Iqtisodiyot” kafedrasi o`quv-tanishuv amaliyoti bo`yicha

Qishloq xoʻjaligida davlat buyurtma tizimi
Oʻzbekiston agrar sektorining asosiy xususiyati shundaki, ikki qishloq xoʻjalik ekinlarini (paxta va bugʻdoy) ishlab chiqarish asosan davlat ehtiyojlari uchun yetishtiriladi.
Soʻnggi yillarda majburiy ravishda paxta uchun ajratilgan yerlarning bir qismi meva va sabzavot mahsulotlarini ishlab chiqarish foydasiga qisqardi. Shu bilan birga, 2017-yilda ekin maydonlari, bogʻlar va tokzorlar uchun ajratilgan barcha yerlarning uchdan ikki qismidan koʻpini paxta va bugʻdoy ekinlari tashkil etdi. 2017-yilda paxta va bugʻdoy ekin yerlari barcha ekin uchun ajratilgan yerlarning (meva bogʻlari va u zumzorlarni hisobga olmaganda) 82,2 foizini tashkil etdi.
3-Rasm. Ekin maydonlari, bogʻlar va uzumzorlar uchun ajratilgan qishloq xoʻjalik yerlarini taqsimlanishi, ming ga va foiz.
Davlat buyurtmasini shakllantirish va narxlash tizimining mavjud mexanizmlari fermerlarning koʻpchiligiga paxta va gʻalla yetishtirish orqali foyda koʻrishni qiyinlashtiradi [4]. Misol uchun, 2005-2013-yillarda davlat xaridlari va bugʻdoyning ichki bozor bahosi oʻrtasidagi farq. (2-jadvalga qarang). Bir necha yillar mobaynida ushbu farq 3-martaga oshgan.
Bundan tashqari, fermerlar uchun majburiy boʻlgan ekinlar uchun ajratilgan yer uchastkalari mavjud tizimda yerning tuproq xususiyatlari va iqlimi, suv mavjudligi, xodimlar malakasi va boshqalarni hisobga olgan holda ishlab chiqarish tuzilmasini optimallashtirishga imkon bermaydi. Koʻpincha boshqa yerlar paxta va bugʻdoy uchun ajratilgan yerlardan samaraliroq boʻladi. Biroq dehqon paxta va bugʻdoy uchun ajratilgan yerga oʻxshab ishlab chiqarish tuzilmasini optimallashtirishga qodir emas, boshqa maqsadlarda foydalanish esa taqiqlanadi.
Misol uchun, mamlakatdagi iqlim sharoiti tufayli non mahsulotlari uchun moʻljallangan bugʻdoyni yetishtirish qiyin. Davlat bu muammolarni mamlakat va hatto har bir mintaqaning tuproq va iqlim sharoitlariga moslashtirilgan yangi navlarini tanlashga sarflash orqali hal qilishga urinmoqda, ammo bu uzoq va koʻp mablagʻ sarflanadigan jarayondir. Shu bilan birga, koʻplab fermer xoʻjaliklari don ekinlariga nisbatan koʻproq tabiiy, tarixiy, texnologik va malakali afzalliklarga ega boʻlgan meva-sabzavot mahsulotlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashishi ancha foydaliroq boʻlar edi.
Chorvachilik mahsulotlari majburiy davlat buyurtmalari amaliyotidan zarar koʻradi: 1992–1997-yillarda chorva mollari sonining sezilarli darajada oʻsishi bilan bir vaqtda yem-xashak ekiladigan yerlarning miqdori 3,7-marta kamaydi.
Paxta va bugʻdoy uchun davlat buyurtmasi amaliyoti natijasida:
· koʻplab fermer xoʻjaliklari achinarli moliyaviy ahvolda;
· fermerlar yangi axborot va agrotexnologiyalar, shu jumladan, suv tejashni joriy qilish uchun ragʻbatlantiruvchi va moliyaviy resurslarga ega emas;
· fermerlarning tuproq unumdorligini saqlab qolish va yaxshilash uchun ragʻbatlantiruvchi va moliyaviy resurslari yoʻq (bu mulk huquqlarining zaif muhofazasi bilan ham bogʻliq);
Qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarishining umumiy salohiyati potensialdan past (mavjud tizim qiyosiy ustunliklarni hisobga olgan holda ishlab chiqarish tarkibini optimallashtirishga imkon bermaydi).
Bularning barchasi tarmoqni rivojlantirish, qishloq aholisi va aholi farovonligini oshirish imkoniyatlarini cheklaydi.
Bundan tashqari, majburiy davlat buyrugʻi tizimi — fermerlarning yerni ijaraga berish boʻyicha shartnomada koʻrsatilgan huquqlarini doimiy ravishda buzishining asosiy sababidir. Davlat buyurtmasini bajarish uchun koʻpincha yerni yoʻqotish va qayta taqsimlash amalga oshiriladi.
Rasmiy maʼlumotlarga koʻra, qishloq xoʻjaligi mahsulotlarining asosiy turlarini (paxtadan tashqari) ishlab chiqarish yil sayin ortib bormoqda. Bu ayniqsa meva va sabzavot mahsulotlariga tegishli, ishlab chiqarish bilan birga uni qayta ishlash va eksport qilish ham oʻsib bormoqda. Chorvachilik mahsulotlarini ishlab chiqarishda ham sezilarli oʻsish kuzatilmoqda. (Chorvachilik mahsulotlarining asosiy qismi fermer xoʻjaliklarida ishlab chiqilganini va ularning statistik hisobotlari oʻziga xos tarzda olib borilishini hisobga olib, ushbu koʻrsatkichlar ehtiyotkorlik bilan koʻrib chiqilishi kerak).
1992-yildan keyin bugʻdoy yetishtirishning sezilarli darajada oʻsishiga taʼsir etgan omillar — bu ekin maydonlarining kengayishi hamda bu bugʻdoyning hosildorligi sezilarli darajada oshganidir. Shunday qilib, 1991–2014-yillar oraligʻida hosildorlikning qariyb toʻrt barobar 12,8 sentner/ga’dan 48,6 sentner/gektarga oʻsdi. Biroq, bugʻdoyning hosildorligi va hajmi sezilarli darajada oshirilganga oʻxshaydi, bunga sabab statistik hisobot usullari. Fermerlar davlatga bugʻdoyning 40 foizini topshirishga majburlar, ammo ular bajarishi shart boʻlgan rejalashtirilgan vazifalar ham mavjud. Statistik hisob-kitoblarga koʻra, agar davlat buyurtmasi fermerlar tomonidan yetishtirilgan hosilning 40 foizini tashkil qilsa, fermerlar davlat buyurtmasi boʻyicha rejadan koʻra 2,5 barobar koʻproq bugʻdoy oʻstirishi kerak. Boshqacha aytganda, statistik maʼlumotlarga koʻra, fermerlar tomonidan bugʻdoy yetishtirish hajmlari 2,5 ga koʻpaytiriladi. Haqiqiy ishlab chiqarish miqdori nomaʼlum.
Qishloq xoʻjaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish va eksport qilishning sezilarli darajada oshishiga qaramasdan hozirda mavjud boʻlgan davlat buyurtmalar tizimi va eksportni boshqarish amaliyoti qishloq xoʻjaligi mahsulotlari uchun erkin bozorlarni shakllantirishga imkon bermaydi.
Paxta bozori erkin emas, chunki davlat monopolist va faqatgina davlat xom ashyoni sotib oladi. Keyin esa paxta eksport uchun va ichki isteʼmolchilar uchun taqsimlanadi. Bugungi kunda tajriba sifatida «agrosanoat majmuasi» joriy etilmoqda, unda fermerlar paxtani davlatga emas, balki toʻgʻridan-toʻgʻri klasterdagi qayta ishlash korxonalariga sotishlari kerak boʻladi. Ammo bunday model paxta bozorining paydo boʻlishini anglatmaydi, balki «krepostnoy qaramlik»ni yaratadi, faqat fermerlar hozirgidek davlatga emas, balki paxtani qayta ishlovchi fermerlarga tobe boʻladi.
Davlat uzoq vaqt davomida (ehtimol, 2019-yil davomida ham) meva va sabzavotlarni eksport qilishni markazdan turib tartibga ,solishga harakat qilmoqda. Oʻtgan yillarda bunday tartibga solishning asosiy vositalari sifatida quyidagilar xizmat qildi:
- mahsulotlarni eksport qilish uchun kvotalar ajratish (Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining oylik qarorlar),
- davlat savdo kompaniyalari orqali majburiy eksport,
- minimal eksport narxini belgilash (mahsulot sotish taqiqlangan),
- 100 foiz oldindan toʻlov talabi,
- valyuta tushumini kechiktirilgani uchun jarima (100 foiz oldindan toʻlov talabini bartaraf etish mumkin boʻlgan hollarda) va h.k.
2017-2018-yillar mobaynida meva va sabzavotlarni eksport qilish boʻyicha maʼmuriy toʻsiqlarning koʻpi yoʻq qilindi. Biroq yangi mexanizm 2019-yildan boshlab qanday ishlashi, bu tizim maʼmuriy aralashuvlardan qanchalik ozod boʻlishi hozircha aniq emas.
Maqola nashrga tayyorlanayotgan vaqtida, meva-sabzavot va toʻqimachilik mahsulotlarining kontrakt qiymatini monitoring qilish boʻyicha hukumat qarori loyihasi ishlab chiqildi. Hujjatning mohiyati shundaki eksportchilar oʻz mahsulotlarini Tashqi savdo va Investitsiyalar vazirligi tomonidan belgilangan narxlardan koʻra arzonroq narxda sotmasliklari zarur. Yaʼni, mansabdor shaxslar yana meva va sabzavotlarni eksport qilishni nazorat qilmoqchi ekanliklari tasdiqlandi.
Sanoatni maʼmuriy tartibga solish tizimi resurs bozorlariga ham taalluqli. Qishloq xoʻjaligi texnikasi, yoqilgʻi-moylash materiallari, oʻgʻitlar, ozuqa, urugʻlar, biologik va kimyoviy oʻsimliklarni himoya qilish mahsulotlari va boshqa mahsulotlar fermerlarga davlat monopolistlari tomonidan yetkazib beriladi. Baʼzi mahsulotlar narxlari koʻpincha subsidiyalanadi. Past (subsidiyalangan) narxlarda sotib olinishi mumkin boʻlgan mahsulotlar miqdori cheklangan va ular paxta va bugʻdoyning ekin maydonlari miqdori, ularning kutilayotgan rentabelligi bilan belgilanadi.
Fermerlar yoqilgʻi, oʻgʻitlar va urugʻlarni faqat davlat tomonidan ochilgan punktlarda olishlari mumkin. Yetkazib beruvchilar oʻrtasida raqobat yoʻq, bu ularning sifatsiz xizmat koʻrsatishiga olib keladi.
Hukumat buyurtmalariga boʻysunmagan mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun ishlab chiqaruvchilar moddiy resurslarni bozorda mavjud narxlarda oʻzlari sotib olishlari kerak. Bundan tashqari, davlat korxonalari qishloq xoʻjaligi texnikasi xizmatlarini koʻrsatishadi (traktorni haydash, kombaynda yigʻib olish, hosilni yetkazib berish va hokazo), mashina-traktor parklari tarmogʻi mavjud. Nihoyat, davlat ishlab chiqarishni avans orqali amalga oshiradi: fermerlar koʻpincha paxta va bugʻdoy sotishdan keladigan daromadlarni hisobga olib resurslarni avans toʻlovi orqali oldindan sotib oladi. Shu bilan birga, dehqon, maʼlum bir vaziyat yoki mahalliy sharoitga qarab, avans qilib olingan naqd pulni erkin tarzda sarflay olmaydi. Fermer pul emas, balki davlat narxlarida toʻlangan resurslarni oladi, bu esa fermerning moliyaviy mustaqilligini cheklaydi.
Qishloq xoʻjaligi sektori iqtisodiyotning «strategik tarmoqlari»ni rivojlantirishga (Stalin sanoatlashtirish yillarida ham shu usuldan foydalanilgan) yirik moliyaviy inyeksiya donorlari rolini topshirdi. Ushbu siyosat muvaffaqiyatsizlikka uchradi, Oʻzbekiston kuchli sanoat davlatiga aylanmadi, ammo iqtisodiy rivojlanishda sezilarli darajada orqada qoldi. 2017-yilda boshlangan tizimli islohotlar samarasiz iqtisodiy modelni tark etishni nazarda tutadi. Biroq, qishloq xoʻjaligi sohasidagi maʼmuriy tartibga solish mexanizmlariga hali ham muhim oʻzgarishlar kiritilmagan.
Sektor radikal islohotga muhtoj, uning asosiy mazmuni quyidagilardan iborat:
- ayrim ekinlar uchun yerni majburiy kvotalashni bekor qilish (agar davlat buyurtmasi saqlanib qolsa-da, fermerlarga ishlab chiqarish tarkibini optimallashtirish uchun yerlardan erkin foydalanish imkoniyati berilishi kerak).
- paxta va gʻalla ishlab chiqarish boʻyicha rejalashtirilgan maqsadli dasturlar amaliyotidan voz kechish (agar bir vaqtning oʻzida boʻlmasa, keyinchalik rejalashtirilgan maqsadlarni kamida bosqichma-bosqich, yillik qisqartirish).
- paxta va bugʻdoy uchun erkin va raqobatbardosh bozorlarni shakllantirish va rivojlantirish.
- qishloq xoʻjaligi mahsulotlarini eksport qilish boʻyicha barcha maʼmuriy toʻsiqlarni bartaraf etish.
- qishloq xoʻjaligi mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilar uchun resurslar va xizmatlar uchun erkin va raqobatbardosh bozorlarni shakllantirish va rivojlantirish.
.
Xulosa


Qishloq xo‘jalik mahsulotlarining hosildorligini oshirish kerak SADAF fermer MCHJ fermer xo’jaligida amaliyotda bo’ldim.Qishloq xo’jaligida ekinlarning hosildorigi normal darajada. Hosildorlikni yanada oshirish uchun avvalo yer unumdorligini oshirish kerak, buning uchun yerga ekilga mahsulotni turiga qarab unga keraklicha ug’itlarni uz vaqtida berilishi kerak. Paxta, bug‘doy, pomidor, kartoshka, sut va boshqa mahsulotlarning o‘rtacha hosildorligi ularning real imkoniyatlaridan ancha past. Bu ko‘rsatkichni oshirish uchun bir necha yillardan buyon izlanishlar olib borilmoqda.
2020 yilda Navoiy yalpi qishloq xo‘jaligi mahsuloti daromadining faqatgina 0,002 foizini qishloq xo‘jaligi sohasidagi izlanishlarga sarflnadi. Shu bilan birga, hozirgi kunda mahalliy fermerlar uchun axborot-konsultativ xizmatlar mutlaqo mavjud emas.Hozirgi kunda Qiziriq tumanida paxta 6023 gektar , bug’doy 8436 gektar va bog’ va boshqa ekinlar uchun 2083 yer maydoni ajratilgan.
Qishloq xo‘jaligini rivojlantirish uchun eksport imkoniyatlaridan maksimal foydalanish kerak
2018 yilda O‘zbekiston agro oziq-ovqat mahsulotlari eksport qiymati bor-yo‘g‘i 1,3 mlrd dollarni yoki gektar mahsuldor yerga nisbatan 330 dollarni tashkil qiladi. Taqqoslash uchun, o‘sha yili Vetnam 40 mlrd dollarlik qishloq xo‘jalik mahsulotini eksport qilgan. Bu davlatning eksportdan olgan foydasi har bir gektar mahsuldor yerga 6100 dollarni tashkil qiladi


Qishloq xo‘jaligini moliyalashtirish uchun byudjet mablag‘laridan foydalanish samaradorligini oshirish kerak. 2018 yilda O‘zbekistonda qishloq xo‘jaligi uchun davlat xarajatlari YAIMga nisbatan 1,8 foizni tashkil etdi (2016 va 2017 yillarda YAIMning 2 foizini tashkil etgan edi).
Boshqa davlatlar qishloq xo‘jaligiga YAIMning nisbatan kichikroq ulushini ajratadilar. O‘rta daromadli mamlakatlar YAIMning o‘rtacha 0,6 foizini sarflaydi, Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkilotining (IHTT) yuqori daromadga ega mamlakatlarida yalpi ichki mahsulotga nisbatan 0,2 foiz miqdorida mablag‘ ajratiladi. 2018 yilda Qozog‘iston qishloq xo‘jaligiga YAIMning 0,8 foizini, Vetnam esa 0,5
foizini sarfladi. Xatto yigirma yil avval ham o‘rta daromadli mamlakatlar kambag‘al bo‘lganida, ularning qishloq xo‘jalik byudjetlari YAIMga nisbatan 1,3 foiz ni tashkil qilar edi.
Davlat xarajatlari yuqori darajali bo‘lishiga qaramasdan, O‘zbekistondagi qishloq xo‘jaligi hali yuqori samaradorlikni namoyish eta olmaydi. Misol uchun, 2018 yilda qishloq xo‘jaligi noldan biroz yuqori o‘sishni ko‘rsatdi.
Men o'quv amaliyotimni o'tish mobaynida quyidagicha xulosaga keldim: SADAF MCHJ fermer xo’jalik faoliyati yaxshi tashkil qilingan va samarli olib borilmoqda Xususan men ham amaliyotim mobaynida ushbu korxonada xizmatlarini ko’rsatish jarayonlarida qatnashdim. Аmaliyotimni o'tash davomida o'zimga kerak bo'ladigan ma’lumotlarni oldim va tajribaga ega bo'ldim.Amaliyot mobaynida o’zimga notanish bo’lgan hisob-kitoblar, aholi suv ta’minoti bilan bog’liq bo’lgan yangiliklar va kelgusida rejalashtirilayotgan investitsion loyihalar,aholi suv bilan ta’minlashga doir umumiy tushunchalar men uchun yangilik bo’ldi.Shu bois o’tagan amaliyotimdan nimadir oldim. Undan tashqari amaliy bilimlarga ham ega bo’ldim.
Korxona xodimlari juda ochiq ko’ngillik bilan o’zlari bilgan bilimlarni beminnat men bilan ulashdilar.Amaliyot o’quvchiga kelgusidagi ishlari uchun boshlang’ich manbaa tayanch ekanligini tushunib yetdim. Amaliyot boshlanganining dastlabki kunlaridanoq ustozlarim o'rgatgan nazariy bilimlarni amaliyotda qo'llashga harakat qildim. Amaliyot men uchun juda ham sermahsul, unumli va qiziqarli bo'lib o'tdi. Kelgusida bu amaliyotda o’rgangan tajribalarim albatta qo’l kelishiga umid qila

Foydalanilgan adabiyotlar

1. 
   " O‘zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida" gi O’zbekiston Respublikasi vazirlar Mahkamasining qarori. 32-сон 17.01.2001
   
2. 
   O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018-yil 7-dekabrdagi 995-sonli “O‘zbekiston Respublikasi Hukumatining ayrim qarorlariga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida (O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Qishloq va suv xo‘jaligi davlat boshqaruvi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2018-yil 17-apreldagi PF-5418-son Farmoni
   
3. 
   O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi Qishloq xo‘jaligi vazirligi faoliyatini tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2018-yil 17-apreldagi PQ-3671-son qarori, “O‘zbekiston Respublikasi Suv xo‘jaligi vazirligi faoliyatini tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2018-yil 17-apreldagi PQ-3672-son qarori
   
4. 
   " O‘zbekiston Respublikasi Qishloq xo‘jaligi vazirligi to‘g‘risidagi qonun.