«iqtisodiyotda yozuv texnikasi» fanidan

garov, dallol, pul, so‘m, sug‘urta, savdo, omonat, g‘amlama va boshqalar.
2. Iqtisodiyot bilan aloqasi bo‘lmagan, boshqa-boshqa sohalarda qo‘llanadigan 
terminlar ham maxsuslashtiriladi, ya’ni iqtisodiy terminlar sifatida ishlatiladi. Masalan, 
taklif, soxibkor, o‘sim, qoldiq, daraja, palata, kadrli, etakchi, yig‘im, qonun, 
qaydnoma, baho, xo‘jalik kabi yuzlab leksemalar iqtisodiy terminologik tizimida 
yakka holida ham, so‘z birikmalarining tarkibiy qismlari sifatida ham ushbu soha 
terminlari sifatida amal qilinaveradi.
3. Iqtisodiyot terminologiyasining boyishidagi yana bir manba, bu iqtisodiy 
tushunchalarni ifodalash uchun xilma-xil affikslar ishtirokida hosil qilingan yasama 
lug‘aviy birliklar hisoblanadi: jamg‘arma, ijarachi, ishsizlik, uyushma, tejamkor, 
iqtisodiyot, tadbirkor, bojxona, qarzdor, boylik kabilar shular jumlasidandir. Bunday 
terminlarning bir qismi tegishli ruscha-baynalmilal muqobillarining o‘zbek tilidagi 
kalkasi sifatida yuzaga kelgan.
Hozirgi o‘zbek tili lug‘at tarkibida, uning iqtisodiy terminlar tizimida 
yuqoridagidek umumturkiy, o‘zbek terminlari bilan bir qatorda fors-tojikcha, arabcha, 
shuningdek, ruscha-baynalmilal leksemalar ham qo‘llanib kelinayotir. Masalan, sarmoya, 
savdogar, tojir, sarkor, daromad, dastmoya, kabi fors-tojikcha so‘zlar asosiy iqtisodiy 
terminlar bo‘lib qo‘llanmoqda. 
O‘zbek tili iqtisodiyot terminologiyasini ruscha-baynalmilal terminlar hisobiga 
to‘ldirilishi haqida gap ketganda shuni aytish kerakki, rus tili leksikasi imperiya davrida 
mahalliy tillarga, xususan, o‘zbek tiliga ham o‘z ta’sirini o‘tkazdi. Masalan, veksel, 
preyskursant, kredit, tovar, buxgalter, bank, kassir, avans, makler va boshqalar. 

---

 
O‘zbek tili iqtisodiyot terminologiyasi, boshqa terminologik tizimlar kabi, ikki 
manba, ya’ni ichki va tashqi manbalar asosida rivojlanadi va takomillashadi. 
Alohida qayd etish lozimki, o‘zbek tili terminologik tizimlarining rivojlanishida 
shu tilning ichki imkoniyatlari asosida rol o‘ynaydi. Chunki, adabiy til leksikasi 
boyishining birinchi va eng muhim manbai uning o‘z ichki resurslaridir. 
Bu fikr bevosita o‘zbek tili iqtisodiyot terminologiyasiga ham taaluqlidir. 
Terminologik tizimlarning boyish yo‘llari har xil bo‘lib, uning asosiysi so‘z yasashdir. 
So‘z yasash, umuman, qanday usul, qanday vosita orqali amalga oshirilmasin, yangi so‘z 
hosil qilishdan iboratdir. 
Umumadabiy tildagidan farqli o‘laroq, terminlarning yasalishida, asosan, quyidagi 
uch xil usuldan foydalaniladi. 
I)
semantik (semantik-sintaktik); 
II)
morfologik; 
III) 
sintaktik. 
 
Quyida ularning har biri xususida alohida-alohida so‘z yuritiladi. 
O‘zbek tilshunosligida so‘z ma’nosining o‘zgarishi, ma’noning ko‘chishi, 
polisemantik so‘zlarning ba’zi ma’nolari orasidagi bog‘lanish uzilib, ayrimlarining 
maxsuslanishi orqali yangi so‘zning hosil bo‘lishi semantik yoki leksik-semantik yo‘l 
bilan yasash deb yuritiladi. 
Mazkur ma’ruzada “semantik-sintaktik” usul bilan yasash terminini qo‘llashni 
lozim, deb topdik.
Ma’lumki, tilda so‘zlarning ma’nolari har xil usullar bilan ko‘chishi mumkin. 
Chunonchi, so‘z semantikasidagi o‘zgarish, asosan, metafora, metonimiya, sinekdoxa, 
vazifadoshlik kabi semantik transformatsiya asosida ro‘y beradi. Tilshunoslarning 
yakdillik bilan bildirgan fikrlariga qaraganda, semantik usul bilan termin hosil qilishda 
asosiy rolni metafor o‘ynaydi. Chunki umumadabiy yoki jonli tildagi so‘zlarning biror 
xususiyatini, masalan, shaklan o‘xshashligini, rang-tusidagi bir xillikni asos qilib olish 
yo‘li bilan yangi-yangi terminlar vujudga keladi. 
O‘zbek tili iqtisodiy terminlarning semantik yoxud semantik-sintaktik usul bilan 
yasalishi sof o‘zbekcha yoki o‘zbek tilida avvaldan ishlatilib kelingan arabcha va fors-
tojikcha so‘zlarni yangi, iqtisodiy ma’noda qo‘llashdan iboratdir. 
O‘zbek tilida nashr etilgan iqtisodga oid darsliklar, o‘quv qo‘llanmalar, 
terminologik hamda izohli lug‘atlar va boshqa manbalardan to‘plangan misollarni tahlil 
qilib chiqib, o‘zbek tili leksikasining qator qatlamlaridan olingan leksik birliklar iqtisodiy 
terminlarga aylanganligining guvohi bo‘lamiz. Bu o‘rinda mazkur so‘zlarning ma’nosi 
o‘zgargan yoki ko‘chma ma’noda qo‘llangan. Masalan: yig‘ma ko‘rsatkich, amaliy