Iqtisodiyot va menejment

4-jadval. O‘zbekistonda 2000-2004 yillarda YAIM tarkibida iste’mol va jamg‘arish o‘rtasidagi nisbatning o‘zgarishi, (%)

Davr	YAkuniy iste’molda xarajatlar jami, %			YAlpi jamg‘arish, %			Sof eksport, %
	Xususiy	Davlat	Asosiy kapitalga yalpi ichki investitsiya^*		Zahiralarning o‘zgarishi va boshqalar
2000	61,9	18,7	24,0		-4,4	-0,2
2001	61,5	18,5	27,9		-6,8	-1,1
2002	60,2	18,0	22,1		-0,9	0,6
2003	55,6	17,5	21,0		-0,3	6,2
2004	51,7	17,1	22,1		1,8	7,3

Manba: O‘zR Davlat statistika qo‘mitasi.

* - sof yaratilgan qiymatlar bilan.

Mamlakatimizda yillar davomida yalpi jamg‘arish hajmining ko‘payishi va sof eksportning o‘sishi 2004 yilda yalpi sarflar tarkibida pirovard iste’molning 73,1%dan 68,8%gacha kamayishiga ta’sir ko‘rsatdi. Bu asosan uy xo‘jaliklarining Shaxsiy iste’molini qisqarishi (55,6%dan 51,7%gacha) va 20 ga yaqin davlat boshqaruv tashkilotlarining tugatilishi va qayta tashkil etilishi, 40 ming nafar boshqaruv xodimlarining qisqartirilishi natijasida davlat boshqaruvi sarflarining pasayishi (17,5%dan 17,1%gacha) tufayli sodir bo‘ldi.

Shuningdek, 2004 yilda YAIM tarkibida asosiy kapitalning (21,0%dan 22,1%gacha) va moddiy aylanma mablag‘lar zahirasining (0,3%dan 1,8%gacha) o‘sganligi natijasida yalpi jamg‘arish (20,7%dan 23,9%gacha) oshganligi kuzatildi.

2. 
   ma’ruza mashg‘uloti
   

1. Investitsiyalarning mazmuni va vazifalari.

2. Investitsiyalar turlari va investitsiya hajmiga ta’sir etuvchi omillar.

3. O‘zbekistonda tarkibiy o‘zgarishlarni izchil amalga oshirishda qulay investitsiya muhitining yaratilishi.
Investitsiyalar yalpi sarflarning asosiy tarkibiy unsurlaridan biri hisoblanadi. Investitsiyalar darajasi jamiyat milliy daromadi hajmiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi, milliy iqtisodiyotdagi ko‘plab mutanosibliklar investitsiya hajmining o‘sish sur’atiga bog‘liq bo‘ladi. Investitsiyalar mamlakat miqyosida kengaytirilgan takror ishlab chiqarish ob’ektlari qurish, stanok, uskuna va Shu kabi uzoq muddatli foydalaniladigan asosiy kapitallarni sotib olish, ishga tushirish bilan bog‘liq sarflarni bildiradi.

Investitsiyalar – asosiy va aylanma kapitalni qayta tiklash va ko‘paytirishga, ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirishga qilingan sarflarning pul shaklidagi ko‘rinishidir. U pul mablag‘lari, bank kreditlari, aksiya va boshqa qimmatli qog‘ozlar ko‘rinishida amalga oshiriladi. Pul mablag‘lari ko‘rinishidagi investitsiya nominal investitsiya, ana Shu pul mablag‘lariga sotib olish mumkin bo‘lgan investitsion resurslar real investitsiya deyiladi.

Investitsiyalarni ro‘yobga chiqarish bo‘yicha amaliy harakatlar - investitsion faoliyat, investitsiyalarni amalga oshiruvchi shaxs - investor deyiladi.

Hozirgi davrda «…iqtisodiyotga xorij sarmoyasini, avvalo, bevosita yo‘naltirilgan sarmoyalarni keng jalb etish uchun qulay huquqiy shart-sharoitni, kafolat va iqtisodiy omillarni yanada kengaytirish»⁷¹ alohida ahamiyatga ega. Shunga ko‘ra, bu boradagi chora-tadbirlarni kuchaytirish natijasida 2004 yilda «…mamlakat real iqtisodiyotiga yo‘naltirilgan investitsiyalar hajmi sezilarli darajada oshdi. O‘tgan (2004) yili bu ko‘rsatkich 5,2 foizga o‘sdi va yalpi ichki mahsulotning 20 foizini tashkil etdi. Bunda markazlashtirilgan manbalar ulushi keskin kamaydi va markazlashtirilmagan manbalar, avvalo, korxonalarning o‘z mablag‘lari ulushi oshib, jami investitsiyalarning 43 foizdan ortig‘ini tashkil etdi».⁷²

Shuningdek, 2004 yilda barcha moliyalashtirish manbalari hisobidan asosiy kapitalga investitsiyalar hajmi 2473,2 mlrd. so‘mni tashkil etib, ularda nodavlat sektorining ulushi 2000 yildagi 36,1% dan, 2004 yilda 58,6% ga etdi (4-jadval).

4-jadval. O‘zbekistonda asosiy kapitalga investitsiyalar dinamikasi va ularni mulk shakllari bo‘yicha taqsimlanishi tarkibi

Ko‘rsatkichlar	2000	2001	2002	2003	2004
Asosiy kapitalga investitsiya, mlrd.so‘m	744,5	1320,9	1442,4	1899,2	2473,2
Davlat mulki (%da)	63,9	47,0	40,9	40,4	41,4
Nodavlat mulki (%da)	36,1	53,0	59,1	59,6	58,6

Manba: O‘zR Davlat statistika qo‘mitasi.
Investitsiyalarning manbalaridan biri bo‘lib aholi keng qatlamlari (ishchilar, o‘qituvchilar, vrachlar va boshqalar)ning jamg‘armalari hisoblanadi. Shuni ta’kidlash lozimki, amalda jamg‘arma egasi va investor bir shaxsda namoyon bo‘lishi va bo‘lmasligi ham mumkin. Odatda, jamg‘arma jamiyatdagi ko‘pchilik sub’ektlar tomonidan amalga oshirilib, ulardan investitsiya sifatida foydalanish esa butunlay boshqa sub’ektlar tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Shuningdek, iqtisodiyotda faoliyat yurituvchi sanoat, qishloq xo‘jalik va boshqa korxonalar jamg‘armasi ham investitsiya manbai bo‘lib hisoblanadi. Bu o‘rinda «jamg‘aruvchi» va «investor» bir sub’ektda mujassamlashadi.

Investitsiya faoliyati quyidagi manbalar hisobiga amalga oshirilishi mumkin:

- investorlarning o‘z moliyaviy resurslari (foyda, amortizatsiya ajratmalari, pul jamg‘armalari va h.k.);

- qarz olingan moliyaviy mablag‘lar (obligatsiya zayomlari, bank kreditlari);

- jalb qilingan moliyaviy mablag‘lar (aksiyalarni sotishdan olingan mablag‘lar, jismoniy va huquqiy shaxslarning pay va boshqa to‘lovlari);

- davlat byudjeti mablag‘lari;

- chet elliklar mablag‘lari.

Mamlakatimizda investitsiyalarning moliyalashtirish manbalari tuzilishi ham yillar davomida o‘zgarib bormoqda (5-jadval). Jumladan, yildan yilga davlat byudjeti mablag‘larining ulushi kamayib, chet el investitsiyalari va kreditlari hamda aholi mablag‘larining ulushi oshib bormoqda.

5-jadval.Respublikada asosiy kapitalga investitsiyalarning moliyalashtirish manbalari bo‘yicha tuzilishi (% hisobida)⁷³

Ko‘rsatkichlar	1992	1995	2000	2002	2004
Jami kapital qo‘yilmalari	100	100	100	100	100
Shu jumladan:
Davlat byudjeti mablag‘lari	26,6	22,9	29,2	25,0	14,9
Korxonalarning o‘z mablag‘lari	52,9	47,0	27,1	40,0	43,2
Banklari kreditlari	0,3	9,6	6,8	1,7	2,3
CHet el investitsiyalari va kreditlari	-	14,0	23,2	20,5	24,5
Aholi mablag‘lari	20,2	6,5	12,0	12,0	12,4
Boshqa mablag‘lar	-	-	1,7	0,8	2,7

Manba: O‘zR Davlat statistika qo‘mitasi

Investitsiyalarga sarflar darajasini ikkita asosiy omil belgilab beradi:

1) investitsiya sarflaridan kutilayotgan foyda normasi;

2) foiz stavkasi.

Investitsiyalarga qilinadigan sarflarning harakatlantiruvchi motivi foyda hisoblanadi. Tadbirkorlar ishlab chiqarish vositalarini qachonki ular foyda keltiradigan bo‘lsa, sotib oladilar.

Investitsiyalar darajasini belgilaydigan ikkinchi omil foizning real stavkasi hisoblanadi. Foiz stavkasi bu - real asosiy kapitalni sotib olish uchun zarur bo‘lgan, band qilingan pul kapitaliga korxona to‘lashi lozim bo‘lgan pul miqdori hisoblanadi. Agar kutilayotgan sof foyda normasi (masalan, 10 foiz) foiz stavkasi (7 foiz)dan ortiq bo‘lsa investitsiyani amalga oshirish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Aksincha, foiz stavkasi (aytaylik, 12 foiz) kutilayotgan sof foyda normasidan (10 foiz) ortiq bo‘lsa, investitsiyalash samarasiz hisoblanadi.

Investitsiya darajasiga kutilayotgan sof foyda normasi va foiz stavkasidan tashqari boshqa quyidagi omillar ham ta’sir ko‘rsatadi.

1. Mashina va uskunalarni xarid qilish, ishlatish va ularga xizmat ko‘rsatish xarajatlari.

2. Tadbirkorlardan olinadigan soliq miqdori.

3. Texnologik o‘zgarishlar.

Shunga ham e’tibor qaratish lozimki, yalpi sarflar tarkibining investitsiya sarflariga oid qismi yalpi xususiy ichki investitsiyalar deb yuritiladi. Shunga ko‘ra yalpi va sof investitsiyalarni ham bir-biridan farqlash zarur.