqtisodiy munosabatlardir.
Mulkka egalik qilish mulkning egasi qo’lida saqlanib turishini
bildiradi va yaratilgan moddiy boyliklarni o’zlashtirishning ijtimoiy
shaklini ifodalaydi. Ayrim hollarda mulkka egalik qilish uning egasi
ixtiyorida saqlangan holda, undan amalda foydalanish esa
boshqalar qo’lida bo’ladi. Bunga ijaraga berilgan mol-mulkni misol
qilib keltirish mumkin.
Mulkdan foydalanish - bu mol-mulkning iqtisodiy faoliyatda
ishlatilishi ijtimoiy hayotda qo’llanilishidir. Mol-mulkni o’zlashtirish
yuz berganda u daromad olish uchun yoki shaxsiy ehtiyojni
qondirish uchun ishlatilishini bildiradi. Mulkni tasarruf etish - bu
mol-mulk taqdirining mustakil hal qilinishidir. U mol-mulkni sotish,
meros qoldirish, xadya qilish , ijaraga berish kabi xollar orqali ro’y
beradi.

---

Mulkchilik munosabatlarining iqtisodiy mazmunini uning ajralmas
jihatlari (egalik qilish , foydalanish, o’zlashtirish va tasarruf etish)
belgilab bersada, bu munosabatlar tavsifi nafaqat alohida mulk
shakllarida, balki bitta mulk shakli doirasida ham farqlanishi
mumkin.
Mulkchilik jamiyatdagi ham huquqiy, ham iqtisodiy munosabatlar
mazmunini o’zida ifodalaydi. Mulkchilikning huquqiy va iqtisodiy
mazmuni o’zaro bog’liq va bir-birini taqozo qiladi, shu sababli
mulkchilik bir vaktda ham iqtisodiy, ham huquqiy kategoriya
hisoblanadi. Bu birlikda, yuqorida ko’rsatilganidek, hal qiluvchi rolni
mulkchilikning iqtisodiy tomoni egallaydi. Agar mulk iqtisodiy
jihatdan ro’yobga chiqarilmasa, ya’ni o’zlashtirilmasa, ishlab
chiqarishda foydalanilmasa yoki mulk egasiga daromad keltirmasa,
bunda u «huquqiy» kategoriya sifatida qoladi.
Mulkchilik xo’jalik va tadbirkorlik faoliyatining turli shakllari orqali
iqtisodiy jihatdan ro’yobga chiqariladi.
Boshqa tomondan, mulkchilikning huquqiy jihati uning iqtisodiy
tomoniga nisbatan faqat bo’ysinuvchi rol o’ynamaydi. Bu shunda
ko’rinadiki, ishlab chiqarish vositalariga ma’lum huquqiy egalik
qilmasdan, xech kim ishlab chiqarish jarayonini amalga oshira
olmaydi, ishlab chiqarish vositalari va ishlab chiqarilgan
mahsulotdan foydalana olmaydi. Shu sababli mulkchilikning

---

huquqiy normalari (egalik qilish, tasarruf qilish, foydalanish huquqi)
iqtisodiy munosabatlarning aniqlashtirilgan ko’rinishi hisoblanadi.
Huquqiy normalar, bir tomondan, aynan mulkchilik munosabatlarini
muhofaza qilish zarurati bilan bog’liq xolda vujudga kelsa, boshqa
tomondan u tovar ishlab chiqarish sharoitida mulkchilik
munosabatlarini rivojlantirishda g’oyat muhim rol o’ynaydi. Bu rol
shunda ko’rinadiki, tovar xo’jaligi sharoitida ayrim ijtimoiy qatlamlar
ishlab chiqarish jarayonida qatnashmasdan, ayirboshlash
munosabatlarida ishtirok etib (masalan, savdo vositachilari)
mulkdorga aylanish imkoniyati paydo bo’ladi.
Shunday qilib, mulkchilikning huquqiy normalari, birinchidan, ishlab
chiqarish vositalari va yaratilgan moddiy ne’matlarning muayyan
shaxslarga (huquqiy yoki jismoniy) tegishli ekanligini, ikkinchidan,
mulk egalarining qonun bilan qo’riqlanadigan vakolatlarini va
nihoyat, uchinchidan mol-mulkni himoya qilish usullarini belgilab
beradi.
Mulkchilik munosabatlari uning ob’ektlari va sub’ektlari bo’lishini
shart qilib qo’yadi. Mulkka aylangan barcha boylik turlari mulkchilik
ob’ektlaridir. Mulk ob’ekti bo’lib, inson yaratgan moddiy va ma’naviy
boyliklar, tabiiy boyliklar, aqliy mehnat mahsuli, insonning mehnat
qilish qobiliyati - ishchi kuchi va boshqalar hisoblanadi. Mulk
ob’ektida asosiy bo’g’in - bu ishlab chiqarish vositalariga egalik
qilish hisoblanadi. Ishlab chiqarish vositalari kimniki bo’lsa, ishlab
chiqarilgan mahsulot ham unga tegishli bo’ladi.

---

Real hayotda ishlab chiqarish vositalarining umumlashish darajasi
turli xil, ya’ni ishlab chiqaruvchilarning ishlab chiqarish vositalari
bilan qo’shilishi turli darajada va turli shakllarda amalga oshiriladi.
Shunga mos ravishda mulk sub’ektlari vujudga keladi. Mulk
sub’ekti jamiyatda ma’lum ijtimoiy-iqtisodiy mavqega ega bo’lgan,
mulk ob’ektini o’zlashtirishda qatnashuvchilar, mulkiy
munosabatlar ishtirokchilari bo’lib, ular jamoa, sinf, tabaqa yoki
boshqa ijtimoiy guruhlarga birlashgan bo’ladi. Ayrim kishilar, oilalar
va davlat ham mulkchilik sub’ekti bo’lib chiqadi.
Mulk ob’ektlari va sub’ektlari yordamida mulkchilik munosabatlari
va huquqlarini yanada yaqqolroq tushunish mumkin. Mulkchilik
munosabatlari -bu mulk ob’ektini o’zlashtirish bo’yicha mulk
sub’ektlari o’rtasidagi iqtisodiy munosabatdir. Bu qoidani quyidagi
tasvir orqali ifodalash mumkin:
4.
Қиймат қонуни, унинг моҳияти ва вазифалари
bozor tizimi, tashqi muhit bilan aloqada saqlab va rivojlantirish
imkonini beradi, ichki yaxlitligi bor. Bu rivojlanish, odamlar ijtimoiy
harakati qoidalari bor o'z qonunlari tomonidan amalga oshiriladi.
Ular, doimiy barqaror bo'lgan mohiyatini aks ishlab chiqarish
munosabatlari , va nafaqat iqtisodiy sohada kundalik faoliyatida
namoyon bo'ladi, balki, huquqiy, siyosiy va mafkuraviy sohalardagi.
bozor mexanizmi faoliyat Iqtisodiyot ikki asosiy qonunlari bilan
tartibga solinadi. Bu ta'minoti qonun va talab va qiymati qonun.

---

ikkinchisi asosiy qonuni tovar ishlab chiqarish (A. Smit, D. Rikardo,
falsafa).tovarlarni ishlab chiqaruvchilar va mahsulot ishlab
chiqarish ostida ijtimoiy mehnat taqsimoti o'rtasidagi
munosabatlarni tartibga soluvchi eng muhim va ob'ektiv qonunlar
biri qiymati qonun hisoblanadi. Uning mohiyati ijtimoiy zarur
mehnat tovarlar narxini ifoda hisoblanadi. U narxlarda qonuni
sifatida paydo bo'ladi va uning ta'siri mayatnik harakatini eslatadi:
narxlarining ko'tarilishi ishlab chiqarish va iqtisodiy kamaytirish
qisqartirish uchun qo'rg'oshin kamaytirish, tadbirkorlar faoliyatini
faollashtiradi. ekstremal holatlarda, ishlab chiqaruvchilar kapital
investitsiyalar, bu maydon tark kerak. Bu holda, bozorda tovarlar
oqimi kamayadi, va shunday qilib, narx qayta ketadi. Shunday qilib,
iqtisodiy sohada bir muvozanatni ta'minlash, inson xatti qonunlari
bilan iqtisodiy tizimida qiymati qonun.
Iqtisodiyot unda imkonsiz mutlaq muvozanat, ammo, va uzoq vaqt
dengesizliklerin hech qachon. Shu munosabat bilan, qonun ishlab
chiqarish sohalari o'rtasida resurslarni taqsimlash tartibga solish
va tovar ishlab chiqaruvchilar farq sabab kerak.
quyidagicha qiymati qonun vazifalari bor. birinchi - mehnat ijtimoiy
zarur xarajatlar tomonidan ijtimoiy mehnat hisob. Ikkinchi - ishlab
chiqarish, barcha sohalarda o'rtasidagi mehnat taqsimlanishini
ta'minlash uchun. o'zgarishini bozor narxlarida ishlab chiqarish
omillarining qiymatini atrofida tovarlar hajmi sozlash,
iqtisodiyotning boshqa sektorlari bir toshib ta'minlaydi. Uchinchi -
tovar ishlab chiqaruvchilar farqlash. Ular har xil mehnat xarajatlarini
bor. ziyon bunday xarajatlar bilan birga bo'lganlar past bo'ladi, aks

---

holda zarar, iloji bankrot xarobalari tortilishi kerak edi. qiymati
qonun jamoatchilik nisbatan kam individual xarajatlarini erishish
imkoniyatiga ega bo'lgan ishlab chiqaruvchilarni rag'batlantiradi.
To'rtinchidan - ishlab chiqarish xarajatlarini rag'batlantirish.
Yuqoridagi individual mehnat qiymati ijtimoiy zarur, so'ngra,
bankrot qilmaslik uchun, bir tadbirkor ularni kamaytirish kerak
bo'lsa. Bu jadallashtirishga ta'minlaydi tovarlar sotish, ishlab
chiqarishni rivojlantirish turtki bo'ladi daromad va foyda ortishi.
Beshinchidan - individual kompaniyalari va butun mintaqalar
o'rtasida ijtimoiy mahsulot tarqatish.qiymati va funktsiyasi qonuni
iqtisodiyotida muhim o'rin tutadi, lekin uning roli cheklangan,
chunki uning ta'siri, mutlaq emas. U iqtisodiy aktyorlar (ishlab
chiqaruvchilar, sotuvchilar) motivasyonlarını tushuntiradi. iste'mol
xaridor - Lekin u boshqa fanlar xatti tushuntirib qiyin. to'liq o'z
xarajatlarini barcha qoplash va maksimal foyda olib, bir narxda mol
sotish uchun izlayotgan tovar ishlab chiqaruvchilar. Bu uning
niyatlarimiz mantiq to'liq qiymati qonunchiligi bilan izohlanadi
hisoblanadi. Lekin iste'mol ishlab chiqaruvchining xarajat
manfaatdor emas, u unga mos mahsulot sifatini qondiradi bunday
narxini topish uchun intiladi. xatti bozor sub'ekti qiymati qonun
rioya qilmadi. Bu erda iqtisodiyot ikkinchi eng muhim qonun -
etkazib berish va talab huquq qonun.

---