Ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishda ta’sir etuvchi omillar

1.2.Ishlab chiqarishni joylashtirishga ta‘sir etuvchi asosiy omillar
Xom ashyoga asoslangan sanoat tarmoqlarining geografiyasini o’rganish eng avvalo mamlakat tabiiy sharoiti va boyliklarini bilishni talab etadi. Xom ashyo omiliga asoslanib ishlab chiqarishning hududiy tashkil etish masalalari tabiiy boyliklardan oqilona foydalanish, atrof – muhit tozaligini saqlash muammolarini hisobga olish maqsadga muvofiqdir.

Yoqilg’i omili – issiqlik elektr stantsiyalari, qora metallurgiya sanoatining dastlabki – cho’yan eritish (domna pechida) bosqichini joylashtirishda asosiy rol o’ynaydi. Ammo uning ta‘siri har doim ham yetakchi kuchga ega emas. Issiqlik elektrostantsiyalari yoki metallurgiya zavodlari iste‘mol rayonlarida ham joylashtirilishi mumkin. Bunday hol neft va uning mahsuloti mazut, tabiiy gaz asosida ishlovchi issiqlik elektr stantsiyalarini qurishga taalluqli (yoqilg’i quvurlarda keltirilishi iqtisodiy jihatdan ma‘qulroq) bo’ladi.

Yoqilg’i omillarini ko’proq matellurgiya korxonalarini joylashtirishda ko’rish mumkin, masalan, Qozog’iston davlatidagi Qarag’anda to’liq tsiklli metallurgiya kobinati bevosita ko’mir havzasi rayonida joylashtirilgan. Lipetsk, Tula, Krivoy Rog kombinatlari esa ashyo, ya‘ni temir rudasi konlariga yaqin qurilgan, bunda ko’mir boshqa regionlardan olib keltriladi.

Shuningdek, ko’mir va temir rudasini bir – biri bilan hududiy almashuvi asosida har ikkala rayonda shakllangan qora metallurgiya markazlari mavjud. Bu borada 30 – yillarda amalga oshirilgan Ural – Kuznetsk kombinati (UKK)ni ko’rsatish o’rinli. Ushbu dastur hududiy ishlab chiqarish majmuining dastlabki ko’rinishi bo’lib, uni hayotga tatbiq etishda ham xom ashyo rayonida – Janubiy Ural temir rudasi konlari asosida (dunyodagi eng yirik Magnitogorsk metallurgiya kombinati), ham yoqilg’i rayoni – Kuznetsk toshko’mir havzasida, ya‘ni Novokuznetskda bunday ulkan korxonalar bunyod etilgan edi.

Elektr quvvati omili. Hozirgi zamon ishlab chiqarishini, hatto transport va qishloq xo’jaligini ham elektr quvvatisiz tasavvur qilish qiyin. Bu sohaning o’ziga xos xususiyati shundaki, u yaratgan mahsulotni, ya‘ni elektr quvvatini jamg’arib, omborhonalarga yig’ib bo’lmaydi, undan ayni paytning o’zida foydalanish kerak.

Odatda elektr quvvati omilini ishlab chiqarishning hududiy tashkil etilishida eng avvalo uning arzon turiga urg’u beriladi. Arzon elektr quvvati suv stantsiyalaridan olinadi, chunki suv suvligicha GESdan keyin ham qolaveradi, Respublikamizda ishlab chiqariladigan elektr energiyaning 80% ziyodi issiqlik elektr stantsiyalaridan olinadi. XICHM shakllanishida, masalan, Talimarjon TRES ahamiyati katta …. yoqilg’i elektr stantsiyalarida esa ko’mir, mazut yoki tabiiy gaz sarflanadi.

Demak, elektr quvvati bir qator sanoat korxonalarini o’z atrofiga omil sifatida “yig’ar” ekan. Shu sababli u yirik rayon va majmua hosil qilish qudratiga ega. Bizning sharoitimizda elektr quvvati yangi yerlarni o’zlashtirish uchun ham kerak. Jumladan, Qarshi dashtining asosiy qismi Tolimarjondagi bir qator nasos stantsiyalari vositasi bilan sug’oriladi. Elektr quvvati Norak – Tursunzoda (Regar) – G’uzor orqali keladi.

Suv va iqlim sharoiti omili ham ishlab chiqarish tarmoqlarini joylashtirishda katta ahamiyatga ega. Suv manbalari ayniqsa kimyo, yog’och – tsellyuloza, metallurgiya zavodlarining faoliyatiga sezilarli ta‘sir qiladi. Jumladan, cho’yan erituvchi pechlarni sovitish uchun ham suv kerak.

Suv va iqlim sharoitlari omili boshqa sanoat korxonalarini qurishda ham e‘tiborga olinadi. Bu omilning ahamiyati qishloq xo’jaligi, dehqonchilik uchun katta. Chunonchi, O’rta Osiyo, xususan O’zbekiston Respublikasida an‘anaviy dehqonchilik uning issiq va quruq iqlimiy sharoitida faqat sun‘iy sug’orish asosida olib boriladi. Paxta, meva, sabzavot, uzum va boshqa qishloq xo’jalik mahsulotlariga suv hamda issiq iqlim (ma‘lum miqdordagi vegetatsiya haroratining miqdori) juda zarur. Shu bilan birga issiq iqlim sharoitida sanoat korxonalarini ochiq usulda qurish, suv va boshqa alkogolsiz ichimliklar, ip gazlama ishlab chiqarishga o’xshash tarmoqlarni ko’proq rivojlantirish talab etiladi.

Ijtimoiy - iqtisodiy omillari ichida eng muhimi aholi va mehnat resurs omilidir. Har qanday ishlab chiqarish jarayoni ishchi kuchisiz sodir bo’lmaydi. Bu o’rinda ikki holni qayd qilish lozim: birinchidan, shunday korxonalar borki, ularga son jihatdan ko’p ishchi kerak. Masalan, tikuv fabrikasi, konserva zavodi, paxta yetishtirish, uni qayta ishlash va h.k. Ayni bir paytda boshqa bir korxonalarga mehnat resurslarining miqdori ko’p bo’lishi shart emas, «oz bo’lsa ham soz bo’lsin» ma‘nosida ularga malakali ishchi kuchi talab qilinadi. Mazkur korxonalar va tarmoqlar (radio yoki priborsozlik, aniq mashinasozlik va shunga o’xshash) malakali ishchi kuchi mavjud bo’lgan shaharlarda, ilmiy texnik markazlarida joylashtiriladi.

O’zbekistonda mahalliy aholi tabiiy ko’payishining yuqoriligi va uning migratsion harakatini faolsizligi mehnat zaxiralarini ko’plab shakllanishiga olib keladi. Shu sababli bizda mehnatga layoqatli aholi soni juda ko’p. Ularning miqdori qishloq joylarda va sust rivojlangan kichik shaharlarda juda yuqori. Binobarin, bunday joylarda ish o’rinlarini kengaytirish, yangi sanoat va boshqa korxonalar, madaniy - maishiy muassasalarni qurish zarur.

Ishlab chiqarishni hududiy joylashtirishda iste‘molchi omili katta ahamiyatga ega.

Aholi faqat ishchi kuchi emas, balki u eng avvalo iste‘molchi hamdir. Bu omilning roli esa hozirgi kunda, xalqning yashash sharoiti va darajasini yaxshilash doirasida keskin oshib borishi bilan bog’liqdir. Ijtimoiy qiyinchiliklarga barham berish alohida kerak bo’lgan oziq - ovqat, kiyim - kechak va uning boshqa ehtiyojlarini qondiruvchi mahsulotlarni yetarli miqyosda ishlab chiqarishni taqozo etadi. Shu sababli iste‘mol omili oziq - ovqat korxonalarini o’ziga «tortadi», ya‘ni bunday zavod yoki fabrikalar bevosita aholi yashovchi maskanlarda joylashtiriladi.

Iste‘mol omili faqat xalq ehtiyoji bilan belgilanmaydi. Ishlab chiqarishning o’zining talabi, boshqa xil maxsulotlarning keng miqdorda sarflanishi, ularning transportda keltirishning noqulayligi ham bunday korxonalarni iste‘mol rayonlarida qurilishini nazarda tutadi. Masalan, qishloq xo’jalik mashinasozligi o’sha mintaqaning ishlab chiqarish ixtisoslashuviga muvofiq shu yerda rivojlanishi zarur.

Umuman, qaysi rayon nimaga ixtisoslashsa shunga mos mashinasozlik tarmog’i bu yerda yaxshi rivojlangan bo’lishi qonuniy bir holdir. O’zbekistonda paxta teruvchi, Belorussiyada - kartoshka, Ukrainada qand lavlagi, Shimoliy Kavkaz va Volga bo’yicha g’alla yig’uvchi, Qirg’izistonda pichan taxlovchi, Gruziyada choy teruvchi mashinalarni ishlab chiqarish bunga yaqqol misol bo’la oladi. Huddi shunday, rayonlarni ma‘lum yuqori sanoat tarmoqlariga ixtisoslashuvi o’sha sohalarga tegishli mashina, asbob - uskuna, jihozlar ishlab chiqarilishini talab etadi. Chunonchi, Uralda metallurgiya sanoati uchun, Bokuda - neft, Donbassda - ko’mir, Petrozavodskda - o’rmon, O’zbekistonda to’qimachilik mashinasozligi rivojlangan.

SHuningdek boshqa sanoat va qishloq xo’jaligi tarmoqlarini ham aholi yashab turgan joylarda joylashtirish maqsadga muvofiq, yoki: neftni keltirib, undan benzin, kerosin, mazut va shunga o’xshash qator mahsulotlarni olish, kimyo sanoatini rivojlantirish va boshqalar.

Go’sht sanoatini joylashtirish ham o’ziga xos xususiyatga ega. Bu sanoat bevosita chorvachilik rayonlarida rivojlantirilsa, unda iste‘molchiga faqat muzlatilgan go’sht keltiriladi. Bunday go’shtdan esa kolbasa, konserva va boshqa go’sht mahsulotlarini ishlab chiqarib bo’lmaydi. Agar go’sht sanoati iste‘mol rayonlarida joylashtirilsa - maqsaga muvofiq bo’ladi.

Transport omili Ishlab chiqarishni joylashtirishda juda muhim, chunki u ishlab chiqarishning bevosita davom ettiruvchi tarmog’i hisoblanadi. Transport shohobchalarisiz xom ashyo ham keltirilmaydi, mahsulot ham iste‘molchilarga yetkazilmaydi. Eng muhimi, hududiy mehnat taqsimoti rivojlanmaydi. Shuning uchun transportning ahamiyati barcha boshqa omillar bilan qo’shilib, uyg’unlashib ketadi va uni «sof» holda ajratib olish qiyin. Omillar bilan ham chambarchars bog’liq bo’lib, iqtisodiy munosabatlarini rivojlantirishga katta ta‘sir ko’rsatadi.

Ilmiy - texnika taraqqiyoti chetlab o’tolmaymiz, albatta omilning ta‘siri bir qator tarmoqlarni hududiy tashkil etilishida aniq va ravshan ko’rinadi (mashinasozlik, elektroenergetika va kimyo). Shubhasizki, mazkur sanoat tarmoqlariga tegishli ko’pgina korxonalar, ayniqsa mashinasozlik zavodlari yuksak darajada ilmiy - texnika qudratiga ega bo’lgan yirik shaharlarda joylashtiriladi.
Yuqorida ko’rilgan barcha omillarning ahamiyati katta. Ammo ularning barchasi pirovard natijada ekologik omil bilan «hisoblashishlari» kerak. Zotan vujudga kelgan vaziyat buni qat‘iylik bilan talab etadi. Hozirgi kunda ayrim sanoat korxonalarining ishlashi shu nuqtai - nazardan to’xtatilganligi bejiz emas.

Ekologik jihatdan ko’p sanoat tarmoqlari va eng avvalo kimyo, yog’och - tsellyuloza, go’sht, vino, konserva, charm zavodlari, issiqlik elektr stantsiyalari va shunga o’xshash korxonalar «nomaqbul» hisoblanadi. Binobarin, ular aholi joylashgan markazlardan uzoqroqda bo’lishi «SHo’rtan gaz kimyo», majmuasi, Muborak gazni qayta ishlash zavodi va boshqa sanoat korxonalari misolida ko’rish mumkin.

Kimyo sanoati misolida ekologik omilning ishlab chiqarishning hududiy tashkil etilishiga ta‘sirini ko’rish mumkin, chunki bu sanoat korxonalarini joylashtirilishi chinakam erkin xususiyatga ega. Zero kimyo sanoati o’simlik, hayvonot, mineral xom ashyosi, suv, havo (azot) asosida ham, boshqa sanoat chiqindisi (qora va rangli metallurgiya) negizida ham rivojlanishi mumkin.

Shunday qilib, kimyo sanoati korxonalarini har qaerda qursa bo’ladi, ammo bu masalaning bitta nozik tomoni bor - bu ham bo’lsa ekologik omildir. Bu omil bilan hozirgi kunda hisoblashmasdan iloj yo’q, zero mamlakatimiz hududida ekologik sog’lom joyning o’zi juda sanoqli.

Yuqoridagi omillardan tashqari bozor iqtisodiyoti omilini ham unutmaslik kerak. Hozirgi kunda bozor iqtisodiyoti to’g’risida barcha - olimu oddiy xalq, katayu kichik so’z yuritadi, ba‘zan bu ibora dissertatsiya va boshqa ilmiy ishlar nomiga ham kiritiladi. Lekin bu juda murakkab tushuncha va iqtisodiy munosabatdir. Unga xorijiy mamlakatlar, xususan Yevropa davlatlari boy tajribaga ega, chunki bu munosabat mazkur davlatlarda o’n va yuz yillar davomida shakllanib kelgan.

Bozor iqtisodiyoti munosabatlariga birdaniga o’tib bo’lmaydi, buning uchun barcha shart va sharoit yaratish kerak, ya‘ni uning o’zini moddiy, maishiy va madaniy infrastrukturasi bo’lmog’i lozim. Shuning uchun bu munosabatlarga o’tish tarixan birmuncha uzoq davrni talab etadi va unga bosqichma - bosqich o’tish, evolyutsion rivojlanish iborasini qo’llash to’g’riroq bo’ladi.

Sodda qilib olganda, bozor iqtisodiyoti - bu ishlab chiqarish erkinligi va xarid erkinligidir, bu raqobatdir. Demak, ishlab chiqarishni rejali (planli) va proportsional, tekis joylashtirish o’rniga hududiy tengsizlik, musobaqa, o’rniga raqobat tushunchalarini qo’llashga to’g’ri keladi. Bunday sharoitda ko’p ukladli iqtisodiyot, mulkchilikning turli shakllari va sog’lom raqobat muhitini vujudga keltirish, monopoliyaga qarshi kurash muhim ahamiyat kasb etadi. Binobarin, bozor iqtisodiyoti omilini ishlab chiqarish tarmoqlarini hududiy tashkil etishga nisbatan tahlil etar ekanmiz, unda bu boradagi ilgarigi, an‘anaviy fikr yuritishlarimiz tamomila o’zgarib ketadi. Chunki bu sharoitda aksariyat narsani, shu jumladan nimaga ixtisoslashuvi va qaerda joylashtirishni pirovard natijada bozor, raqobat, talab va taklif belgilaydi. davlat esa o’zining regional (hududiy) va soliq siyosati orqali bu jarayonni boshqarib yoki tartibga solib turadi.

Ishlab chiqarishni hududiy joylashtirishda infrastruktura (infratuzilma) muhim rol o’ynaydi. Iqtisodiyotda infratuzilma tushunchasi iqtisodiyotda yaqindagina qo’llanilayotgan bo’lishiga qaramay, vaqt o’tgan sari unga tobora katta e‘tibor berilmoqda.

Infratuzilmani kategoriya sifatida keng talqin qilish unga moddiy boyliklar yaratishda bevosita qatnashmasa-da, lekin unga ishlab chiqarish, ishlab turishni ta‘minlovchi inshoatlar, ob‘ektlar, tizimlar va turli xizmatlar kiradi. Infratuzilmaning rivojlanganligi u yoki bu region xo’jalik yo’li bilan o’zlashtirilganligi darajasini aks ettiradi. Infratuzilmalar ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmalarga bo’linadi.

Ishlab chiqarish infratuzilmasi ishlab chiqarish jarayoniga ko’proq xizmat ko’rsatish sohalari bilan bog’liq bo’lgan muxandis – texnika inshoatlari va ob‘ektlari, elektr uzatish liniyalari hamda kichik stantsiyalar, har xil aloqa turlari, quvurlar va x.k. suv ta‘minoti ob‘ektlari, turli xil sug’orish inshoatlari, ulgurji savdo hamda moddiy - texnika ta‘minoti muassasalari, ilmiy harakterdagi muassasalar va axborot vositalari kiradi.

Ijtimoiy infratuzilma aholi uchun zarur uy - joy, maishiy va ijtimoiy - madaniy sharoitlarni ta‘minlash bilan bog’liq ob‘ektlar jamidan iborat bo’lad. Unga uy - joy fondi, turli xil savdo va umumiy ovqatlanish, mahalliy transport, suv ta‘minoti hamda kanalizatsiya tizimi, sog’liqni saqlash, ma‘orif muassasalari, oliy maktab, ilmiy - tadqiqot ilmgohlari, pochta - telegraf hamda moliya muassasalari, madaniy –tomosha korxonalari, sport -sog’lomlashtirish inshootlari, jamoat xavfsizligi va boshqa ob‘ektlar hamda ijtimoiy-maishiy xarakterdagi muassasalar kiradi.

Ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilma tarkibining keltirilgan ruyxatidan kurinib turibdiki, uning vazifalari kuyidagi ikki belgi bilan xarakterlanadi: ishlab chiqarish va aholiga har tomonlama xizmat ko’rsatish hamda foydalanishning tarmoqlararo xarakteridan iborat ekanligi.

Foydalanishning tarmoqlararo harakteri, ayniqsa, muhimdir, chunki u rivojlangan infratuzilmalarni rayon va shaharning ishlab chiqarish ixtisoslashuvidan qat‘iy - nazar barpo etish zarurligini ko’rsatadi. Tarmoqlarning har qanday jami yetarli darajada o’zlashtirilgan va obodonlashtirilgan hududda negiz topish mumkin.

Infratuzilma ob‘ektlari va inshoatlari moddiy ne‘matlar ishlab chiqarish bilan bevosita bog’liq bo’lsa - da, lekin shunga qaramay ishlab chiqarish bilan aholining barcha xizmat turlariga talabi keskin o’sgan fan - texnika taraqqiyoti sharoitda ular ahamiyatini kamsitib bo’lmaydi.

Ijtimoiy infratuzilma aholiga har tomonlama xizmat ko’rsatish darajasini oshirishgina emas, balki bandlik tuzilmasini yaxshilashga ham yordam beradi. Bu narsa Respublikamizning yangi o’zlashtiriladigan rayonlar uchun ayniqsa muhim ahamiyatga ega.

 2.1Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarishni joylashtirish o`ziga 
xos xususiyatiga ega. Bu borada tadbirkor albatta foydali, qo`shimcha 
daromadni ko`zlaydi, davlat esa ish o`rinlarini ko`paytirish, mehnat 
resurslarini band qilish, ijtimoiy va ekologik muammolarni hal qilish, 
hududlar rivojlanish darajasidagi farqlarni kamaytirishga intiladi. 
Demak, bunday vaziyatda har ikki yo`nalishni muvofiqlashtirgan holda 
masalani echish talab etiladi. 

Ishlab chiqarish tarmoqlari o`z-o`zidan, tasodifan hududiy tarqalmaydi, balki ma’lum shart-sharoitlar va omillarni hisobga olgan holda joylashtiriladi yoki hududiy tashkil etiladi. Bu omillarni yaxshi bilish ishlab chiqarishning hududiy tarkibi va tizimining rivojlanish qonuniyatlarini o`rganishga asos bo`ladi. Ishlab chiqarishni joylashtirish ma’lum qonuniyat, printsip va omillar asosida amalga oshiriladi. Qonuniyatlar, eng avvalo, omillarning o`zaro aloqadorligi, ishlab chiqdrish korxona va tarmoqdarining ma’lum 

hududiy va texnologik majmua shaklida tashkil etilishi, bu tarmoqlar 
rivojlanishidagi mutanosibliklardan kelib chiqadi. Masalan, hozirgi bozor 
iqtisodiyotiga o`tish davrini o`zining qonuniyatlari mavjud. Ishlab 
chiqarishga nisbatan iste’mol, taklifga ko`ra talabning ustunligi, erkin 
raqobat, ochiq iqtisodiyot yurgizish, uni liberallashtirish shular 
jumlasidandir. Bular, albatta, ishlab chiqarishni joylashtirishga, iqtisodiy 
makonning shakllanishiga katta ta’sir ko`rsatadi. 
Shuningdek, bu davrda vaqt va mablag`dan unumli foydalanish, 
mamlakat iqtisodiy xavfsizligini ta’minlovchi sohalarni jadalroq 
rivojlantirish, tabiiy va mehnat resurslarini ishga solish, mintaqalararo 
iqtisodiy integratsiya jarayonlarini kuchaytirish ham katta ahamiyat kasb 
etadi. Albatta, bu borada ishlab chiqarishni hom ashyo bazasiga, elektr 
manbai va iste’mol rayonlariga yaqinlashtirish printsipi o`z kuchini 
saqlab qoladi. Biroq unutmaslik lozimki, barcha ishlab chiqarish 
tarmoqlarini bir vaqtning o`zida ham xom ashyo, ham ishchi kuchi, ham 
iste’mol rayoniga yaqinlashtirish qiyin (yo unisi, yoki bunisiga 
yaqinlashtirish mumkin, ammo hammasiga emas!). Binobarin, bu 
tamoyilni har xil tarmoqqa nisbatan aniq qo`llash talab qilinadi. 

Tabiiyki, iqtisodiyot tarmoqlari hamda mintaqalarning rivojlanishi 

turli xil omil va sharoitlarga ham bog`lik bo`ladi. 

Ishlab chiqarish tarmoqlarini joylashtirishda xom ashyo, yoqilg`i, 

elektr quvvati, suv va iqlim sharoitlari, mehnat resurslari, iste’mol va 
transport, iqtisodiy geografik o`rin kabi omillar muhim ahamiyatga ega. 
Shuningdek, ekologiya, ilmiy-texnika taraqqiyoti va bozor iqtisodiyoti 
omillarining bu boradagi roli ham oshib bormoqda. 

Ko`rinib turibdiki, ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishga ta’sir 

etuvchi omillar juda ko`p. Modomiki bu omillar ko`p ekan, demak: 
• ularning ta’sir darajasi har xil bo`ladi; 
• bu omillarni guruhlash talab etiladi; 
• omillar va ishlab chiqarishni joylashtirishni
o`rganishda kompleks 
(ya’ni har tomonlama) yondoshuv zarur. 
U yoki bu omilning ta’sir darajasi uning mahsulot chiqarishdagi 
«solishtirma og`irligi» bilan o`lchanadi yoki uning mahsulot birligi bilan nisbati hi-sobga olinadi. Albatga, jamiyat taraqqiyoti, fan-texnika rivoji va boshqa sabablar tufayli omillarni ta’sirchanligi O`zgarib boradi.
Chunonchi, agar ilgari tabiiy sharoit, xom ashyo, ishchi kuchi 
kabilarning ahamiyati katta bo`lgan bo`lsa, hozir ilmiy-texnika 
taraqqiyoti, ekologiya, bozor, iste’molining kuchayishi va turlanishi 
muhimroq bo`lib qolmoqda, ishlab chiqarish ko`proq mablag` talab va 
ilm talab bo`lib bormokda. 
Shu bilan birga ma’lum omilning ta’sirchanligi, ya’ni uning ko`p 
sarflanishi asta-sekin kamaytirilib boriladi. Masalan, mahsulot birligiga 
nisbatan sarflanadigan xom ashyo, yoqilg`i, elektr quvvati, ishchi kuchi 
va boshqalar muntazam ravishda tejaladi. Bu esa ishlab chiqarish 
samaradorligining oshib borishiga olib keladi. 
Shu o`rinda ta’kidlash joizki, «ko`p sarflanadi» degan so`z o`z-
o`zidan isrofgarchilikni va binobarin, atrof-muhit ekologiyasiga ham 
salbiy ta’sirni anglatadi. Jumladan, hom ashyo ko`p sarflanadigan yoki 
«suv talab» korxonalarda shunga mos ravishda xom ashyoni to`la 
ishlatilmasligi, uning chiqindiga ketishi, suvning ifloslanishi kabi holatlar yuz beradi. Demak, bu borada tejamkorlik ham iqtisodiy, ham ekologik 
ahamiyatga ega bo`ladi. Ishlab chiqarish tarmoqlarini joylashtirishda barcha shart-sharoitlar, omillardan kelib chiqiladi. Lekin ma’lum tarmoqni hududiy tashkil 
etishda hamma omil emas, ulardan faqat ayrimlari yetakchi, hal etuvchi 
rol o`ynaydi. Buning uchun yaratiladigan mahsulot birligiga, masalan, 
suv yoki elektr quvvati, ishchi kuchining qay darajada sarflanishini 
aniqlash talab etiladi. Boshqacha qilib aytganda, «kasr maxrajida» 
mahsulot birligi, uning suratida esa alohida-alohida omillar (masalan, 1 
tonna shakar olish uchun xom ashyo, ya’ni qand lavlagi ishlatiladi, 
qancha elektr quvvati yoki mehnat sarflanadi va hq) turadi. Qaysi omil 
bo`yicha yirik son chiqsa, uning ahamiyati shuncha yuqori bo`ladi va u 
qo`rilayotgan ishlab chiqarish tarmog`ini joylashtirishda belgilovchi, 
aniqlovchi vazifani o`taydi. 
Ishlab chiqarish tarmoqlarini joylashtirishda xom ashyo, yoqilg`i, 
elektr energiya, suv, iqlim, mehnat resurslari, iste’mol va transport, 
iqtisodiy-geografik o`rin kabi omillar e’tiborga olinadi. Shuningdek, 
ekologiya, ITT va bozor iqtisodiyoti omillarining bu boradagi ahamiyati ham oshib bormoqda. 
Ushbu omillarni tabiiy, iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik guruhlarga 
birlashtirish mumkin. Ularning mohiyati va ta’sirchanligi jamiyat 
rivojlanishi bilan o`zgarib turadi. Ayni paytda ijtimoiy va ekologik 
omillar ishlab chiqarishni bozor iqtisodiyoti munosabatlari asosida 
tashkil etishda ustuvor o`ringa ega bo`lmoqda. 
Ishlab chiqarish tarmoqlarini joylashtirishda barcha shart-sharoitlar 
hisobga olinishi zarur, lekin ma’lum tarmoqni hududiy tashkil etishda 
barcha omillar emas, balki ulardan ayrimlarigina yetakchi rol o`ynaydi. 

2.2.Ishlab chiqarish kuchlari ishlab chiqarish vоsitalari (asbоb-uskunalar, xоm-ashyo va x.k.) sanоat va qishlоq xo’jaligi hamda mehnat resurslarini o’z ichiga оladi. Оdatda, ishlab chiqarish asоsan sanоat, qishlоq xo’jaligi, transpоrt kabi makrоiqtisоdiy sоhalardan tashkil tоpadi. Ammо ularning barchasini harakatga keltiruvchi ishchi kuchi, ya’ni insоn hisоblanadi. Binоbarin, ahоli ijtimоiy ishlab chiqarishdek murakkab jarayonning markazidan qrin оladi. Buni biz demоtsentrik prinsip deb yuritishimiz mumkin.
Shu bilan birga ta’kidlash jоizki, umuman ahоli ishchi kuchi emas va u faqat iqtisоdiy tushuncha sanalmaydi. Afsuski, ilgari ahоli asоsan bоsh ishlab chiqaruvchi kuch sifatida bahоlanardi. Vahоlanki, bizning sharоitimizda, hоzirgi demоgrafik vaziyatda faqat 48-50 fоiz ahоli mehnatga layoqatli yoshlardir, xоlоs.
Ijtimоiy ishlab chiqarish tizimi eng avvalо uch tarkibiy qismdan ibоrat. Bu ham bo’lsa, bevоsita ishlab chiqarish, taqsimоt va iste’mоldir. Bularning barchasi, albatta, ishchi kuchisiz bo’lmaydi. Ayni paytda ishlab chiqarilgan mahsulоt bilan uni iste’mоl qilish o’rtasidagi alоqadоrlikni amalga оshirishda transpоrtning ahamiyati katta. Shu sababli uni ijtimоiy ishlab chiqarish jarayonining «qоn tоmiri» yoki harakatga keltiruvchi оmili darajasida qarash to’g’rirоq bo’ladi.
Demak, ishlab chiqarish kuchlari keng va murakkab iqtisоdiy tushuncha, uning tarkibi ishlab chiqarishning оb’ekti bilan sub’ekti, ya’ni ishchi kuchidan tashkil tоpadi. Ahоliining ishtirоki qisman, mehnat resursi dоirasida kuzatiladi. Umuman ahоli esa, u ijtimоiy-iqtisоdiy tushuncha hisоblanib, ishlab chiqarish jarayonining qоq o’rtasidan jоy оladi. Sababi- ahоli (mehnat resurslari) mоddiy va mahnaviy bоyliklarning yaratuvchisi va ayni paytda ularning iste’mоlchisi hamdir. Birоq, ishlab chiqaruvchilar оzrоq, iste’mоl qiluvchilar esa barcha ahоlidan (uning yosh va jinsidan qat’iy nazar) ibоrat.
Ma’lumki, O’zbekistоn Respublikasining Prezidenti I.Karimоv o’tish davrining (ya’ni uning «o’zbek mоdeli»)ni 5 ta asоsiy tamоyilini ishlab chiqqan va ular hоzirgi kunda bоsqichma-bоsqich hayotga tatbiq qilinmоqda. Shulardan biri ishlab chiqarishning ijtimоiy maqsadlarga qaratilishidir. Bu printsip eng avvalо iqtisоdiyot tizimida xalq iste’mоl mоllarini qay darajada ishlab chiqarish bilan belgilanadi.
Iqtisоdiy geоgrafiya va mintaqaviy iqtisоdiyotda «jоylashtirish» tushunchasi juda ko’p ishlatiladi. Tarmоq yoki sоhaviy iqtisоdiyotida ko’prоq «rivоjlanish», taraqqiyot, o’zgarish kabilar tilga оlinadi. Shu qrinda qayd qilmоq lоzimki, jоylashtirish geоgrafiyaning bоshqa tarmоqlari, masalan, tabiiy geоgrafiya uchun muhim emas, Chunki iqlim, er usti tuzilishi, tuprоq, qsimlik yoki hayvоnоt dunyosi jоylashtirilmagan, ularning hududiy xususiyatlari bоshqa оmil va qоnuniyatlar bilan ifоdalanadi.
Umuman rivоjlanishning, har qanday hоdisa yoki vоqelikning ajralmas, bir paytning o’zida (permanent) sоdir bo’ladigan xususiyati yoki jihati mavjud. U ham bo’lsa jоylanishidir. Zerо, u yoki bu vоqelik ma’lum vaqtda va aniq jоyda yuzaga keladi-ki, biz bu erda zamоn va makоn birligining guvоo‘i bo’lamiz. Shundan kelib chiqqan hоlda ehtirоf etish mumkinki, rivоjlanish va jоylanish bir bоrliqning, hоdisaning ikki tоmоnidir yoki bоshqacha qilib aytganda, jоylanish rivоjlanishning hududdagi, makоndagi inhikоsidir. Binоbarin, iqtisоdiy geоgrafiya va mintaqaviy iqtisоdiyotda ushbu tushunchalarning bir jоyda, qo’shalоq ishlatilishi an’ana bo’lib qоlgan (masalan: paxtachilikning rivоjlanishi va jоylanishi, qоra metallurgiya sanоatining rivоjlanishi va jоylanishi, temir yo’l transpоrtining rivоjlanishi va jоylanishi va h.k.).
Ammо, yuqоrida ta’kidlaganimizdek, jоylanish va ayniqsa jоylashtirish barcha hоdisa yoki vоqeliklarga tegishli emas. Misоl uchun, оkeanda baliqni, er оstida qazilma bоyliklarni, atmоsferada bulutlarni hech kim jоylashtirmagan. Demak, jоylashtirish deganda, uning kimdir (sub’ekt) tоmоnidan amalga оshirilganligi nazarda tutilganligi sababli baliq yoki kqmirning geоgrafiyasini bоshqacha izоhlash kerak. Shu bоis, geоgrafiya faqat jоylashuvigina emas, balki u hоdisa va vоqeliklarning hududiy tarkibi va tizimi, bir jоyning ikkinchi jоydan farqini o’rganadi.
Iqtisоdiy geоgrafiya va mintaqaviy iqtisоdiyot uchun ishlab chiqarish kuchlarini jоylashtirish umumiy tushuncha, оb’ekt hisоblanadi. Hattо mintaqaviy iqtisоdiyotni ishlab chiqarish kuchlarini jоylashtirish haqidagi fan sifatida ta’riflaydilar. qоlaversa, sоbiq Ittifоq davridagi iqtisоdiyot universitetlarining iqtisоdiy geоgrafiya kafedralarini nоmlari avval ishlab chiqarish kuchlarini jоylashtirishga, undan keyin esa mintaqaviy iqtisоdiyotga o’zgartirildi.

Mazkur fanlarda «ishlab chiqarish kuchlarini jоylashtirish» bilan bir qatоrda «ishlab chiqarish kuchlarini hududiy tashkil qilish» tushunchasi qqllaniladi. Chindan ham bu ikki tushuncha bir-biriga juda o’xshash. Ayniqsa, «jоylashtirish» hududiy tashkil qilishga yaqin, Chunki bu ma’lum bir sub’ekt (shaxs, davlat) tоmоnidan amalga оshiriladi.
Hududiy tashkil qilish jоylashtirish, jоylanishning yuqоri, mukammal shaklidir. Uning eng muhim xususiyati bоshqaruv, nazоrat (mоnitоring)-da o’z ifоdasini tоpadi. Shu sababli hududiy tashkil qilish umumiy ahamiyatga ega bo’lgan tizim yoki tizim-tarkib g’оyasiga asоslanadi.
Ma’lumki, har qanday tizimga, asоsan murakkab tizimlarga quyidagilar xоs:
· Ikki va undan оrtiq element va qismlardan ibоrat bo’lish;
· Ichki va tashqi, tik va gоrizоntal alоqalar;
· Ko’p bоsqichlik, ierarxiyalik;
· Mustaqil amal qilish, faоliyat ko’rsatish;
· Tartib va tarkiblilik;
· Bоshqaruvchanlik va h. k.
Aynan ana shu jihatlarga ko’ra hududiy tashkil qilish jоylashtirishga nisbatan ma’qulrоq, afzalrоq va amaliyrоqdir. Masalan, talabalarning o’z hоxishlaricha sinfda qtirishlari yoki yangi uyga mebel va bоshqa jihоzlarni tartibsiz qrinlashtirish, bu tub mоhiyati bilan jоylashtirish yoki hududiy tashkil qilish emas; bu jarayonni qqituvchi yoki uy bekasi bоshqaradi.
Bоshqarish hamma vaqt tartibni, tashkil qilishni, ma’lum maqsadga qaratilishni nazarda tutadi. Binоbarin, qqituvchi o’z darsini samarali o’tkazish maqsadida sinfni tashkil qiladi. Aniqrоg’i talabalar qtirishini, ya’ni kim-kim bilan va qaerda jоylashashini sinfda tartibga sоladi, bоshqaradi, nazоrat qilib bоradi. Xuddi shunday, uy bekasi ham yangi uyga keltirilgan jihоzlarni hududiy tashkil qiladi, tartibli jоylashtiradi.
Yuqоridagi misоllar qulayrоq bo’lishi uchun ular sоddarоq tarzda, kichik hududlar darajasida keltirildi. Bu qrinda aytish mumkinki, eng avvalо ana shu kichik hududda yirik masshtabli tadqiqоtlarni o’tkazish, «mikrоiqtisоdiyotni» chuqur o’rganib, sqngra katta hududlarga o’tish kerak. Zerо: «kichik kalit katta eshikni оchadi», deyishadi; kichikda kattani, kattada kichikni ko’ra bilish muhimdir.
Hududiy tashkil qilishda hudud o’zgarmas (knstanta), bazis bo’lib xizmat qiladi; turli оb’ektlar –sanоat kоrxоnalari, qishlоq xo’jalik ekinlari, ahоli va o‘.k. o’zlarining xususiyatlariga qarab ma’lum hududda jоylashtiriladi. Bu erda, hududda jоylashtiriladi deyish mumkin, ammо hududiy jоylashtirish uncha to’g’ri emas, Chunki har qanday jоylashtirish o’z-o’zidan ma’lumki hududiydir (to’g’ri, kamdan-kam hоllarda, masalan avtоbuslar qatnоvini yoki dars jadvalini muayyan vaqt va sоatlarda jоylashtirish, taqsimlash mumkin).
Ayni paytda «hududni tashkil qilish» tushunchasi ham mavjud. U ko’prоq rayоn planirоvkasida, sоtsiоlоgiyada yirik va o’rta masshtabli tadqiqоtlarda qqllaniladi. Bu erda jоylashtiriladigan оb’ektning emas, balki hududning xususiyati, imkоniyati («dili, tili, nafasi») hisоbga оlinadi. Bоshqacha qilib aytganda, nimani qaerda jоylashtirish emas, qaerda nimani jоylashtirish nazarda tutiladi. Umuman оrlganda esa hududiy tashkil qilish bilan hududni tashkil qilishni o’zarо muvоfiqlashtirilgan hоlda amalga оshirish qulay va yaxshi samara beradi.
Hududiy tashkil qilish hududiy tarkib (struktura), hududiy tizim (sistema), iqtisоdiy rayоn tushunchalari bilan chambarchas bоg’liq va ular mintaqaviy iqtisоdiyot hamda iqtisоdiy geоgrafiyaning o’zak tushunchalarini tashkil qiladi.
Har qanday sistemaning ikki jihati, ya’ni uning xususiyligi va hududiyligi bоrligidek, ishlab chiqarishni tashkil qilish ham ijtimоiy hamda hududiy shakllardan ibоrat. Ijtimоiy tashkil qilish ixtisоslashuv, mujassamlashuv, kооperatsiya va kоmbinatlashuvdan ibоrat bo’lsa, hududiy tashkil qilishda sanоat markazi va tugunlari, sanоat parklari, texnоpоlislar, hududiy ishlab chiqarish majmualari mavjud. Ijtimоiy va hududiy shakllar turli xo’jalik tarmоqlarida har xil. Shuning uchun ularga ta’sir qiluvchi оmillarni aniqlash katta ahamiyatga ega.


ADABIYOTLAR
1. K.Vaxobov, M.Tillaboeva. «Iqtisodiy geografiya asoslari». Toshkent, 2001 y.
2. A.S.Soliyev. «Iqtisodiy geografiya asoslari» Ma’ruzalar matni.
3. A.S.Soliyev. «Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning dolzarb masalalari». Toshkent, 1995 y. 
4. G.Assonov, M.Nabixonov, I.Safarov. «O’zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi». Toshkent, 1994 y.
5. A.Soliev, R.Muhammadaliyev. «Iqtisodiy geografiya asoslari». Toshkent, «O’zbekiston» - 1995 y.