«iqtisodiyot va turizm fakulteti iqtisodiyot» kafedrasi «korxona iqtisodiyot» fanidan

Byudjet tashkilotlarida asosiy vositalar hisobining muammolari va ularni bartaraf qilish

Asosiy vositalar kirimini hisobga olishning to’g’riligini tekshirishdan maqsad s otib olingan asosiy vositalar hisobda to’g’ri aks ettirilganligini va foydalanishga top shirilgan ob’ektlarning real qiymatini ifodalashini tasdiqlashdan iborat.
Тekshiruvning ushbu bosqichida quyidagi amallarni bajarish zarur:

• 
  sotib olingan asosiy vositalar ob’ektlarining ro’yxatini (miqdori va qiymati ko’rsa tilgan holda) olish, olingan ma’lumotlarni 01100190 schyotlarning debet oborotlari bilan taqqoslash;
  

*yangidan sotib olingan asosiy vositalar ob’ektlarining jismonan mavjudligi va dast labki hujjatlarini tekshirish;

• 
  foydalanishga topshirilgan asosiy vositalar ob’ektlarining qiymati buxgalteriya his obi schyotlarida tegishli tarzda aks ettirilganligini aniqlash;
  
• 
  soliq qonunchiligining tegishli qoidalariga rioya qilinganligini aniqlash;
  
• 
  hisobot davri davomida asosiy vositalar katta miqdorda kirim qilingan hollarda e ski qurilmalar qiymati hisobdan o’chirilganligini.
  

Asosiy vositalar kirimini auditorlik tekshiruvidan o’tkazishni boshlashda dastlabki h ujjatlar, ularning belgilangan qoidalarga muvofiq rasmiylashtirilganligi nuqtai nazaridan shaklan tekshiruvdan o’tkazilishi zarur.
Asosiy vositalarni qabul qilishtopshirish (korxona ichidagi harakati) dalolatnomalari
dagi ma’lumotlarga asosan 0110/0190 schyotlar debeti bo’yicha kirimiga olingan
asosiy vositaning manbai aniqlanadi: Ustav kapitaliga hissa sifatida (4610 schyot krediti) k apital qo’yilmalar tartibida puli to’lanib sotib olingan yoki qurib bitkazilganda (0810, 082 0 va 0890 schyotlarning krediti), asosiy podaga qabul qilingan mollar qiymati (0840 s chyot krediti), tekinga olingan asosiy vositalar qo’shilgan kapital tarkibiga kirimga oli nganda (8530 schyotning krediti) va h. k.
So’ngra ko’rsatilgan muomalalarni buxgalteriya hisobining schyotlarida aks ettirilish tartibi tekshiriladi.
Тekinga olingan asosiy vositalar ob’ektlarini hisobga olish bo’yicha muomalalarni a ks ettirish tartibi O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va O’zbekiston Respubl ikasi Davlat soliq komitetining tegishli me’yoriy hujjatlarida belgilangan.
2003 yil 1 yanvardanboshlab iqtisodning nodavlat sektoridagi korxonalar uchun bep ul (tekin) olingan asosiy vositalar qiymatiga korxona qo’shilgan kapitali (8530- schyot krediti) ko’paytirilib kirimga olinadi. (Dt 01100190, Kt 8530) va ular qiyma ti soliqqa tortiladigan bazaga qo’shiladi. Auditor soliqqa tortiladigan foydaning miq dorini aniqlash hisobkitobi bilan tanishishi va bepul olingan mulklar qiymati soliqqa tortish maqsadida soliqqa tortiladigan foydaga qo’shilganligiga ishonch hosil qilishi lozi
m. Bulardan tashqari, auditor inventarizatsiya o’tkazish natijasida asosiy vositalar tarkibi da hisobda turgan inventar va xo’jalik ashyolari aniqlanib, ularni inventar va xo’jali k ashyolari (1080 schyot) qatoriga o’tkazilganining to’g’riligini ham tekshirishi zarur. Bundan dastlabki qiymatiga (Debet 1080 schyot va kredit 01100199 schyot), hisoblan gan eskirish summasiga provodkalar to’g’ri tuzilganligiga alohida e’tibor berish zarur.

Puli to’lanib sotib olingan, zamonaviylashtirilgan va texnikaviy jihozlangan asosiy vositalar bo’yicha korxona bir vaqtning o’zida kengaytirilgan takror ishlab chiqarish ni ta’minlash maqsadida ularning moliyalashtirish manbalarini sof foyda, o’tgan yild agi taqsimlanmagan foyda, zahira kapitalini aks ettirish lozim. Auditor korxonada sot ib olingan avtomobillarining to’g’ri rasmiylashtirilganligi, transport

vositalarini sotib olganlik uchun to’lanadigan soliqning aniq hisoblanganligi va o’z vaqti da byudjetga o’tkazib berilganligini, to’langan soliq summasining sotib olingan avto mobil dastlabki qiymatiga qo’shilganligini tekshirishi lozim. Agar dastlabki hujjat s hubha uyg’otsa, ushbu muomalani amalga oshirish uchun javobgar shaxslardan yoz ma ravishda tushuntirish xati olinadi va qarama - qarshi
tekshiruv o’tkaziladi. Korxona tomonidan transport vositalari sotib olinganlik uchun to’langan soliq to’g’risida soliq nazoratiga o’z vaqtida ma’lumotnoma berilganligiga is honch hosil qilish lozim.
Agar korxonada asosiy vositalarni jismoniy shaxslardan sotib olish hollari uchrasa, audit or bunga alohida e’tibor berishi lozim. Bunday muomalalar yozma ravishda tuzilgan oldisotdi shartnomasi bilan sotuvchining pasport ma’lumotlari ko’rsatilib rasmiylashti riladi. Jismoniy shaxsdan, unga shaxsiy mulk huquqi bo’yicha tegishli bo’lgan vosita lar (uy, dala hovli, avtomobil, garaj va boshqa mulklar) sotib olinganda, unga to’lan adigan summadan belgilangan tartibda byudjetga daromad solig’i ushlash kerak. SHu bilan birga ushbu jismoniy shaxsga to’lanishi lozim bo’lgan summani o’z vaqtida to’las uchun bankdan xo’jalik kassasiga pul olinganligi va kassadan o’z vaqtida va to’liq
berilganligi ham tekshirilishi zarur.
Korxona sotuvchi jismoniy shaxsning familiyasi, ismisharifi va doimiy yashash joyini ko ’rsatib, oldi sottining summasi va ushlangan soliq summasi haqida soliq inspeksiyasiga x abar qilishi lozim. Agar jismoniy shaxs tadbirkor sifatida ro’yxatga olingan bo’lsa, ( litsenziyasi bo’lsa) undan asosiy vosita sotib olinganda daromad solig’i ushlanmaydi.

Asosiy vositalarning hisobdan chiqarilishi quyidagi sabablarga ko’ra ro’y beradi:

• 
  ularni sotish natijasida;
  
• 
  chet korxonalar va shaxslarga tekinga berish;
  

*to’zib ketganligi va ma’naviy eskirishi sababli ularni tugatish natijasida;

• 
  kamomad tufayli;
  
• 
  tabiiy ofatlar natijasida.
  

Asosiy vositalarning hisobdan chiqarilishi bilan bog’liq muomalalarni tekshirishdan maqsad quyidagilarni aniqlashdan iborat:
*asosiy vositaning dastlabki (inventar) qiymati va hisobdan chiqarilayotgan vaqtdagi eskirish summasi to’liq va tegishli tarzda ularni hisobga oladigan schyotlardan hisobdan chiqarilganligini;

• 
  ushbu muomalalar natijasida hosil bo’lgan moliyaviy natijalar (foyda yoki zarar) foyda va zararlar schyotida to’g’ri aks ettirilganligi.
  

Bunda quyidagi amallar bajarilishi mumkin:

• 
  hisobot davri davomida hisobdan chiqarilgan asosiy vositalar ob’ektlarining hisobd an chiqarilayotgan kundagi boshlang’ich qiymati va to’plangan eskirish summasi ko’rsati lgan ro’yxatini olish; hisobdan chiqarilish sababi; sotish bahosi; hisobdan chiqarishning moliyaviy natijasi. Olingan axborotlar ma’lumotlarini 01100190 schyotlar krediti 021 00290 schyotlar debeti bo’yicha ma’lumotlar,9310 va 9430 schyotlar ma’lumotlari bila n solishtirish;
  
• 
  asosiy vositani hisobdan chiqarishga doir muomalani amalga oshirish uchun tegish li ruxsatning mavjudligi va ularning hujjatlashtirilishini tekshirish;
  
• 
  hisobdan chiqarishga doir har bir muomala bo’yicha (hajmi katta bo’lganda tanlab
  

) asosiy vositalarni hisobdan o’chirish va moliyaviy natijasini aniqlashning to’g’riligini t ahlil qilish.
Auditor asosiy vositalar hisobdan chiqarilishini tekshirish chog’ida hisobdan chiqarilish s ababini, muomalaning maqsadga muvofiqligi va qonuniyligini aniqlaydi. Bunda asos iy vositalarni sotish uchun tuzilgan shartnomalar, hisobdan chiqarish dalolatnomalari
, asosiy vositalarni qabul qilish topshirish dalolatnomasi, analitik hisob ma’lumotlarid an foydalaniladi. Dastavval, auditor asosiy vositalarni hisobdan chiqarishda asos bo’ lgan AVshakllardagi dalolatnomalar ma’lumotlarini tekshirishi lozim. Bu dalolatnom alarda hisobdan chiqarilayotgan asosiy vositalarning dastlabki qiymati va eskirish su mmasi aks ettiriladi. Auditor hisobdan chiqarilgan asosiy vositalarning inventar kart ochkalari kartotekadan olinib, dalolatnomaga ilova qilinganligiga ishonch hosil qilish i kerak. shuningdek, asosiy vositalarning turgan o’rni bo’yicha inventar ro’yxatida ha m tegishlicha qayd qilinganligi tekshiriladi. Amaldagi schyotlar rejasi va uni qo’llash yo’riqnomasiga muvofiq, hisobdan chiqarilish sababidan qat’iy nazar (bepul berish, ustav kapitaliga hissa sifatida berish, moliyalanadigan lizing shartnomasi bo’yicha
berish, tabiiy ofatlar va ekstremal hollar, o’g’irlanish va kamomad) asosiy vositalar ni hisobdan chiqarish bo’yicha barcha muomalalar 9210 «Asosiy vositalarning hiso bdan chiqarilishi» schyotida aks ettiriladi.
Auditor asosiy vositalarni hisobdan chiqarishga doir muomalalarni hisobga olishda 9210 schyotning qo’llanilayotganligini, bu schyotning debeti va krediti bo’yicha yoz uvlarning to’g’ri aks ettirilganligini hamda asosiy vositalar sotilishi va boshqacha ta rzda hisobdan chiqarilishining moliyaviy natijalari to’g’ri aniqlanganligini tekshirish zar ur. Amaliyotda asosiy vositalarni hisobdan chiqarishga doir muomalalar kam sodir bo’la di. shuning uchun ularni 9210 schyotda to’liq aks ettirish, olingan daromad (ko’rilgan zar ar)ni to’g’ri aniqlash va hisobdan o’chirish, hamda amaldagi soliq qonunchiligiga rioya q ilinishini mufassal tekshirish tavsiya etiladi.
Asosiy vositalar bepul berilganda va bozordagidan past bahoda sotilganda auditor a sosiy e’tiborni jismoniy shaxslarga bepul berilgan yoki sotilgan ob’ektlarga qaratmo gi lozim. CHunki korxona bu holda daromad solig’i ushlashi va byudjetga to’lashi lozi
m. Sotilgan asosiy vositalar bo’yicha (masalan, transport vositalari, kompyuter usku nalari va hisoblash texnikalari va boshqalarni sotish) byudjetga mahalliy soliqlar to’ lanayotganligi; korxona asosiy vositalar hisobdan chiqarilayotganda qonun bilan bel gilangan barcha hollarda QQS hisoblab (debet 9210 schyot, kredit 6410 schyot) va o’z vaqtida to’lanayotganligini (debet 6410 schyot, kredit 5110 schyot) auditor aniqlashi zaru
r. Korxona asosiy vositalarni bepul berganida ham asosiy vositalarni qabul qilishto pshirish (korxona ichidagi ko’chirilishi) dalolatnomasi (nakladnoyi) (AV 1 shakl) bi lan rasmiylashtirilgan bo’lishi lozim. Dalolatnomada tekinga beriladigan asosiy vositani ng balans qiymati va berilayotgan paytgacha hisoblangan eskirish summasi ko’rsatilib, inventar kartochkasi ilova qilingan bo’lishikerak. Dalolatnoma va ilova qilingan hujjatl ar (pasport, texnik tavsifnoma, yo’riqnoma va boshqalar) asosida guruhlovchi ro’yxat ( vedomost) tuzilib, uning yakuniga asosan asosiy vositaning balans qiymati va eskiris h summasi hisobdan o’chirilgan bo’lishi kerak.
Auditor tekinga berilgan asosiy vositalar bo’yicha muomalalarni aks ettirish faqat o luvchi tashkilotdan kirim qilingani to’g’risidagi xabarnoma (avizo) olinganidan keyi n amalga oshirilganligini hamda shunga qadar bu asosiy vositalar bo’yicha amortiza tsiya hisoblash to’xtatilmaganligini ham aniqlashi zarur.
Asosiy vositalarni tugatishga doir muomalalarni tekshirishda, auditor avvalo tugatis h haqida korxona rahbarining, davlat tashkilotlarida esa, direktor, bosh muhandis yo ki yuqori tashkilotning farmoyishi hamda tuzilgan dalolatnoma (AV 3 shakl) ma’lu motlarini o’rganadi. Bunda dalolatnomadagi ob’ektning nomi, tayyorlangan yoki qur ilgan yili, korxonaga kelib tushgan va foydalanishga topshirilgan sanasi, inventar ra qami, turgan joyi, balans qiymati, eskirishi, qayta baholanish natijalari, kapital ta’mirl ashlar soni kabi ma’lumotlar tekshiriladi. SHu bilan birga ushbu dalolatnomada ob’ektni ng asosiy qismlari, detallari, tarkibiy qismlarining texnik holati haqidagi ma’lumotla r keltirilgan va uni tugatish zarurligi asoslangan bo’lishi lozim. Halokat oqibatida yaroqsi z bo’lib qolgan mashinalar, jihozlar va transport vositalari qiymatini hisobdan chiqa rish dalolatnomasiga sabablari va aybdorlari ko’rsatib tuzilgan halokat to’g’risidagi da lolatnoma nusxasi ham ilova qilingan bo’lishi kerak. Bulardan tashqari dalolatnoman ing maxsus qismida keltirilgan asosiy vositalarni tugatish bo’yicha yakuniy hisob- kitoblar hamda ular yuzasidan tuzilgan buxgalteriya provodkalarining to’g’riligi ham tekshiriladi.
Asosiy vositalarni moliyalanadigan lizing shartnomasi asosida uzoq muddatli ijaraga berish natijasida xo’jalikdan chiqarilishi (Dt 0920 Kt 9210), o’g’irlanish (Dt 9430 Kt 9210) hollarida, auditor, ijarachi tomonidan moliyalanadigan lizing shartnomasi bo’yicha majburiyatlarning o’z vaqtida bajarilishi va yetkazilgan zararning aybdor s haxslar tomonidan to’liq koplanganligiga (Dt 4730 Kt 9430) jiddiy e’tibor berish kera Amaliyotda asosiy vositalarni tugatishga doir muomalalar auditining ayrim xususiyatlari mavjud. Bu yerda auditor to’liq amortizatsiya qilinmagan asosiy vositalarni tugatish ning moliyaviy natijasi to’g’ri hisobdan o’chirilganligiga alohida e’tibor berishi zarur. O b’ektni hisobdan o’chirishda uning tiklash qiymati va eskirishi ikki qismga bo’linadi: asosiy vositalarni qayta baholash paytiga bo’lgan va o’tkazilgan qayta baholash nati jasida yuzaga kelgan tiklash qiymatlari va eskirish summalari.
Shuning uchun asosiy vositalarni tugatishda 9210 schyotda aniqlangan yo’qotishlar qisman foyda (9430 schyotining krediti), qisman esa qo’shilgan kapital (8510 schyotnin krediti) hisobiga hisobdan o’chirilishi mumkin. Agar korxonada tekshirilayotgan davr da avtomobil sotib olingan bo’lsa, u holda avtotransport vositalarini sotib olishda his oblangan soliqning to’g’riligini tekshirish zarur. Auditor, shuningdek avtotransport vos italarini sotib olganlik uchun soliq summasining ob’ekt dastlabki qiymatiga qo’shilg anligini; qo’llaniladigan stavkalar va soliqqa tortiladigan bazani (avtomobilning qo’sh ilgan qiymat solig’isiz sotuv bahosini) aniqlashning to’g’riligini ham tekshirishi lozim.
Asosiy vositalarning hisobdan chiqarilishini tekshirishda qo’shilgan qiymat solig’i v a foyda solig’i to’g’ri hisoblangani hamda to’langanligini aniqlash zarur. Asosiy vo sitalar sovg’a qilish shartnomasi bo’yicha berilganda, qo’shilgan qiymat solig’ini asosiy vositani beruvchi tomon to’laydi. Asosiy vositalarni sotish va ularni sovg’a qilish sh artnomasiga muvofiq berishga doir muomalalarni tekshirish chog’ida schyotfakturala rning to’ldirilishi va ularning sotish daftarida ro’yxatga olinishiga e’tibor berish zarur. Asosiy vositalar qoldiq qiymatidan past bahoda sotilgan hollarda QQS asosiy vositanin g qoldiq qiymatiga nisbatan hisoblanishi va byudjetga to’lanishi lozim ekanligini au ditor inobatga olishi lozim. QQS ni qo’shimcha hisoblash bu holda alohida hisob- kitob qilinadi va korxona ixtiyorida qoladigan foyda hisobidan amalga oshiriladi.
Asosiy vositalarni hisobdan chiqarishda QQS ni hisoblash uchun soliqqa tortiladiga n bazani aniqlash xususiyatlari quyidagi jadvalda ko’rsatilgan.

Asosiy vositalarni hisobdan chiqarishda qo’shilgan qiymat solig’ini hisoblash uchun soli qqa tortiladigan bazani aniqlash xususiyatlari.

Hisobdan chiqarilish sababi.
Soliq hisoblash tartibi (asos bo’luvchi me’yoriy hujjat) Asosiy vositalarni sotish va tekinga berish.
Asosiy vositalar sotilganda yoki tekinga berilganda soliqqa tortiladigin aylanma q o’shilgan qiymat solig’i qo’shilmagan, korxonada vujudga kelgan narxlar bilan aniql anadi, lekin u asosiy vositalarning qoldiq qiymatidan past bo’lmasligi kerak. Asosiy v ositalarni tekinga beruvchi korxona soliq to’lovchi bo’lib hisoblanadi.
Qurib bitgazilib,foydalanishga topshirilgan ob’ektlar, turar joylar va alohida xonadonla r sotilganda. Qurib bitgazilgan ob’ektlar bo’yicha soliqqa tortiladigan aylanma shartnomaviy narxlar asosida ishlarni bajarish jarayonida butlovchi qismlar va xizm
atlarning narxlari o’zgarishini hisobga olgan holda aniqlanadigan, bajarilgan ishlar u chun taqdim etiladigan hisob hujjatlaridagi qiymati miqdorida belgilanadi.
Asosiy vositalarni hisobdan chiqarishning moliyaviy natijasi №21 BHMS ga muvof iq 9310 schyotda (zarar) aks ettirilganligi bois, auditor Soliq kodeksiga muvofiq asosiy vositalar bilan bog’liq muomalalarni soliqqa tortish maqsadida buxgalterlik foydasi tuzatishning to’g’riligini ham tekshirishi lozim.

Xulosa
Byudjet tashkilotlarida asosiy vositalar nazoratni rejalashtirish va moliyalashtirish tartiblarini o‘rgandik, bu borada bugungi kunda olib borilayotgan islohotlarning mazmun mohiyatini ochib berishga harakat qildik, byudjet tashkilotlarini byudjetdan tashqari manbalar hisobidan mustahkamlash yo‘llarini tadqiq qilib, byudjet amaliyotida byudjetdan tashqari markazlashgan va markazlashmagan manbalardan foydalanish imkoniyatlari va shart-sharoitlarini o‘rganib chiqib, quyidagi xulosalarni shakllantirishga muvaffaq bo‘ldik. Mening fikrimizcha, davlat, mamlakatdagi bozor munosabatlarining qay darajada shakllangan va rivojlangan bo‘lishiga qaramay, ijtimoiy sohalarni boshqarish, ularning faoliyatini tashkil etish va moliyalashtirishda ishtirok etishi zarur, ularning normal darajada faoliyat qilishi uchun davlat barcha huquqiy, tashkiliy va iqtisodiy shart- sharoitlarni yaratib berishi shart:-byudjetdan moliyalanadigan sohalarga mablag‘larni to‘liq hajmda safarbar etish imkoniyatini ta’minlash maqsadida davlat daromadlarining barqarorligini ta’minlash va xarajatlarning aniq hisob-kitobini olib borish lozim; - ijtimoiy sohalardagi ta’lim, sog‘liqni saqlash muassasalari tomonidan ko‘rsatilayotgan xizmatlarning sifat standartlarini o‘rnatish va ularga amal qilinishini nazorat qilishni yo‘lga qo‘yish lozim, aks xolda xizmatlar narxining oshib borishi bilan ularning sifati o‘rtasidagi bog‘liqlik uzilib bormoqda, malakali xizmat qimmat turishi bilan birga, sifat standartiga ham javob berishi kerak, deb hisoblayman; - aholining nochor, ijtimoiy muhofazaga muhtoj qatlamlariga bepul xizmatlar ko‘rsatilishini davlat bundan keyin ham o‘z zimmasiga olishi, bu xizmatlarning to‘liq moliyalashtirilishiga erishishi lozim; - byudjet tashkilotlarining byudjetdan tashqari mablag‘larni jalb qilishga bo‘lgan harakati ularning asosiy faoliyatiga, tashkilotning missiyasini bajarishga putur etkazmasligi kerak, shuni unutmaslik lozimki, byudjet tashkiloti notijorat 67 asosida faoliyat yurituvchi muassasa, shuning uchun unda marketing masalalari o‘ylab, jamiyatning talab va ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda hal etilishi kerak; - aksariyat aholi ongida ta’lim, va ayniqsa, sog‘liqni saqlash xizmatlarining bepul taqdim etilishi kerak, degan stereotiplar mustahkam o‘rnashgan, bu esa byudjet tashkilotlarini pullik asosga o‘tkazish jarayonida aholi tomonidan noroziliklarga olib kelmoqda, lekin bozor iqtisodiyoti talablari, qolaversa, “pullik narsa qadrli bo‘ladi” degan naqldan kelib chiqib, byudjetning chegaralanganligi sharoitida byudjet tashkilotlarining ortib borayotgan ehtiyojlarini faqat davlat mablag‘lari hisobiga qoplashning ob’ektiv tarzda imkoni yo‘qligini tushunib etish vaqti keldi; - hozirgi kunda byudjet tashkilotlarining barcha byudjetdan tashqari daromadlari barcha soliqlar va majburiy to‘lovlardan ozod etilganligini e’tirof etgan holda, byudjet tashkilotlarining tijorat faoliyatlarini davlat bundan keyin ham

rag‘batlantirib borishi maqsadga muvofiq,; - byudjet tashkilotida shunday muhitni yaratish kerakki, byudjet tashkiloti tomonidan ko‘rsatilayotgan xizmatlar natijasidan unda ishlayotgan ko‘p sonli xodimlarning shaxsiy manfaatlari emas, tashkilot manfaatlari ustuvor bo‘lishi lozim, deb hisoblayman.